Бұзақылық қылмысының түсінігі мен маңызы

1871 жылы жарық көрген  «Қазақ адатында» төмендегі ережелер  жайлы айтылады: «...жиын, той, салтанатты жиындардың шырқын бұзған тентектерге айыппұл салынуы қажет».

Қазақтардың кәдімгі  құқығы бойынша келесі қоғамдық тәртіпті бұзғандары үшін жазаға тартылады:

 а) өтірік өсек таратқаны үшін;

 б) ауылға шумен,  айқаймен баса-көктеп енгені үшін;

 в) қоғамдық жиын-тойлар  мен жаназа шығарылып жатқан  кезде тәртіпті бұзғандары үшін. Жоғарыда көрсетілген жағдайлардың  барлығы бүгінгі күнгі бұзақылық  ұғымымен бірдей. Соған қарамастан  революцияға дейінгі көптеген  криминалистер бұзақылық өз бетімен қылмыс болып табылмайды деген пікірді ұстанған [10]. Бұзақылық әрекеттер қоғамдық тәртіпке ғана емес, құқықты қорғау мүддесіне келтіретін залалдары үшін, кейбір ғалымдар бұзақылықты өз бетімен бөлек тұрған қылмыс деп санауға болмайды деген пікірді ұстанды. «Бұзақылық дегеніміз – ол терминологиялық қателік» - деп санады М.П. Чубинский мен В.Я. Гурвич [11]. С.П. Мокринский аталған ұғымға басқаша көзқарас білдірді. Ол бұзақылықты қылмыстың қасиеті деп есептеді. Сонымен қатар ол «...жаңа қылмыстық заң бұзақылықты бөлек қылмыс деп есептеу үшін емес, бүгінгі күнгі қолданыстағы құрылымдарды сараптау үшін қажет» - деп есептеді[9]. Бұзақылық басқа қылмыстарға өте ұқсас, көп жағдайларда бұзақылықты айыру өте қиынға соғады. Әсіресе, жеке тұлғаға бағытталған бұзақылық, басқару тәртібіне, қоғамдық қауіпсіздігіне. Осы көрсетілген жағдайлар бұзақылықты өз бетімен бөлек қылмыстың түріне жатқызуға қиындық тудырып отырады. А.Н. Трайнин «бұзақылық бірегей қылмыс» болып табылмайды деп санаған.

Бүгінгі күні ғалымдардың  көпшілігі бұзақылық өз бетімен жасалатын, бөлек қылмыс деген пікірді ұстанады. Осы жерде И.С. Ной «...қазіргі кезде криминалист-теоретик, практиктер кодекстегі бұзақылықтың қылмыс құрамының жеке бөлігі екендігіне қарсылық білдірмейді», бұны сөзсіз қабылдау қажет. Бұзақылықпен күресу оның басқа қылмыстың белгісі ғана емес, басқа қылмыстық әрекеттерден, соның ішінде бұзақылық ниеттерден пайда болатын істерден өзгеше жеке қылмыс екенін дәлелдеді[12]. Қылмыстық заңнамаларда бұзақылық ұғымына әр түрлі анықтамалар беріліп келеді. Мәселен, 1992 жылғы Ресей ҚК бұзақылыққа «жеке адамдарға, қоғамға қарсы бағытталып, сыйласымсыздық тудыратын тентек әрекеттер» - делінген[13]. Жеке адамның өміріне келтірілетін қауіптердің ішіндегілерінің негізгі қауіптісі болып бұзақылық саналған. Бұл қылмыс жеке тұлғаға бағытталған қылмыс бөлімінде ашылып отыр.

1.2 Бұзақылық  қылмысының жалпы сипаттамасы

Қазақстан Республикасының  жаңа қылмыстық заңнамасы бұзақылықтың барлық түрлерін ашатындай анықтама беріп отырған жоқ. Ондай анықтамада бұзақылық қоғамдық тәртіп пен тыныштықты бұзатыны жайлы жалпылама нұсқаулық берілер еді. Алайда аталған белгілер басқа да қылмыстық деликтілерге тән болушы еді. Сондықтан заң шығарушы ұсақ және қылмыстық жағынан жауапқа тартылатындарының анықтамасын белгілеуде бұзақылықтың ерекшеліктеріне көп көңіл бөледі. Аталған ерекшеліктер бұзақылықтардың айырмашылықтарын көрсетіп тұруы қажет.

