3

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті

Экономика және басқару факультеті

“ Қорғауға жіберілді”

“Қаржы және несие”

кафедрасының меңгеруші

Утепкалиева Қ.М.

“____” __________ 2011жыл

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Қазақстан кәсіпорындарындағы шоғырландырылған қаржылық есептілікті жасақтау

Орындаушы:

                                                        Изжанова А.

Ғылыми жетекші:

аға оқытушы                                                         Жамбылова Г.

Атырау, 2011ж

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ.......................................................................................3

1 ШОҒЫРЛАНДЫРЫЛҒАН ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІКТІҢ МӘНІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ

1.1 Қаржылық есептіліктің мәні және оның құрамы...........................5

1.2 Қаржылық есептілікті жасақтауға қойылатын талаптар және оны пайдаланушылар..................................................16

1.3 Шоғырландырылған қаржылық есептілікті жасақтаушы  тұлғалар.................................................................................22

2 «ҚАЗМҰНАЙГАЗ» БАРЛАУ ӨНДІРУ АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ШОҒЫРЛАНДЫРЫЛҒАН ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІКТІ ЖАСАҚТАУ

2.1 «ҚазМұнайГаз» Барлау Өндіру Акционерлік Қоғамының қызметіне қысқаша экономикалық сипаттама........................32

2.2 Қоғамның шоғырландырылған бухгалтерлік балансын жасақтау.................................42

2.3 Қоғамның шоғырландырылған кіріс және шығыстары туралы есебі........................47

2.4 Қоғамның шоғырландырылған ақша қаражаттарының

қозғалысы туралы есебі..........................................................51

3 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СТАНДАРТТАР НЕГІЗІНДЕ ШОҒЫРЛАНДЫРЫЛҒАН ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІКТІ ЖАСАҚТАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ............................55

3.1

3.2

ҚОРЫТЫНДЫ.........................................................................................59

КІРІСПЕ

шаруашылық қызметін кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесі болып табылады. Нарықтық қатынастардың қалыптасуы жағдайында кәсіпорынның шаруашылық қызметін қаржыландыруды шектеу барынша күшейтілді. Соған байланысты шынайы және объективті қаржылық есеп берудің маңызы арта түсті, өйткені оның көрсеткіштеріне жасалған талдау кәсіпорынның шын мәніндегі мүліктік және қаржылық жағдайын анықтауға мүмкіндік береді.

Қаржылық есеп берудің мақсаты өз пайдаланушыларына заңды тұлғаның қаржылық жағдайы туралы сенімді, мәнді және пайдалы ақпараттарды беру болып табылады.

Есептік кезең біткен соң шаруашылық жүргізуші субъект қаржылық есеп беруді жасайды. Шаруашылық жүргізуші субъектінің құрамында Қазақстан Республикасының аймағында және онан тысқары жерлерде тұратын еншілес немесе тәуелді серіктестері бар болса, өзінің қаржылық есеп беруімен қоса, шоғырландырылған есеп беруді жасайды, яғни бірнеше заңды тұлғаның есеп беруін біріктіреді.

Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі біріккен кәсіпорындардың өздерінің қаржылық есеп-қисабын, яғни бухгалтерлік балансын, пайда және зиян есебін, ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есебін тек қана біріктіру жолымен жасақтау мүмкін болатындығымен түсіндіріледі.

Дипломдық жұмыстың мақсаты – бас және еншілес немесе тәуелді кәсіпорындардың қызметін біртұтас шаруашылық субъектісінің қызметі ретінде шоғырландырылып жасалатын қаржылық есептіліктілігін зерттеу.

Дипломдық жұмыстың алдына келесі міндеттер қойылды:

- Қаржылық есеп берудің мәнін ашып көрсету;

- Шоғырландырылған қаржылық есептіліктің жасақталуын көрсету;

- Шоғырландырылған бухгалтерлік баланстың жасақталу жолдарымен

танысу;

- Шоғырландырылған пайда және зиян есебін жасақтау;

- Шоғырландырылған ақша қаражаттарының қозғалысы

- Халықаралық стандарттар негізінде шоғырландырылған қаржылық

есептілікті жасақтаудың бағыттарын ашып көрсету;

Зерттеу пәні- Шоғырландырылған қаржылық есептілікті жасақтау.

Зерттеу объектісі- “ҚазМұнайГаз” Барлау Өндіру” Акционерлік Қоғамы қызметінің қаржылық есептілігі.

Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан, қосымшалардан, пайдаланылған әдебиеттерден және тұрады.

1-тарау- Қаржылық есептіліктің мәні және маңызы деп аталып 2 бөлімнен,

2-тарау Шоғырландырылған қаржылық есептілікті жасақтау деп 5 бөлімнен,

3-тарау Халықаралық стандарттар негізінде шоғырландырылған қаржылық есептілікті жасақтаудың ерекшеліктері деген мазмұннан құралады.

Зерттеу әдістемесі – Заңдар көрсету, Г.Қ. Төлешова «Дамыған қаржылық есеп», В.К.Родостовец “Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп”, Қ.К. Кеулімжаев «Қаржылық есеп» т.с. авторлардың еңбектерін пайдаландым.

Ақпараттық база- “ҚазМұнайГаз” Барлау Өндіру” Акционерлік Қоғамының 2004 және 2005 жылдардағы қаржылық есеп-қисабы, яғни шоғырландырылған бухгалтерлік балансы, шоғырландырылған пайда және зиян есебі, шоғырландырылған ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есебін қолдандым.

1- ТАРАУ. ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІКТІҢ МӘНІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ

1 .1. Қаржылық есептiлiктiң мәні және оның құрамы

Қаржылық есеп беру – бұл кәсiпорынның есептi кезеңдегi қаржы - шаруашылық қызметiн кешендi түрде сипаттайтын барлық көрсеткiштер жүйесiн айтамыз. Қазақстан Республикасының Ұлттық Коммиссиясының 1996 жылғы 12 қарашадағы №2 қаулысына сәйкес барлық кәсiпорындар меншiк нысаны мен қызмет түрiне қарамастан Бухгалтерлiк есептiң Қазақстандық стандартына көштi. Шаруашылық ету жағдайларының өзгеруiне байланысты кәсiпорынның есеп беру нысандары жетiлу жағына өзгердi. Атап айтқанда, есеп беру Халықаралық бухгалтерлiк стандарттардың талабына сай келе бастады. Кәсiпорынның, мекеменiң қаржылық есеп беруi есеп процесiнiң соңғы сатысы болып табылады. Кәсiпорынның қаржылық есеп беруiнде кәсiпорынның мүлiк және қаржы жағдайына сипаттама беретiн жиынтық деректер, кәсiпорынның шаруашылық қызметiнiң нәтижелерi көрсетiледi.

Нарықтық қатынастардың қалыптасуы жағдайында кәсiпорынның шаруашылық қызметiн қаржыландыруды шектеу барынша күшейтiледi. Соған байланысты шынайы және объективтi қаржылық есеп берудiң маңызыарта түседi, өйткенi оның көрсеткiштерiне жасалған талдау кәсiпорынның шын мәнiндегi мүлiктiк және қаржылық жағдайын анықтауға мүмкiндiк бередi.

Қаржылық есеп берудiң мақсаты өз пайдаланушыларына заңды тұлғаларының каржылык жағдайы туралы сенiмдi, мәндi және пайдалы ақпараттарды беру болып табылады [1, 18б.][1].

Кәсiпорынның қаржы жағдайы – ресурстардың қолда барын, орналастырылуын және пайдалануын, кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығын, баланстың өтiмдiлiгiн көрсететiн көрсеткiштер жүйесiмен сипатталатын кешендi түсiнiк. Есеп беру кәсiпорын мүлiктерiнiң жалпы құнын, еңбек құралдарының құнын, өтімді (айналым) құралдарының, материалдық айналым құралдарының құнын, кәсiпорынның меншiктi қаражаттарының, қарыз қаражаттарының мөлшерiн анықтауға мүмкiндiк бередi.

Қаржылық есеп берудiң деректерi бойынша қорлар мен шығындарды қалыптастыруға арналған қаражат көздерiнiң артықшылығын немесе кемшiлiгiн анықтайды. Бұл орайда кәсiпорынның меншiктi несиелiк және өзге қарыз көздерiмен қамтамасыз етiлгендiгiн анықтауға мүмкiндiк туады. Қаржылық есеп беру кәсiпорынның несиеге қабiлеттiлiгiн, яғни оның мiндеттемелер бойынша толықтай және өз уақытында есептесе алатындығын бағалауға мүмкiндiк туады. Қаржылық есеп беру кәсiпорынның несиеге қаблеттiлiгiн, яғни оның мiндеттемелерi бойынша толықтай және өз уақытында есептесе алатындығын бағалауға мүмкiндiк бередi. Баланстың өтiмдiлiгi кәсiпорын өз активтерiмен мiндеттемелердi жабу дәрежесiмен анықталады. Қаржылық есеп беру мынадай активтердi: неғұрлым өтiмдi активтердi, жылдам сатылатын активтердi анықтауға мүмкiндiк бередi. Екiншi жағынан, қаржылық есеп берудiң деректерi бойынша кәсiпорынның мынадай пассивтерiн: неғұрлым жедел пассивтердi, қысқа мерзiмдi пассивтердi, ұзақ мерзiмдi пассивтердi және тұрақты пассивтердi анықтауға болады. Мұның өзi нарық жағдайында, бәсекелес кәсiпорындардың ортасында жұмыс жасайтын кәсiпорындар үшiн өте маңызды.

Қазiргi нарықтық қатынастар жағдайында есеп беру көрсеткiштерiнiң рөлi басқару шешiмдерiн қабылдау, кәсiпорынның нарықтағы жағдайын анықтау кезiнде өте маңызды болмақ.

Қаржылық есеп беру Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлiгiнде әзiрленетiн және бекiтiлген үлгі нысандары бойынша жасалады. Атап айтқанда, қаржылық есептiлiктiң толық мiндеттi құрамы төмендегiше:

1.                 Бухгалтерлiк баланс;

2.                 Пайда және зиян есебi;

3.                 Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп;

4.                 Меншiктi капиталдағы өзгерiстер туралы есеп;

5.                 Есеп саясатының негiзгi ережелерi;

6.                 Түсiндiрме хат;

Бұдан басқа басшылықтың қаржылық шолуы ұсынылуы мүмкiн. Онда кәсiпорын қызметiнiң негiзгi қаржылық нәтижелерi сипатталып түсiндiрiледi және анықталуы қиын жағдайлар ескертiледi. Мысалы:

1) Кәсiпорын қызмет ететiн ортаның өзгерiсi

2)                     Кәсiпорынның бұл өзгерiстерге әсерi және олардың iс - әрекетi

3)                     Кәсiпорынның инвестициялық саясаты және девидендтер төңiрегiнде саясаты.

4)                     Кәсiпорынның қаржыландыру көздерi, тартылған қаражаттардағы үлесiне қатысты саясаты, тәуекелдiктi басқару.

5)                     Баланста құны көрсетiлмеген кәсiпорынның жетiстiктерi мен ресурстары.

Қаржылық есептiлiктiң құрылымы:

а) Қаржылық есептiлiк түрі.

Қаржылық есептiлiктiң түрi нақты анықталуы керек. Стандарттар тек қана қаржылық есептiлiкке қолданылады. Сондықтан пайдаланушылар танысып отырған ақпараттың стандарттар негiзiнде жасалған немесе басқадай ақпараттар көзiнен айыра бiлуi керек.

Төмендегi ақпарат ерекше көрсетiлуi тиiс, ұсынылған ақпаратты дұрыс түсiну үшiн, ол ақпараттарды қайталап көрсетуге де болады:

1)             Кәсiпорынның аталуы және басқадай таныстырушы белгiлер;

2)             Қаржылық есептiлiк бiр кәсiпорынды ма немесе бiрнеше кәсiпорынды қамтиды ма?

3)             Есептеу күнi немесе кезеңi;

4)             Есеп беру валютасы;

5)             Есептiлікте қолданылған дәлдiлiк деңгейi;

6)             Қаржылық есептiлiк валютасының мыңдық немесе миллиондық бiрлiктерде неғұрлым түсiнiктi болуы;

б) Есептiлiк кезең.

Қаржылық есептiлiк кем дегенде жыл сайын тапсырылады. Ерекше жағдайларда, мысалы: бiр кәсiпорынды екiншi кәсiпорын сатып алғанда есеп беру күнi өзгертiлуi мүмкiн және бұл өзгерiс туралы салыстырылған сомалардың өзгергенi туралы пайдаланушыларды хабарлы етуi тиiс.

в) Өз уақытттылығы.

Есептi күннен кейiнгi тиiмдi кезеңде ұсынылмаған қаржылық есептiң пайдалылығы төмен болады[2].

Қаржылық есеп берудiң элементтерi. Қаржылық есеп беру мәміленiң және басқа да оқиғаның нәтижесiн топтастырып, экономикалық мазмұнына сәйкес көрсетедi. Экономикалық мазмұн қаржылық есеп берудiң элементтерi болып табылады.

1) Бухгалтерлік баланс элементтері:

Актив - бұл құндық бағасы бар субъектiнiң құқығы мен жеке мүлiктiк және мүлiктiк емес игiлiгi.

Активтер болашақта жүзеге асатын экономикалық олжа ретiнде көрсетiледi. Ол өткен мәмiленiң немесе басқа оқиғаның нәтижесi болып табылады, бiрақ ол өздiгiнен активтiң пайда болуына әкелмейдi. Актив өнiмдi (жұмысты, қызметтi) өндiру үшiн, сондай – ақ өндiрiстi басқару және басқа мақсаттар үшiн пайдаланылады. Болашақ экономикалық олжа ретiнде жүзеге асатын активтер өндiрiсте және күрделi құрылыста сатылуы немесе басқа активтерге айырбасталуы, кәсiпорынның мiндеттемесiн өтеу үшiн қолданылуы, меншiк иелерiнiң арасында бөлiнуi мүмкiн.

Активтердiң физикалық нысаны да бар болуы мүмкiн (ғимараттар, қондырғылар, машиналар т.б) және ондай нысаны болмауы да мүмкiн (лицензия, гудвилл және т.б); сондай – ақ активтер дебиторлық қарыз iспеттес те болып келеді.

Шаруашылық жүргiзушi субьектiнiң активтерге меншiк құқығы болуы да және оның болмауы да мүмкiн (жалға берiлген мүлiктер, консигнацияға немесе қайта өңдеуге қабылданған тауарлар т.б), бiрақ сол активтер кәсiпорынның өз меншiгіне жатпаса да олардың, сақталуын қамтамасыз етедi және оларды пайдаланудан алынатын олжаны бақылай алады. Жаңа активтердi жасау мен оларға жұмсалған шығыстардың арасында тiкелей байланыс болады, бiрақ олар уақыт кеңiстiгiнде әр уақытта бiр – бiрiмен тұспа – тұс келе бермейдi. Бұл жағдайда шығын тек болашақ олжаны iздестiру үшiн жасалғандығын көрсетедi, бiрақ бұл активтердiң түпкiлiктi сәйкестiгiн көрсетпейдi.

Мiндеттемелер - бұл өткен мәмiленiң нәтижесi, ол жүзеге асқандықтан қарызданушының мiндеттемесiнiң пайда болғанын, белгiлi бiр әрекеттiң кредитор пайдасына жасалатындығын көрсетедi: қарызды төлеу немесе одан бас тарту, ал кредитор қарызданушыдан өз мiндеттемесiн орындалуын талап етуге құқығы бар. Мiндеттеменiң осы шақтағысы мен болашақтағысының жiгiн ашу қажет. Субъектiнiң болашақта активтердi алу ниетi мiндеттеменiң пайда болуына әкелмейдi. Мiндеттеме тек актив алынған кезде немесе субъект келiсiм – шарттық қатынасқа отырған кезде пайда болады. Мiндеттеме оны төлеу жолымен өтеледi немесе басқа активтi берген кезде жойылуы мүмкiн. Сондай – ақ мiндеттемеден кредитордың өзi бас тартқан кезде ол өтелген болып саналады (сот шешiм бойынша, немесе iздестiру мерзiмi өтiп кетсе).

              Меншiк капиталы – бұл субъектiнiң шегерiлген активi. Бухгалтерлiк есепте ол бiрнеше топқа бөлiнедi: жарғылық капиталы, қосымша төленген капиталы, резервтiк капитал, таратылмаған табыс. Қаржылық есеп берудi пайдаланушылар үшiн мұндай бөлiну, шаруашылық қызметiн талдаған кезде қажет. Егер де баланс пассивiнiң құрылымында меншiк капиталының үлес салмағы көп болса, онда ол субъектiнiң қаржылық жағдайының тұрақтылығын көрсетедi.

Қаржылық нәтиже - бұл есептi жылдағы кәсiпорынның қаржылық шаруашылық қызметiнiң нәтижесi. Қаржылық нәтижесiн өлшеу элементi: табыс пен шығыс болып табылады.

Табыс - бұл есептi кезеңдегi активтердiң өсуi, не мiндеттемелердiң азаюы. Шығыс – бұл есептi кезеңдегi активтердiң азаюы немесе мiндеттемелердiң көбеюi.