Қазақстан Республикасы  Қылмыстық Кодестің 257-баптың 1- бөлігінде  көрсетілгендей бұзақылық  деп - яғни қоғамды анық құрметтемеуiн бiлдiретiн азаматтарға қарсы күш қолданумен не оны қолданамын деп қорқытумен, сол сияқты бөтеннiң мүлкiн жоюмен немесе бүлдiрумен не ерекше арсыздықпен ерекшеленетiн әдепсiз iс-әрекет жасаумен ұштасқан қоғамдық тәртiптi тым өрескел бұзушылық. Жоғарыда берілген анықтаманы берген заң шығарушы белгілі әрекеттер тізімін көрсетіп отыр. Мұндай бағыт біз жақтан қолдауды талап етеді, себебі бұзақылық әр түрлі әрекеттер арқылы жүзеге асады, сондықтан қандай тізім болса да оның толық сипаттамасын бере алмайды. Заңда берілген бұзақылықтың анықтамасына оның ерекшеліктері негізге алынған. Әр бұзақылықтың өзіне тән ерекшеліктері ғана оның қоғамға әкелетін қауіп деңгейін көрсетеді. Осы анықтамадан бұзақылықтың қоғамдық тәртіпке тигізетін кері әсері бірден көрінеді. Қоғамдық тәртіпке зиян келтіру көптеген бұзақылықтарға тән нәрсе, себебі қоғамдық тәртіп ұғымының мазмұны кең және көптеген қоғамдық қарым-қатынасты қамтиды, олардың әрқайсысы бұзақылықтың нысаны бола алады. Бұл жерде қоғамдық тәртіпке келтірілген зиянның мөлшері басқа да қоғамдық қатынастарға тигізілген залалдар арқылы көрсетіледі. Бұзақылыққа тән нәрсе, қоғамдық тәртіп бұл жерде негізгі нысан ретінде, ал қоғамдық қатынасқа тигізілетін зиян мөлшері факультативті орын алады. Басқа қылмыстармен салыстырғанда бұзақылыққа барлық әрекеттер жатқызыла бермейді, тек қана қоғамдық тәртіпті шеттен тыс бұзушылық, оған ауқымды зиян келтірушілік, сонымен қатар мүддесіне қоғамдық тәртіп кепілдік беретін халық өміріне залал келтірушілік жатады.

Бұзақылық әрекеттерінің  екінші белгісі – қоғамды сыйламаушылық,  өмірге, жанындағыларға, адамгершілік нормаларына дөрекі, ашық жек көрінішті көзқарас. Сыйласымсыздық әрекеттер субъектінің қоғамда бекітілген құқықтық және моральдық ережелерін ұстанбаудан көрінеді. Көп жағдайларда жанындағыларды кемсіту, рухани сезімдеріне нұқсан келтіру сияқты  әрекеттерден тұрады. Алайда бұзақылыққа дөрекі, көрнекті, ашық жасалатын әрекеттер тән. Сонымен, бұзақылыққа тән екі белгі: қоғамдық тәртіпті дөрекі бұзу мен қоғамға деген сыйламаушылық қасиет. Осы екі әрекет қана бұзақылықты қылмыстық жауапкершілігі бар іс деп қарастыруға мүмкіндік береді.

Бұзақылық ұғымын құрастыру  барысында, заңшығарушы, оған сипаттама  ғана беріп қоймай, істің қасақана жасалғаны туралы анықтайды. Бұзақының  әрекеті мен ойында қоғамдық тәртіпті өрескел бұзу мен қоғамға деген сыйламаушылық көрініп тұруы қажет. Бұзақылықтың деңгейін анықтағанда аталған әрекеттерге ерекше назар аударылады. Егер де бұзақының жасаған ісінде қоғамдық тәртіпті бұзушылық пен сыйламаушылық орын алып тұрып, ол қасақана жасалмағаны, бұзақы алдын-ала ондай ойға келмегені дәлелденсе, ол әрекеттер бұзақылық болып саналмайды [14].

Заңда белгіленген бұзақылық  ұғымы келесідей тұжырымдама  жасауға жол береді: бұзақылықтың анықтамасы жасалған қылмыстық әрекет белгісі басқа қылмыстар мен деликтерден ерекше болып тұрады. Қылмыстықпен күресте заңды қатал сақтау жасалған қылмыстың дұрыс құқықтық саралануын талап етеді. Ондай сараптама қылмыстың құрамы мен басқа да ұқсас, аралық қылмыстардан аластатып, толық және жан-жақты талдағанда ғана нәтижесін береді. Бұл барлық қылмыс түріне соның ішінде бұзақылыққа да жатады. Барлық қылмыстардың ішінде бұзақылық басқа тәртіпті бұзулармен бірдей жақтары өте көп, тек қана әр элементіне жан-жақты талдау бұзақылықты басқа қылмыстардан өзгешелеп, болмысы мен белгілерін анықтауға мүмкіндік береді [15].