Бұл жерде иеленушiлердiң жарғылық капиталына салған салымы субъектiнiң табысы болып табылмайды, ал субъект иелерiне меншiк капиталын таратып беру – шығыс болып танылады.

Қаржылық есеп беруде шаруашылық жүргiзушi субъект қызмет түрiне қарап табыс пен шығысты бөлiп көрсетуiне болады. Мысалға, өнеркәсiп өндiрiсi, делдалдық қызмет, ауыл шаруашылық қызметi бойынша және т.б., сондай – ақ табыс пен шығысты әдеттегi қызметi мен төтенше жағдайдан алатын табыстары немесе шығыстары бойынша бөлуi мүмкiн.

Табыстар - бұл субъектiнiң негiзгi және негiзгi емес қызметiнiң нәтижесi. Негiзгi қызметтен алатын табыстардың қатарына: өнiмдi, жұмысты, қызметтi сатқаннан алынған табысы; сондай – ақ тауарлы - материалдық құндылықтардан, жалға беруден, инвестициялық қызметтерден түсетiн табыстары жатады. Ал негiзгi емес қызметтен түсетiн табыстардың қатарына: негiзгi құралды, материалдық емес активтердi, бағалы қағаздарды (акция бойынша табыс және пайыз түрiндегi табыс) сатқаннан және бағамдық айырмадан түскен табыстары жатады.

Шығыстар -өнiмдi өндiрумен, жұмысты атқарумен, қызметтi көрсетумен байланысты шығындар, негiзгi және негiзгi емес қызметтен шеккен зияндар және төтенше жағдайдан туындаған шығындары. Шығыстар, әдетте шығыс нысанын қабылдайды немесе активтердiң пайдалануын көрсетедi. Зиян активтердiң азайғанын көрсетедi. Зиян өз табиғаты бойынша, шығыстан айтарлықтай ерекшеленбейдi және ол жеке элемент болып та саналмайды[3].

Қаржылық есеп берудiң элементерiн тану - бұл бухгалтерлiк балансқа енгiзу процесi немесе қаржылық – шаруашылық қызметiнiң нәтижесi туралы есеп берудiң бабы, ал ол элементтерге берiлген анықтамаларына сәйкес келедi және мынадай тану тұжырымдамасын қанағаттандырады:

-               кез – келген болашақтағы олжаның осы баптарда көрiнiс табу ықтималдығы бар, оның түсуi де, шығып кетуi де мүмкiн;

-               баптың құны бар, ол үлкен дәлдiкпен өлшенеді;

Қаржылық есеп берудiң элементтерiн бағалау. Бағалаудың көмегiмен олардың құны анықталуы мүмкiн, соның нәтижесiнде олар танылады және қаржылық есеп беруге тiркеледi. Бағалаудың келесi түрлерi бар:

- Бастапқы құны – активтер тараптардың келiсiмi бойынша белгiленген және олардың алынған бағасы бойынша көрiнiс табады; мiндеттеме келiп түскен сомасы бойынша көрiнiс табады; түрлi жағдайлардың тоғысуының қалыпты кезiнде олардың өтелуi үшiн төлем жасалады;

- Ағымдағы құны – активтер есеп берудегi ақшалай сомасы бойынша көрiнiс табады, егер де осы немесе осыған ұқсас актив алынса, онда ол сол сомада төленедi; мiндеттемелер есеп берудегi дисконтталмаған бағасы бойынша көрiнiс табады және тап осы сомада өтелуi талап етiледi;

- Сату құны - активтер өзiнiң сатылған құны бойынша көрiнiс табуы мүмкiн; мiндеттемелер өзiнiң өтелген сомасы бойынша көрiнiс табады, демек дисконтталмаған сомасын бiлдiредi және олардың өтелуiн талап етедi;

- Дисконтталған құны - активтер келешекте келiп түсетiн ақша қаражатының дисконтталған құнын бiлдiредi, ағымдағы құны бойынша көрiнiс табады, ол субъектiнiң әдеттегi қызметiнiң барысында солайша топтап көрсетiледi;

- Баланстық құны - актив пен мiндеттеме баланстық есеп берiлген күнiндегi бағасы бойынша көрiнiс табады.

Субъект қаржылық есеп берудi жасау кезiнде активтер мен мiндеттемелердi бағалау үшiн бастапқы құнын негiзге алады және сонымен қоса басқа да бағалау әдiстерiн пайдаланады.

Қаржылық есеп берудiң негiзгi үлгiсi болып бухгалтерлiк баланс саналады. Оны жасауға дейiн есеп регистрiндегi барлық синтетикалық шоттар бойынша қалдық пен айналым аналитикалық есеп мәлiметтерiмен салыстырылады. Жылдың басындағы және аяғындағы баланстардың деректерiн салыстыру үшiн жыл басындағы бекiтiлген баланс баптарының номенклатурасы жыл аяғындағы бекiтiлген баланс номенклатурасымен және бөлiм топтамаларымен, әрбiр баптарымен сәйкестендiрiлуге тиiс.

Баланс Бас кiтапта көрсетiлген шоттардың қалдығының негiзiнде жасалады. Ол мiндеттеме, меншiк капиталы, активтер деген бөлiмдерден тұрады. Активтер мен мiндеттемелер өз кезегiнде ұзақ және ағымдағы кезеңдерге жiктеледi. Баланстың кейбiр баптары басқа баптарға енгiзiлмеуi керек немесе ауыстырып қоюға болмайды.

Сонымен баланстағы ағымдағы активтер мен мiндеттемелердi анықтау және олардың мазмұнын ашудың қаржылық есеп беру үшiн маңызы зор, сондай – ақ пайдаланатындар үшiн де ол өте қажет және олардың сол көрсеткiштерi бойынша талдау жасалынады. Жыл соңында белгiленген тәртiп бойынша түгендеудiң көмегiмен баланстың барлық баптары расталуы тиiс.

Қаржылық есеп берудiң негiзгi қағидалары мыналар болып табылады:

Есептеу. Қаржылық есеп беру есептеу қағидасының негiзiнде жасалады, соған сәйкес өнiм жөнелтiлген, жұмыс атқарылған кезiнен бастап, олардың төлену нәтижесiне қарамастан табыс болып танылады, ал шығысы мен зияны орын алған кезден бастап танылады.

Толассыздық. Субъект өз қызметiн жақын арада тоқтатпауды топшылайды және ондай ниеттiң көз жетерлiк болашақта пайда болуын да мақсат тұтпайды.

Түсініктілік. Қаржылық есеп беруде берiлген ақпарат пайдаланушыларға түсiнiктi болуы тиiс.

Маңыздылық. Қаржылық есеп берудi пайдаланушылар ондағы мәлiметтерге қанағаттануы тиiс, қаржылық, шаруашылық, жедел жағдайларын бағалаған кезде олардың қабылданған шешiмiне алынған мәлiметтер септiгiн тигiзуi керек.

Мәндiлiк. Қаржылық есеп беру негiзiнде қабылданған экономикалық шешiмдер олардың ұғымдарының дұрыстығына немесе дұрыс еместiгiне әсер етуi мүмкiн.

Дұрыстық. Есеп беру негiзiнен анық мәлiметтердiң көрсеткiштерiнен құрылады, егер де онда мәндi қателер немесе күнi бұрын пiшiлген ойлар болмаса.

Шындық және алалықсыз ұсыну. Қаржылық есеп беру субъектiнiң ақша қаражатының қозғалысы, операцияның нәтижесi, қаржылық жағдайы туралы пайдаланушыларға шындық және алалықсыз мәлiметтердi ұсынуы тиiс.

Бейтараптылық. Қаржылық есеп беруде берiлген ақпараттар күнi бұрын ойластырылған мәлiметтен алшақ болуы керек, яғни сенiмдi болжамы болғаны абзал.

Сақтық. Кез – келген шешiмдi қабылдаған кезде сақтық деңгейiн сақтаған жөн, белгiсiз жағдайда активтермен табыстың, сондай – ақ мiндеттемелер мен шығыстың қайта бағалануына барынша жол бермеу керек.

Аяқтау және салыстыру. Қаржылық есеп берудегi ақпараттардың анықтылығын қамтамасыз ету мақсатында ондағы мәлiметтер толық болуы тиiс. Ақпараттың пайдалылығы мен мазмұндылығын арттыру үшiн бiр есептiлiк кезеңi екiншi бiр есептiк кезеңмен салыстырылуы тиiс.

Жүйелiлiк. Пайдаланушы субъектiнiң қаржылық есеп беруiн, оның әртүрлi есептiк кезеңiмен салыстыру мүмкiндiгiн қалыптастыру керек, өйткенi оның көмегiмен қаржылық жағдайдың тенденциялық өзгерiстерiн анықтай алады. Демек қабылданған шешiмдердiң жүйелiлiгiн сақтау мүмкiндiгi артады.

Қаржылық есептіліктегі ақпараттардың ашылуы:

Бухгалтерлік баланстағы ашылымдар:

Активтер мен міндеттемелер ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді болып көрсетілуі тиіс. Баланс міндетті түрде сызықтық баптарды көрсетуі тиіс:

1)                 Негізгі құралдар;

2)                 Материалдық емес активтер;

3)                 Инвестициялар;

4)                 Тауарлы-материалдық қорлар;

5)                 Саудалық және басқада дебиторлық борыштар;

6)                 Ақша қаражаты және олардың эквиваленттері;

7)                 Салықтық міндеттемелер;

8)                 Резервтер (есептелген міндеттер);

9)                 Қысқа мерзімді міндеттемелер;

10)                        Ұзақ мерзімді міндеттемелер, пайыздық төлемдерді қоса;

11)            Аздық үлес;

12)            Шығарылған капитал немесе резервтер.

Пайда мен зиян есебіндегі ашылымдар:

1)                 Өткізу;

2)                 Негізгі қызмет нәтижелері;

3)                 Сатылған өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндік құны;

4)                 Жалпы пайда;

5)                 Кезең шығындары. Оған енетіндер: жалпы және әкімшілік шығындар, пайыздарды төлеу шығындары, сату жөніндегі шығындар;

6)                 Негізгі қызметтен алынған пайда мен зиян;

7)                 Салық салуға дейінгі алынған пайда мен зиян;

8)                 Табыс салығы;

9)                 Салық салудан кейінгі алынған пайда мен зиян;

10)            Төтенше жағдайлардан алынған пайда мен зиян;

11)            Кезең ішіндегі таза пайда мен зиян.

Ақша қаражаттарының қозғалысы есебіндегі ашылымдар:

Олардың 3 қызметі бойынша кезең ішіндегі ақша қаражаттарының ағымы көрсетіледі:

1)                 Операциялық;

2)                 Инвестициялық;

3)                 Қаржылық қызмет.

              Төтенше жағдайлармен байланысты ақша ағымдары әрбір қызметі бойынша бөлек ашылуы тиіс. Пайыздар және дивидендтер алудан болған ақша қаражатының ағымы бөлек ашылуы тиіс. Ақша қаражаттарының қолданылуын талап етпейтін инвестициялық және қаржылық операциялар есептен алынып қалуы тиіс.

Компания қолдануға рұқсат етілмейтін ақша қаражатының едәуір бөлігінің сомасын ашып көрсетуге тиіс.

Бөлінбеген пайда ашылымы:

1)                 Кезең ішіндегі таза пайда мен зиян;

2)                 Стандарттар талаптарына сәйкес капиталдың құрамында табылатын табыстар, шығыстар, пайда мен зияндардың әрбір статьясы;

3)                 ҚЕХС-ға №8 «Кезеңнің таза пайдасы мен зияны және есеп жүргізу саясатындағы өзгерістер немесе негізгі қателер». Қарастырылған түпкілікті қателіктерді түзету және есеп жүргізу саясатындағы өзгерістердің комулятивтік тиімділігі.

Бұдан басқа субьект осы есепте немесе түсініктемелік хатта көрсетуі керек:

1)                 Меншікті капаитал құрылымындағы өзгерістер бойынша операциялар мен дивидендтердің бөлініуі

2)                 Кезең басындағы және есептік күндегі жинақталған немесе зиян қалдығы және кезең ішіндегі өзгеріс.

Түсініктемелік хаттағы ашылымдар

              Түсініктемелік хат қаржылық есептіліктің бөлінбес бөлігі болып табылады. Түсініктемелік хат-кәсіпорында жасалған негізгі құжат.

Онда, бірінші кезекте-бизнес жоспарының барлық тауарлары бойынша негізгі себептерімен қоса, орындау жайына қысқаша баға беріледі және есептік кезеңде кәсіпорынның жұмысына оң және теріс әсер еткен жақтары да ашылады.

Түсініктемелік хат қаржылық есеп берудің бір бөлігі ретінде келесі негізгі мәселелерді ашуы керек:

1)                 Есептілікті дайындау жөніндегі ақпарат беру, мәнді операциялар мен оқиғалар үшін қолданылған немесе танылған нақты есеп жүргізу саясаты жөнінде ақпараттар беру.

2)                 Қаржылық есептіліктің құрамында берілмеген стандарт талап ететін ақпаратты ашып көрсету[4].

Қаржылық есеп берудi жасақтауға қойылатын талаптар

және оны пайдаланушылар

Қаржылық есеп берудiң мақсаты пайдаланушыларды есептiк кезеңдегi қызметiнiң нәтижесi мен қаржылық жағдайы туралы пайдалы және сенiмдi ақпараттармен қамтамасыз ету болып табылады.

Қаржылық есептеменi пайдаланушылар қатарына:

1) Инвесторлар

2) Кредиторлар

3) Жабдықтаушылар

4) Сатып алушылар

5) Қызметкерлер

6) Мемлекеттiк органдар

7) Жұртшылық және т.б.

Қаржылық есеп беру басқарушы органдардың жұмысын және субъектiнiң ресурстарын, мiндеттемелерiн және ақша қаражаттарының болашақтағы ағындарын бағалауға, несие беру бойынша шешiмдерге және инвестициялық шешiмдердi қабылдауға пайдалы ақпарттарды бередi.

Есеп беру мәлiметтерiн кәсiпорынның тиiмдiлiгiн бағалау үшiн, сондай – ақ шаруашылық қызметiн талдау үшiн сыртқы пайдаланушылар пайдаланады.

Кәсiпорынның ұйымның, мекеменiң жылдық қаржылық есебi мүдделi пайдаланушылар, сатып алушылар, жабдықтаушылар, инвесторлар, биржалар, банктер және басқалары үшiн ашық баспасөзде жарияланады.

Қаржылық есеп берудi пайдаланушылар кәсiпорынның қызметi туралы әртүрлi мәлiметтердi қажет етедi, мысалға:

- Инвесторлар – жасаған инвестицияның тәуекелдiлiк дәрежесi олардың алатын табысына қаншалықты пара – пар келетiндiгiн анықтау үшiн; кәсiпорынға салған инвестициясын сатудың немесе оған сәйкес активтерiн сатып алудың немесе өз үлесiн сақтаудың қажеттiлiгiн анықтау үшiн; кәсiпорынның келешектегi күтiлетiн дивидендтердi төлеу қабiлеттiлiгiн анықтау үшiн қажет ақпараттарды талап етедi;

- Кредиторлар – алған қарызын және төленетiн пайызын өтеу қабiлеттiлiгiн анықтау үшiн қажет ақпараттарды талап етедi;

- Жабдықтаушылар – кредиторлық қарызды дер кезiнде өтей алатын қабiлетiн тексеру үшiн қажет ақпараттарды талап етедi.

- Сатып алушы – кәсiпорын қандай кезеңде өз қызметiн жалғастыра алатындығы жөнiндегi ақпараттарға мүдделi болып келедi;

- Қызметкерлер – кәсiпорынның тұрақты әрi рентабельдi болғанына мүдделi, өйткенi олар, өзiнiң еңбек ақысын және басқа жеңiлдiктерi мен төлемiн алады, ал акционерлер – тұрақты түрде дивиденд алып тұруын көздейдi;

- Мемлекеттiк органдар – кәсiпорынның тұрақты әрi рентабельдi жұмыс iстегенiне мүдделi, өйткенi олар солардың көмегiмен экономикалық саясатты (салық шараларын қоса алғанда) жүзеге асырады, сондай – ақ статистикалық мәлiметтердi жинайды;

- Жұртшылық – жұмыс орнын табу мақсатында қажеттi ақпараттарды жинауға мүдделi болып келедi.

Кәсiпорынның қаржылық есеп беруiн әртүрлi пайдаланушылардың әртүрлi мүдде бойынша пайдалануы кәсiпорынның сол жалпы талапқа сай келуi үшiн оның қызметiне капиталдың жеткiлiктi болғаны абзал. Сондықтан олардың негiзгi талабы (басқа жағдайлары бiрдей болғанда) кәсiпорыннан алған меншiк капиталы мен басқа инвестициясы туралы ақпараттар оларды қанағаттандыруы тиiс.

Бұл ереже барлық пайдаланушылардың мүддесiне ортақ әрi сай келетiн ақпарат болып саналады. Жалпы алғанда, пайдаланушылар келесi ақпараттарға мүдделi болып келедi.

кесте 1.

Қаржылық есептілікті пайдаланушылар

Қаржылық есеп беру өзара байланысты, өйткенi ондағы шаруашылықтың бiр ғана операциясы әртүрлi фактiмен көрiнiс табады. Әрбiр есеп беру әртүрлi ақпаратты бередi, ал оны сол немесе басқаша күйiнде шаруашылық жүргiзушi субъект пайдаланылады.