Бұзақылық түсінігі толық  әрі жан- жақты болса да, ол толық  көлемде бұл қылмыстың заңды  сиппатамасын бере алмайды, тек  осы  қылмыс құрамына анализ жасаған кезде, осы қылмыстың мазмұнын ашуға  болады. Қылмыс құрамы - заңды түсінік, ол объектінің, объективтік жақтың, субъектінің және субъективтік жақтың жиынтығы. Олар өзара байланысты. Заң әдебиеттерінде, әрбір қылмыс құрамының міндетті белгісі ретінде қылмыс элементтері бар болуы қажет екендігі туралы айтылған. Қылмыс құрамының элементтері: объект, объективтік жақ, субъект, субъективтік жақ. Қылмыстық объектісі болып қылмыстық заң нормасы арқылы қорғалатын қоғамдық қатынастардың жиынтығы танылады. Әрбір істелген қылмыс белгілі бір объектіге қол сұғумен қатар оған белгілі бір зиян келтіру қаупін туғызады. Қылмысты іс әрекет жасаушының қиянаты бағытталған, қылмыстың салдарынан зиян шеккен немесе шегуі мүмкін нәрсе қылмыстың объектісі деп танимыз. Қазақстан Республикасы жаңа ҚК-тің 9-бөлімінде қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікке зиян келтірген үлкен топты құрайтын, қылмыстық жауапкершілік қарастырылған. 1960-жылғы ҚК-тің өзгешілігі, талданып отырған мәселе оныншы бөлімнен тоғызыншы бөлімге көтерілген. ҚК негізгі бөлім құрамындағы заңнамалық өзгеріс мемлекетіміздің азаматтар қауіпсіздігі қиындықтары мен мемлекет пен қоғамның қалыпты өмір сүруіне ерекше назар аударуынан болып отыр. Жоғарыда айтылғандай, кез-келген қылмыстың негізгі белгісі ретінде қоғамдық қауіпсіздік аталады. Қоғамдық қауіптің деңгейі салыстырмалы көлем мен өлшем ретінде алынады. Ол қауіптің сандық жағын көрсетеді. Қоғамдық қауіптің сапалық жағы қоғамдық қауіп ұғымының сипатымен анықталады. Бұзақылықтың қоғамдық қауіптілігі ең біріншіден, қол сұғушылықпен анықталады. Барлық қылмыстардың жалпы нысаны ретінде қоғамдық қарым-қатынастар алынады.

Жоғарыда айтылғандай, ҚР ҚК 257 бабы, 1 бөліміне сәйкес  бұзақылыққа  шеттен шыққан әрекеттер арқылы қоғамға  деген құрметтемеушіліктен, бөтеннің мүлкін жою немесе бүлдіру не әдепсіз  әрекеттер жасаумен ұштасқан қоғамдық тәртіпті өрескел бұзушылық жатқызылады. Берілген анықтамадан көрінетіндей, қоғамға қауіпті бұл әрекеттің нысаны ретінде қоғамдық тәртіп алынады. Қоғамдық тәртіпті қарастыратын барлық авторлар тәртіпті кең және тар мағынада береді. Кең мағынадағы тәртіп деп «барлық қолданыстағы байланыстар мен қарым-қатынастар алынады», тар мағыналы тәртіпте «сол қарым-қатыастардың белгілі тобы» алынады. Құқықтық әдебиеттерде қоғамдық тәртіпті одан да тар мағынада әлеуметтік-құқықтық категория ретінде қарастыру қажет деген ұсыныстар да баршылық. Жалпы қоғамдық қатынастар немесе оның белгілі қолданыстағы түрі көптеген жеке адамдардың әрекеттерін механикалық біріктіру нәтижесінен емес, белгілі көрсетілген әрекеттердің нәтижесі ретінде қарастырылады. Қоғамда бірігетін белгілі бір қолданыстағы қарым-қатынасқа түскен адам индивид түрінде емес әлеуметтік субъект ретінде әрекет жасайды. Ол адамның тәртібі қоғам  шығармашылық жүйесінің бір бөлшегі ретінде қарастырылады. Жүйе құрылымды, белгілі тәртіп пен ұйымшылдықтан тұрады. Сондықтан да жеке әрекет деген ұғым болмайды, әрекет құрылымда қарастырылады, талданады және түрленеді. Осылай жеке әрекеттерден жалпы қоғамдық қатынастар құралады[9]. Белгілі бір көзқарасқа сәйкес, қоғамдық тәртіп дегеніміз – ол белгілі экономикалық және басқа да қоғамдық қатынастар, олар әлеуметтік нормалардың бастымдықтарымен құрастырылады да саяси билікке сай бекітіледі. Н.И. Загородников қоғамдық тәртіпті негізгі саладағы емес қондырмалы салалардағы адамдардың ерікті қарым-қатынастарын негізге алуды қарастырады [16].