              Қаржылық есеп пайдаланушылар үшiн айқын, түсiнiктi болуы және барлық мәндi ақпараттарды алуы тиiс. Қажет болған кезде түсiнiктеме хаттамасында басптардың жiктемесi мен ақша қаражаттары туралы қосымша мәлiметтер арқылы олардың мазмұнын түсiндiру керек.

Қаржылық есеп беруге қойылатын талаптар: кәсiпорын қызметiнiң нәтижесiн анық және объективтi көрсету, көрсеткiштердiң қарапайымдылығы мен түсiнiктiлiгi, деректердiң шынайылығы, жинақтамалы және талдамалы есеп деректердiң сәйкестiгi, есептiк көрсеткiштердiң жоспарлы көрсеткiштермен салыстырмалылығы, әдiстемелiк және басқа да ережелердiң сақталуы болып табылады.

              Есеп беруге қойылатын ең басты талап оның тазалығы, яғни түсiнiктiлiгi болып табылады. Қаржылық есеп беру белгiленген мәлiметтердiң мерзiмiнде жасалғаны жөн. Кәсiпорынның есеп беруi бухгалтерлiк, статистикалық және жедел болып бөлiнедi. Жедел – статистикалық есеп беру кәсiпорынның өндiрiстiк және қаржылық қызметiнiң жекелеген жақтарын бухгалтерлiк және жедел - статистикалық есепке алудың деректерi бойынша жасалады. Бухгалтерлiк есеп беру кәсiпорынның өндiрiстiк және қаржылық қызметiн бастапқы құжаттармен және есепке алу жазбаларымен расталып, жинақталған деректерден жасалады.

              Балансты және басқа да берiлген есептердi уақытында, әрi сапалы жасау үшiн бухгалтерия өндiрiстiк бөлiмшелердегi барлық мәлiметтердiң құжатталуын, белгiленген материалдық және басқа есептерiн толық көлемде берiлуiн қамтамасыз ету керек.               Есеп беру жөнiндегi жұмыстарды мүлтiксiз ұйымдастыру iсiнде есепшi қызметкерлердiң мiндеттерiн өзара дұрыс бөлудiң және есеп жұмыстарының кестесiн белгiлеудiң маңызы зор. Берiлетiн есеп тиiстi жиынтық құжаттарында, саралау парақтарында және белгiленген көлемдерде есептiк тiзiмдемесiнде жинақталады. Аталған деректердiң негiзiнде талдау жасалынады.

              Жасалған баланстық және басқа берiлетiн есептердiң көрсеткiштерiнiң дәлдiгiн қамтамасыз ету үшiн арифметикалық және логикалық тұрғыдан мұқият тексеру керек. Баланстың сабақтастығын есептi кезеңнiң басындағы баланс баптарының деректерiн ағымдағы кезеңнiң осы баптағы деректерiмен салыстырып, жыл соңындағы көрсеткiштердiң әрбiр жолы анықталады.

              Жылдық есептiң меншiк иелерiнде (қатысушыларында, құрылтайшыларында) немесе құрылтай құжаттарында көрсетiлген мәлiметтерi бойынша тиiстi органдарға: салық инспекциясына (кәсiпорынның тұрған жерi бойынша); жергiлiктi қаржы органына, мемлекеттiк статистика органдарына есеп бередi. Тараптары бар кәсiпорындар өздерiнiң бухгалтерлiк есептерiн берумен қатар, жалпы белгiленген тәртiпке бiрiккен (жиынтық) есебiн де бередi.

              Кәсiпорындар (бұған шетелдiктердiң қатысы бар кәсiпорындар да енгiзiледi), егер Қазақстан Республикасының заңдарында басқадай ерекшелiктерi ескерiлмеген болса, онда жылдық бухгалтерлiк есептi есепті жылдан кейiнгi келесi жылдың 1 наурызынан кешiктiрмей бередi. Бухгалтерлiк есеп берудiң нақты күнiн көрсетiлген мерзiмдердiң шегiнде салық органдарының келiсiмдерi бойынша кәсiпорынның иелерi (қатысушылары, құрылтайшылары) белгiлейдi.

Есеп беру күнi болып бiр қаладағы кәсiпорындар үшiн оның барлық қажеттi ақпараттарын нақты берген күнi есептеледi, ал басқа қаладағы кәсiпорын үшiн почта арқылы жiберiлген күнi есептеледi.

              Барлық кәсiпорындар, мекемелер үшiн есеп беру жылы болып 1 қаңтардан 31 желтоқсанды қоса алғанға дейiнгi мерзiм саналады. Жаңадан құрылған кәсiпорындар, мекемелер үшiн есеп беру жылы болып олар заңды тұлға құқын алған күннен бастап 31 желтоқсанды қоса алғанға дейiнгi кезең, ал 1 қазаннан кейiн құрылған кәсiпорындар үшiн келесi жылдың 31 желтоқсанын қоса алғандағы мерзiм саналады[5].

Қаржылық есеп берудiң жасалу дұрыстығына кәсiпорынның, мекеменiң басшысы және бас бухгалтері, сондай – ақ жоспар жасау қызметiнiң басшысы жауап бередi. Қаржылық есеп беру мерзiм сайын әзiрленедi және тапсырылады және пайдаланушылардың кең ауқымының ақпараттарды тұтыну мұқтаждығын қанағаттандырады. Егер де өзгерiс енгiзу жағдайы туындаса, осы жылға және өткен жылға қатысты берiлген есептер мен баланс деректерiнiң барлығын түзетудi қажет деп тапса, онда ол есептi айдан кейiнгi бiрiншi айда жасалады, сонда тиiстi түзетулер көрiнiс бередi. Өткен жыл үшiн берiлген есептер мен баланстар бекiтiлгенге дейiн жасалады. Мұндайда өткен жылғы желтоқсан айында есепке алынған деректерге қажеттi түзетулер енгiзiлуi мүмкiн.

Есептi жыл аяқталғаннан кейiн ашық түрдегi акционерлiк қоғамдар, банктер, сақтандыру компаниялары жылдық қаржылық есептеменi газеттерде, журналдарда және жекелеген кiтапшаларда жариялауға мiндеттi. Жарияланатын қаржылық есептеме мiндеттi аудиторлық тексерiске түсiп, оның дұрыстығын тәуелсiз аудитор растауы тиiс.

Қаржылық есеп беру мен бухгалтерлiк есепке аудиторлық тексерулер Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларда, сондай – ақ әкiмшiлiктiң немесе шаруашылық етушi объектiнiң құрылтайшыларының төрттен бiрiнiң бастамасы бойынша жүргiзiледi.

Қаржылық есеп беруде заңды тұлғаның атауы, тұрған жерi, есеп беру кезеңi мен күнi көрсетiлуi тиiс. Сондай –ақ, ұйымның қызмет түрi, заңды нысаны, өлшем бiрлiгi келтiрiлуi тиiс. Есеп беру Қазақстан Республикасының валютасында жасалады, өлшем бiрлiгi – мың теңге.

1.3 Шоғырландырылған қаржылық есептiлiктi жасақтаушы тұлғалар

              Шоғырландырылған қаржылық есептiлiктi жасақтаудың негiзгi мақсаты – бас және еншiлес кәсiпорындардың қызметiн бiртұтас шаруашылық субъектiсiнiң қызметi ретiнде көрсету. Есептiк кезең бiткен соң шаруашылық жүргiзушi субъект қаржылық есеп берудi жасайды. Шаруашылық жүргiзушi субъектiнiң құрамында Қазақстан Республикасының аймағында және одан тысқары жерлерде тұратын еншiлес немесе тәуелдi серiктестерi бар болса, өзiнiң қаржылық есеп беруiмен қоса, шоғырландырылған есеп берудi жасайды, яғни бiрнеше заңды тұлғаның есеп беруiн бiрiктiредi.

Заңды тұлға егер де басқа заңды тұлғаның өзiнiң жарғылық қорына салған салымдарының басым көпшiлiгiн иеленсе және қабылданатын шешiмдердiң басым бөлiгiн анықтау мүмкiндiгiне ие болса, онда олар еншiлес серiктестiк ретiнде танылады. Заңды тұлға егер де басқа заңды тұлғаның бар болғаны 20% дауыс беретiн акциясына ие болса немесе сондай деңгейде қатысушылық үлесi болса, тәуелдi серiктестiк ретiнде танылады.