Біздің пікірімізше, қоғамдық тәртіп қондырмалы жағдай болғандықтан экономикалық құрылымның болмысы ретінде  пайда болып, өзара байланысты қоғамдық жағдайлар жүйесіне енеді, қоғамның жалпы даму заңдылықтарына бағынады. Екінші бір пікір бұзақылықтың объектісі ретінде қоғамдық тәртіп пен социалистік жатақхананың тәртібі, тыныштық, жеке қауіпсіздік, мүліктің сақталуы, адамдардың сезімдерін терең қозғайтын қоғамдық тәртіп пен жеке тұлға мүдделері, бөтен азаматтардың мүлігі және тұлға, мораль (өмір сүру) нормалары. Алайда бұзақылықтың мұндай анықтамасымен келісуге болмайды. Бұл пікір бұзақылық объектісі туралы білімге қарама-қайшы келіп, бұзақылықтың өз алдына дербес қылмыс екенін жоққа шығарады, бұзақылықтың өз объектісі жоқ деген қорытындыға әкеледі. Бұл бұзақылықтың объектісі туралы түсінік біздің ойымызша, қылмыстың объектісі мен қоғамдық қатынастарды алмастырып алудан, қоғамдық қатынасқа залал келтіру, бұл қылмыстың ерекшелігі, қылмыс арқылы залал келтірілген басқа да қоғамдық қатынастарды қорғау үшін құқықтық норма берілген. Бұзақылық басқа қылмыстарға қарағанда қоғамдық қатынастарға ең көп зиян келтіретін қылмыстың бір түрі. Ол адам өмірі мен денсаулығына, мемлекеттің, қоғамның заңмен қорғалатын құқықтары мен заңды мүдделеріне зиян келтіреді. Алайда осы қорғаныстағы мүдде мен  құқықтарғак зиян келтіру объективті жағын ғана сипаттай алады, ал бұзақылық объектісін сипаттай алмайды, себебі келтірілген зиян, қарастырылып отырған қылмыстың объектісі тек қана нысан, қоғамдық тәртіптің бұзылуы. Бұзақылықтың мазмұнын ашу алдымен қоғамдық тәртіптің болмысын ұғуды талап етеді. Көптеген авторлар қоғамдық тәртіпті қоғамдық қарым-қатынастың жиынтығы деп қарастырады. М.И. Еропкин қоғамдық тәртіпті (негізінен қоғамдық жерлерде пайда болатын) реттеуге келетін және мемлекетпен қорғалатын белгілі қарым-қатынастардың жиынтығы деп қарастырады [17]. Негізінен қоғамдық тәртіп қоғамдық жерлерде пайда болып, реттеуге келетін және мемлекетпен қорғалатын белгілі қарым-қатынастар жүйесі. М.А. Нигай белгілі мемлекет адамдарының сол мемлекет белгілеген тәртіптерді ұстануын атайды [18]. И.Н. Даньшин өзінің алғашқы еңбектерінде «қоғамдық тәртіп ұғымының мәнін ашпайды, бұл жағдай мәселенің объект ретінде шешілуіне айтарлықтай қиындықтар туғызды». Аталған қоғамдық қатынастардың кешен құратынын айтып өту қажет. Бұл өмірді денсаулық пен беделді, азаматтардың жеке мүліктеріне, меншіктеріне қол сұққызбау, сонымен қатар мемлекеттік мекеме, қоғамдық ұйымдар мен лауазымды қызметкерлердің тұрақты, қалыпты қызмет етуіне байланысты қарым-қатынастар. Жалпы алғанда, қоғамдық тәртіптің мұндай анықтамаға қарсылық тумайды. Алайда анықтаманың жалпылама берілгені бірден көрінеді. Қоғамдық тәртіпке байланысты бұзақылықтар, практика көрсеткендей, қоғамдық емес жерлерде де орын алып жатады. Сондықтан қоғамдық тәртіпті бұзақылықтың объектісі деп қарастыру толық емес. Мәселен, И. Филановский мен И.И. Солодкин қоғамдық тәртіпті «кеңес қоғамында азаматтарының қауіпсіздігін қорғау үшін белгіленген тәртіп» [19]. Б.А. Блиндер қоғамдық тәртіпті «Ар-ождан, бедел, азаматтарға тиіспеушілік, орнатылған қоғамдық тәртіпті социалистік мораль бекіткен нормаларға сай сақтау» - деп түсіндіреді [20]. Э.Х. Нарботаев қоғамдық тәртіпті «әр түрлі салаларда азаматтар өміріне жақсы жағдай жасау» - деп белгілейді[21].  Бір қарағанда бұл тұжырым да ешқандай пікірталас тудырмайды. Бірақ та бұл тұжырымдамада да қоғамдық тәртіптің қоғамдық тыныштықтағы маңызы, мемлекеттік және қоғамдық мекемелердің қалыпты қызмет етуіне жағдай туғызу өз деңгейінде ескерілмеген.

Құқықтық әдебиеттерде қоғамдық тәртіпті «тәртіп» деген терминмен бірдей деп қарастыратын пікірлер көптеп кездеседі. Бұл пікірлер де «қоғамдық тәртіп» терминінің мазмұнын толық ашпайды. Мәселен, тәртіп  адамдардың тыныштығы мен қауіпсіздігін, социалистік және жеке мүліктің толықтығын  қамтамасыз етеді деп көрсетіледі. Берілген анықтамаларда тәртіп құқықтық нормалармен де бекітіледі деп көрсетілген. Біздің пікіріміз бойынша, қоғамдық тәртіп дегеніміз – азаматтардың қауыпсіздігі мен тыныштығын,  адамның жеке меншігінің сақтығын, мемлекеттік және қоғамдық мекемелердің, ұйымдардың қалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз ететін құқық пен адамгершілікке негізделген қоғамдағы адамдардың қарым-қатынасы. Жоғарыда көрсетілгендей,  жеке адамға, біреудің жеке меншігіне зиян келтірген бұзақылық әрекеттер ешқандай да қосымша объектілерге зиянын тигізбейді. Азаматтардың тыныштығына, жеке адамның мүлігіне зиян келтірушілер ешқандай да қосымша объектіге қолын сұқпайды. Аталғандардың барлығы қоғамдық тәртіпке жатады. Ал оларға зиян келтіргендер – қоғамдық тәртіпке зиян келтіргендер болып саналады. Қоғамдық тәртіптің мазмұны, жоғарыда айтылғандай, оны бұзушылық басқа да қоғамдық байланыстарды, басқа қылмыстардың объектісі болып табылатын қоғамдық байланыстардың бұзылуымен тығыз байланысты. Сондықтан да сараланған қылмыстың міндетті шарты ретінде бұзақылық қоғамдық тәртіпке зиян келтірді ме, әлде ол басқа қылмыстың бір түрі ме деген мәселе негізгі орын алады.

1.3 ҚР Қылмыстық кодексі бойынша бұзақылықтың қылмыстық құқықтық саралаудың ерекшеліктері

     Қылмыстық құқық теориясында қылмысты саралау құқық қорғау органдарының қылмыстық-құқылық нормаларды қолдануының бір сатысы ретінде қарастырылды. Ол тиісті лауазымды тұлғалармен алдын ала тергеуде, сот тергеуінде, аппеляциялық және бақылау өндірістерінде жүзеге асырылды.

Б.А. Куриновтың есептеуінше  қылмысты саралау құқық қолданушылық қызметінде ерекше орын алады, яғни құқықтық нормаларда қолданудың көптеген басқа  түрлерін жүзеге асыру үшін алғы шарт болып табылады [22, 4]. Мысалы, тек сотпен қылмысты саралау жүзеге асырылғаннан кейін ғана күдікті адамға бұлтаратпау шарасын алу, кінәлі адамға әлде қандай жазаның түрін, сотталған адамға түзету немесе тәрбиелеу колониясының белгілі бір режимін белгілеу, жазаның орындалысын кейінге қалдыру т.б. мәселелерді қойып және шешуге болады.

   В.Н. Кудрявцев  қылмысты саралауды терең меңгерілуі  барысында әділсоттылықты заңға  қатаң сәйкестікте жүзеге асыруға  мүмкіндік беретін қылмыстық  құқықтың жалпы мәселелердің  қатарына жатқызады [23, 3]. Оның пікірінше «кез келген қылмыс түрі үшін маңызды болып табылатын, нақты іс бойынша қолданылуға жататын қылмыстық заңның бабын таңдаудың негізі мен тәртібін айқындайтын саралаудың жалпы ережелері мен қағидалары» зерттелуі қажет.