Қаржылық есептiлiк бiрiккен кәсiпорындар жөнiнде ақпараттар дайындауға қолданылады. Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттары (ҚЕХС) – 27-стандарт - “Шоғырландырылған қаржылық есептiлiк және еншiлес кәсiпорындарға салынған инвестициялар” стандартына сәйкес бас кәсiпорын өзiнде жасалынған бiрiктiрiлген қаржылық есептiлiкте барлық шетелдiк және еншiлес кәсiпорындардың көрсеткiшiн бiрiктiруi тиiс. Бұған жатпайтындар:

1) Жақын арада сату мақсатында алынған және оған жасалынатын бақылау уақытша болатын еншiлес кәсiпорындар.

2) Қатаң ұзақ мерзiмдi шектеулер жағдайында қызмет ететiн, бұл шектеулер бас кәсiпорынға қорлар беру мүмкiндiгiн түсiретiн болғандағы еншiлес кәсiпорындар.

3) ҚЕХС – 27 стандартының 15-i тармағында былай делiнген: Бiрiктiрiлген қаржылық есептiлiктi жасау мезгiлiнде бас кәсiпорындарының қаржы есептiлiгi бiртектес активтер, мiндеттемелер, капитал, табыс және шығыс баптарын бiр- бiрiне қосу арқылы бiрiктiредi[6].

Бiртұтас кәсiпорынның қаржылық ақпарат ретiнде ұсынуы үшiн төмендегiлер жасалуы тиiс:

1) Бас кәсiпорынның әрбiр кәсiпорынға салған инвестицияларының баланстық құны және бас кәсiпорынға тиiстi әрбiр еншiлес кәсiпорынның капиталының бөлiгi есепке алынбайды.

2) Есептi кезеңдегi бiрiктiрiлген еншiлес кәсiпорындардың таза пайдасындағы аздық үлес бас кәсiпорынның иелерiне тиiстi таза пайдадағы соманы көрсету үшiн есептейдi және қолданылады.

3) Бiрiктiрiлген еншiлес кәсiпорындардың таза активiндегi аздық үлес есептеледi және бiрiктiрiлген баланста бас кәсiпорынның акционерлерiнiң мiндеттемелерiнен бөлек көрсетiледi.

Негізгі және еншiлес заңды тұлғалардың шоғырландырылған есеп беруi. Заңды тұлға басқа кәсiпорынның акциясын сатып алу арқылы өз қызметiн жүзеге асыруы мүмкiн. Егер де сол сатып алынған акциясы 50% - тен астам болса, онда инвестицияланған объектiге бақылау жасау мүмкiндiгiн алады. Инвестор бақылауды белгiлейтiн болса, онда ол кәсiпорын негiзгi заңды тұлға болып танылады, ал бақыланатын кәсiпорынды еншiлес кәсiпорын деп атайды. Бас кәсiпорында және барлық еншiлес кәсiпорында бiрiгiп, бiрiккен заңды тұлғалар тобын құрайды және олардың мәлiметi бойынша шоғырландырылған есеп беруін жасайды.

Қаржылық есеп берудi пайдаланушылар олардың топтасқан бөлiгiн емес, тұтас бөлiгiн бiлуге мүдделi болып келедi. Бұндай қажеттiлiк шоғырландырылған есеп беруге қойылатын талапты күшейтедi.

Шоғырландырылған есеп берудiң құрамына: шоғырландырылған бухгалтерлiк баланс, шоғырландырылған қаржылық – шаруашылық қызметiнiң нәтижесi туралы есеп беру, шоғырландырылған ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беруi және түсiнiктеме жазбасы кiредi.

ҚЕХС-27 “Шоғырландырылған есеп беру және еншiлес серiктестiгi инвестициясының есебi” негiзгi заңды тұлға жергiлiктi және шетелдiк еншiлес заңды тұлғалардың шоғырландырылған қаржылық есеп беруi енгiзiледi.

Бас кәсiпорын өз кезеңiнде, еншiлес кәсiпорында болуы мүмкiн, онда ондай кәсiпорындар шоғырландырылған қаржылық есеп бермеуi мүмкiн, егер де оны бас кәсiпорын талап етпесе.

Бас және еншілес кәсіпорындар қаржылық есеп берудi келесi жолмен шоғырландырады:

- Есеп берудi сәйкестендiредi. (есеп беру қосымша өңделедi, жiктемесi өзгертiледi, түзетулер енгiзiледi);

- Активтер, мiндеттемелер, меншiк капиталы, табысы, шығысы туралы мәлiметтердiң әрқайсысы жолы мен бабы бойынша қосылады;

- Кейбiр баптар бойынша қайталауға жол берiлмейдi және кейбiр баптар жойылуы мүмкiн[7].

Бiрнеше заңды тұлғалардың есеп беруiнен бiр ғана қаржылық есеп берудi жасау үшiн iшкi есеп, бағалы қағаздар, меншiк капиталдар және т.б. мәлiметтердiң негiзiнде тиiстi түзетулер жасалады. Түзету жазбалары шоғырландырылған қаржылық есеп берудiң дайындау барысы оның жұмысшы кестесiнде жасалынады және ол негiзгi кәсiпорынның бухгалтерлiк есебiнде де, еншiлес заңды тұлғада да көрсетiлмейдi. Жыл сайын есептiк кезеңде сатудан түскен табыстың бiртұтас компаниясы ретiнде топ тұрғысынан алғанда өткiзiлмегеннiң сомасына кiрiстер мен шығыстар туралы шоғырландырылған есеп берудi әзiрлеу барысында түзетушi жазбаны жүргiзу керек. Сату бойынша өткiзiлмеген табыс сомасының түзетушi жазбасын жыл сайын жүргiзiп отыру топ iшiндегi табыстың кiрiстерi мен шығыстары туралы шоғырландырылған есеп беруiнде топтың қаржы есептемесiн бiртұтас кәсiпорынның есеп беруi секiлдi жойып, ұсынуға мүмкiндiк бередi.

Топтық есеп берудi жасау кезiнде еншiлес заңды тұлғаның нақты таза активiмен алмастырылады. Баланста әрбiр еншiлес серiктестiктiң және негiзгi заңды тұлғаның үлесi бойынша меншiк капиталы қалыптастырылады. Бұл жерде меншiк капиталында негiзгi заңды тұлғаның үлесiнен оған енген еншiлес серiктестiктердiң үлесi аз болуы мүмкiн. Бас кәсіпорынның таза активiнен оған енген еншiлес серiктестiктердiң таза активтерi асып түссе, онда оның ағымдағы сатып алынған активтердiң құнынан мәмiлесi бойынша өтетiн мiндеттемесiн шегерiп, келiп қосылған заңды тұлғалардың гудвиллi ретiнде анықтайды және шоғырландырылған бухгалтерлiк баланста актив ретiнде жеке бап болып көрiнiс табады.

Егер де бас кәсіпорынның құрамына кiретiн еншiлес заңды тұлғаның құны олардың таза активiнен кем болса, онда алынған активтердiң ағымдағы құны мен сол күнi алынған мiндеттемелердiң арасында терiс айырма, яғни гудвилл пайда болады, бiрақ ол да шоғырландырылған бухгалтерлiк баланстың жеке бабы болып көрiнiс табады.

Бас кәсіпорын 100% акцияны иеленген жағдайда, еншiлес кәсiпорын өзiнiң акционерлерiнiң мүддесiн ескеруi қажет, өйткенi олардың меншiгiнде 50% акция қалуы мүмкiн. Акционерлердiң бұл мүддесi азшылық мүддесi болып саналады және оларға тиесiлi таза активтiң және таза табыстың сомасы шоғырландырылған қаржылық есеп беруде көрiнiс табуы тиiс. Таза табыстағы азшылықтың үлесi есептi кезеңдегi еншiлес тұлғаның алған таза табысынан анықталады және оның деңгейi есеп беруде көрсетiлгенiмен, ол негiзгi заңды тұлғаның меншiгi болып саналмайды. Шоғырландырылған есеп берудi жасаған кезде дебиторлық және кредиторлық шоттары бойынша қарыздың негізгі және еншiлес заңды тұлғаларға қатысты тек сыртқы қарыздары ғана көрсетiледi, ал олардың iшкi қарыздары бiр – бiрiне жатқызылады. Алынғандардың және сатып алынғандардың көлемiн шынайы көрсету мақсатында қаржылық – шаруашылық қызметтің нәтижесi туралы шоғырландырылған есеп беруде, бас және еншiлес тұлғалардың арасында жүзеге асатын операциялар шегерiлiп тасталынады. Мұндай iшкi топталған операцияларға мыналар жатады: тауар мен қызметтi сату және сатып алу; материалдық емес активтер мен негiзгi құралдарды сату және сатып алу; қарыз беру және қарызды алу және т.б.

Қаржылық – шаруашылық қызметтiң нәтижесi туралы шоғырландырылған есеп беру келесi түрде жүргiзiледi: бас және еншілес кәсіпорындардың өнiмінiң (тауардың, қызметтiң, жұмыстың) өзара айналымы, дивидендi, пайызы шегерiлiп тасталынады.

Бас және еншілес кәсіпорындар қаржылық есеп берулерін бiрлесiп, белгiлi бiр күнi жасайды, ол үшiн бiртұтас есептiк саясатын пайдаланып, аналитикалық операцияларын және қаржылық - шаруашылық қызметтiң оқиғаларын дайындайды. Егер де олардың есеп беруi әр кезде жасалатын болса, ал оның айырмасы үш ай құраса, онда олардың мәлiметiн шоғырландыруға болмайды. Егер де топ мүшелерiнiң пайдаланатын есеп саясаты әртүрлi болса, онда қаржылық есеп берудi шоғырландыруға қабылдаған есеп саясаты негiзге алынады, соған сәйкес түзетулер жасалынады. Еншiлес заңды тұлғаның шаруашылық қызметiнiң нәтижесi шоғырландырылған есеп беруге олардың сатып алынған күнiнен бастап енгiзiледi. Егер де сатып алу процесi жыл бойы жүретiн болса, онда сатып алынған заңды тұлғаның қаржылық – шаруашылық қызметiнiң нәтижесi есептiк кезеңде сатып алынғанға дейiн және сатып алынғаннан кейiн болып, екiге жарып көрсетiлуi мүмкiн.

Еншiлес кәсiпорынның акциялары сатып алынған уақыттағы шоғырлану процесiне бiрнеше кезең кiредi:

1) Бас және еншiлес кәсiпорындардың активтерiн, мiндеттемелерiн және меншiктi капиталының ұқсас баптарын жол сайын қосу.

2) Топ iшiндегi есептеу бойынша дебиторлық және кредиторлық берешек - алашақты жою жөнiндегi түзету жазбаларын жасау.

3) Еншiлес кәсiпорындарға салынатын инвестицияның баланстық құнын және бас кәсiпорынның өзiндiк капиталына тиiстi қатысу үлесiн шығару жөнiндегi түзету жазбаларын жасау.

4) Бас кәсiпорынға тиеселi емес еншiлес кәсiпорынның өзiндiк капиталындағы азшылық үлестi анықтау.

5) Бас кәсiпорын еншiлесiнiң акцияларына инвестиция салғанда, баланстық құнынан артық шығын шамасын анықтау.

6) Еншiлес кәсіпорынның активтерi мен мiндеттемелерiнiң құнын ағымдағы нарықтық құнға дейiн меншiктi капиталға еншiлестiң тиiстi қатысу үлес мөлшерiне арнап түзеу.

7) Iскерлiк бедел шамасын анықтау.

Акциялар сатып алынған күндегi еншiлес кәсiпорын активтерiн бағалаудың күмәнсiз анықтау принциптерiн жүзеге асыру үшiн олардың нарықтық құнын көрсету керек. Активтердi бастапқы тану оларды сатып алуға жұмсалған шығындар құны бойынша жүргiзiлетiн болғандықтан, акцияларды сатып алу күнiндегi қаржы есептемесiн шоғырландыру процесiнде еншiлес кәсiпорынның активтерiн бағалауды еншiлес кәсiпорынның акцияларын сатып алуға шыққан шығындар құнының, олардың баланстық құнынан ауытқуына байланысты дәл үйлескен шамасына орай түзету қажет[8].

Егер еншiлес кәсiпорынның акцияларын сатып алуға шыққан шығындар олардың баланстық құнынан артса, ауытқулар әдетте гудвилл, жағымды iскерiк бедел ретiнде түсiндiрiледi. Бiрақ акцияны сатып алу жөнiнде шыққан шығындар құнының баланстық құннан ауытқыған барлық сомасы жағымды iскерлiк бедел факторы болып ұғындырылмайды. Жағымды iскерлiк беделдiң мөлшерiн анық бағалау үшiн ауытқу сомасын еншiлес кәсiпорынның активтерi мен құнына дейiн түзетудi ескере отырып, анықтау қажет.

Негізгі және тәуелдi заңды тұлғалардың шоғырландырылған есеп беруi. Негiзгi заңды тұлғалардың қаржылық есеп берулерiнде тәуелдi заңды тұлғалардың инвестициясы шоғырландырылған қаржылық есеп беру кезiнде «Тәуелдi шаруашылық серiктестiктерiнiң инвестициясының есебi» деген №14 бухгалтерлiк есептiң стандартына сәйкес есепке алынуы мүмкiн. Бұл жерде үлестiк қатысу әдiсiн пайдаланады. Тәуелдi заңды тұлға- бұл инвестордың бiршама ықпалында тұратын тұлға және ол еншiлес те, бiрiгiп бақыланатын заңды тұлға да болып табылмайды. Қазақстан Республикасының заңына сәйкес, егер басқа заңды тұлға оның дауыс берушi акциясының 20- дан –50% дейiн иелiк етсе, онда тәуелдi шаруашылық серiктестiгi болып табылады.

Тәуелдi шаруашылық серiктестiгiнiң инвестициясы шоғырландырылған қаржылық есеп беруге үлестiк қатысу әдiсi бойынша есепке алынады, тек мына жағдайларды қоспағанда:

- инвестициясы жақын арада сату мақсатымен алынса;

- тәуелдi шаруашылық серiктестiгi қатаң шектелген ұзақ мерзiмдi жағдайда әрекет ететiн болса.

Егер де инвестор тәуелдi шаруашылық серiктестiгiнiң еншiлес тұлғасының да акциясына бiрдей иелiк етсе, онда ол еншiлес тұлғаға қатыстысын шоғырландырады, ал қалған бөлiгiн, яғни тәуелдi заңды тұлғаның бөлiгiн – үлестiк қатысу жолымен шоғырландырады.

              Үлестiк қатысу әдiсi. Бұл әдiске сәйкес инвестициялар бастапқыда өзiндiк құнмен есептеледi және олардың баланстық құнын сатып алынғаннан кейiнгi инвестицияланған кәсiпорынның пайда немесе зиянындағы инвестор үлесiнiң мөлшерiне көбейедi немесе азаяды. Инвестициялардың баланстық құнын түзету меншiктi негiзгi құралдарды және инвестицияларды қайта бағалаудан болған және валюта бағамының өзгерiстерiнен түзету қажет болып саналады. Бұл әдiстi қолдану барысында шоғырландырылған қаржылық есептiлiкте инвестордың зияндық үлесi инвестициялардың баланстық құнына тең немесе одан асатын болса, онда инвестор өз үлесiн қосуды тоқтатады. Қанша процент салса, соған сәйкес пайдаға немесе зиянға ие болады. Инвестиция құны 0- ге айналады. Болашақта кәсiпорын пайда көрсе, инвестор пайдадағы үлесiн талап ете алады, бiрақ оның пайдасы таза зияндағы үлесiмен салыстырып, оның айырмасы төленедi.

Инвестор мына күннен бастап қатысу әдiсiн қолдануды тоқтатуға тиiс:

1. Ол бiрiккен кәсiпорынға тигiзетiн мәндi әсерiн тоқтатады, бiрақ түгелдей немесе жартылай инвестициясын сақтай алады.

2. Пропорционалдық бөлiну әдiсiн қолдану әрi қарай мәндi болып табылмайды, себебi бiрiккен кәсiпорын қатаң ұзақ мерзiмдi шектеулермен қызмет етедi. Ал бұл жағдай кәсiпорынның қорларды аудару қабiлетiн төмендетедi.

Бiрлескен қызмет бойынша қатысушылардың шоғырландырылған есеп беруі. Өзiнiң қатысу үлесiн есептеу үшiн бiрлескен қызметiн жүзеге асырған шаруашылық жүргiзушi субъектiлер «Бiрлескен қызметi бойынша үлестiк қатысуды қаржылық есепте көрсету» деп аталатын №5 Бухгалтерлiк Есеп стандартын басшылыққа ала отырып, олардың ұйымдық- құқықтық нысанынан тәуелсiз, осы қызмет бойынша қатысушалардың шығысы мен табысы, мiндеттемесi, активтерi қатысушылардың қаржылық есеп беруiнде көрiнiс табады.

Бiрлескен қызмет - жалпы шаруашылық мақсатына жету үшiн екi және одан да көп тараптар бiрлесiп әрекет еткен кезiндегi қызмет болып табылады. Бiрлескен қызметi бойынша қатысушылар қаржылық есеп беруiнде және шоғырландырылған есеп беруiнде мыналарды тануы керек:

1.               Бақыланатын активтер мен қолдағы мiндеттемелер; Өтелген шығыстар және бiрлескен қызметпен байланысты тауарларды немесе қызметтi өткiзудiң нәтижесiнде алатын табыстағы өзiнiң үлесi. Мынаны айта кету керек, жеке қаржылық есептеменi жасау барысында бiрлескен қызметтiң қатысушысы өзi бақылайтын активтер мен мiндеттемелердi, бiрлескен қызметтiң нәтижесiндегi өтелген шығыстар мен табыстар үлесiн таниды. Сондықтан да шоғырландырылған есеп берудi жасау барысында түзету мен бiрiктiру бойынша басқа да операциялар қажет болмайды.

2.               Бiрлесiп бақыланатын активтер.

Бiрлесiп бақыланатын активтер формасында ұйымдастырылатын бiрлескен қызметтiң қатысушысы өзiнiң жеке қаржы есептемесiнде мыналарды тануы керек:

1.                 Бiрлесiп бақыланатын активтердегi өз үлесiн;

2.                 Қолдағы кез – келген мiндеттемелердi;

3.                 Бiрлескен кәсiпорынға қатысты қолдағы мiндеттемелердегi өз үлесiн;

4.                 Өткiзуден түскен табысты немесе бiрлескен кәсiпорын өтеген шығыстардағы өзінің үлесімен бірге бірлескен кәсіпорын өнімдеріндегі өз үлесін пайдалану;

5.                 Бiрлескен кәсiпорындағы өзiнiң үлесiне қатысты өтелген шығыстарды.

Активтердi бiрлесiп бақылау формасында ұйымдастырылған бiрлескен кәсiпорын қатысушыларға бөлiнетiн және қатысушылар бiрлесiп өтейтiн шығыстардың дербес есебiн ұйымдастырады.

Кесте 2.

Бiрлескен кәсiпорынның формалары

Бiрлескен қызметке қатысушының жеке қаржы есептемесiн әзiрлеу және қаржы есептемесiн шоғырландыру

Бiрлесiп бақыланатын субъект – бұл әрбiр қатысушының өз үлесi болатын серiктестiк, корпорация немесе басқа да кәсiпорын формасында ұйымдастырылатын бiрлескен кәсiпорын. Бiрлесiп бақыланатын субъектiнiң қатысушысы бiрлесiп бақыланатын субъектiдегi инвестициялардың есебiн өзiнiң есеп тiркелiмiнде инвестициялық есеп шоттарын қолдана отырып жүргiзедi.

Бiрлесiп бақыланатын заңды тұлғаның қатысушалары өзiнiң жекеленген қаржылық есеп беруiнде және шоғырландырылған қаржылық есеп беруiнде үйлесiмдi шоғырландыру үшiн арналған екi бiрдей есеп берудiң бiр түрiн пайдаланып отырып, өзiнiң қатысу үлесiн көрсету керек. Үйлесiмдi шоғырландыру әдiсi мынаны ұйғарады: қатысушының шоғырландырылған бухгалтерлiк балансы бiрлесiп бақыланатын субъектiдегi мiндеттеменiң тиiстi үлесiн және бақыланатын активтердiң тиiстi үлесiн қамтиды. Қатысушының пайдалары мен залалдары туралы шоғырландырылған есеп беруi бiрлесiп бақыланатын субъектiдегi кiрiстер мен шығыстар үлесiн қамтиды.

Үйлесiмдi шоғырландыру әдiсiн жүзеге асырудың, шоғырландырудың есеп беруде қатысу үлесiн көрсетудiң екi түрi шешiмiн тапты:

1.               Бiрлескен қызметке қатысушылардың кiрiстерi мен шығыстарындағы, мiндеттемелерiндегi, активтерiндегi қатысу үлесiн жолма – жол жиынтықтау арқылы; немесе

2.               Активтердегi, мiндеттемелердегi және кiрiстер мен шығыстардағы қатысушының үлесiн шоғырландырылған қаржы есептемесiнде жекелеген баптар бойынша жеке көрсету жолымен.

2- ТАРАУ. ШОҒЫРЛАНДЫРЫЛҒАН ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІКТІ ЖАСАҚТАУ

2.2 «ҚазМұнайГаз» Барлау Өндiру» акционерлiк қоғамының қызметіне қысқаша экономикалық сипаттама

«КазМұнайГаз» Барлау Өндiру» Акционерлiк Қоғамы 2004 жылдың 31 наурызында құрылды. Бұл Қазақстандағы мұнай тарихы басталатын «Өзенмұнайгаз» ААҚ мен «Ембiмұнайгаз» ААҚ –ды бiрiктiрудiң нәтижесiнде жүзеге асты. Бiрлестiктiң басты мақсаты - капитал қажетсiнетiн инвестициялық жобаларды iске асыру үшiн мұнайды барлау және өндiру бойынша техникалық, қаржылық – экономикалық ресурстарды топтастыру. Компанияның негiзгi қызмет түрлерi мұнай мен газды барлау және өндiру бойынша операциялар болып табылады.

Қазақстан 1991 жылы тәуелсiз егемендi мемлекетке айналғанға дейiн, Атырау облысының кен орындары тобындағы операцияларды бұрынғы Кеңес Одағының басқару жүйесiнiң шарттарында әртүрлi мемлекеттiк кәсiпорындар жүргiздi. 1990- шы жылдардың басында Қазақстан Үкiметiнiң мұнай – газ саласын бақылаушы органдары Қазақстан Республикасында Барлау және өндiру бойынша қызметтi жүзеге асыру үшiн бiрқатар мемлекеттiк өндiрiстiк компанияларды құрды.

Қазақстан Республикасы Президентiнiң 1993 жылғы 5 наурыздағы №1135 жарлығымен бекiтiлген Қазақстан Республикасында 1993-1995 жылдарға Ұлттық мемлекет иелiгiнен алу және жекешелендiру бағдарламасына (II саты) сәйкес:

-               1993 жылы «Теңiзмұнайгаз» Өндiрiстiк бiрлестiгi «Теңiзмұнайгаз»

АҚ болып қайта құрылды;

-               1995 жылы «Ембiмұнай» Өндiрiстiк бiрлестiгi «Ембiмұнайгаз» АҚ болып қайта құрылды;

-               1996 жылы «Өзенмұнайгаз» Өндірістік бірлестігі « Өзенмұнайгаз» АҚ болып қайта құрылды;

- 1999 жылы «Өзенмұнайгаз» АҚ және «Теңiзмұнайгаз» АҚ бiрiктiру

нысанында қайта ұйымдастырылады да, «ҚазақойлЕмбi» ААҚ компаниясы пайда болды, ол кейiннен «Ембiмұнайгаз» ( ААҚ болып қайта аталды;

- 2004 жылы «Өзенмұнайгаз» ААҚ мен «Ембiмұнайгаз» ААҚ –н бiрiктiрудiң нәтижесiнде «ҚазМұнайГаз» Барлау Өндiру» АҚ ұйымдастырылды.

«ҚазмұнайГаз» Барлау Өндiру» АҚ жылдық шикi мұнай өндiру көлемдерi бойынша Қазақстан Республикасындағы үлкендiгi бойынша екiншi мұнай компаниясы болып табылады. Ол 2004 жылдың наурызында Қазақстанның батысындағы 44 мұнай – газ кен орындарында алынатын көмiрсутек шикiзатын қазбалау мақсатында «Өзенмұнайгаз» ААҚ мен «Ембiмұнайгаз» ААҚ – н бiрiктiруден құрылды. Қазақстан Республикасының Энергетика және Минералдық Ресурстар Министрлiгi Қоғамға өзара шарттардың және оларға байланысты лицензиялардың шарттарына сәйкес осы кен орындарын қазбалауға айырықша құқықтар бердi. Қоғам белгiлi бiр географиялық ауданның шектерiнде барлау және өндiру бойынша негiзгi қызметiн Өзенмұнайгаз бен Ембiмұнайгаздың мұнай және газ өндiру бойынша филиалдары арқылы жүзеге асырады. Өзенмұнайгаз бен Ембiмұнайгаз кен орындары тұтас алғанда 808,8 шаршы шақырым ауданды қамтиды.

2005 жыл компания үшiн маңызды оқиғалармен есте қалды. Аяққа тұру кезеңiнде белгiленген мақсаттарға қол жеттi. Мұнай газ өндiру көлемдерiн ұлғайтты, шикiзат базасын кеңейттi, компанияның табыстары мен активтерiнiң өсiмiн ұлғайтуды қамтамасыз еттi, корпоративтiк имидждi және меншiктi бiлiмдер базасын қалыптастырады.

2005 жылы 8,9 миллион тонна шикi мұнай өндiрдi. Компанияның ресурстық базасы Қазақстанның батысындағы 44 мұнай – газ кен орындарынан тұрады. «Гаффни, Клайн Энд Ассосиэитс» (Gaffney, Cline & Associates) компаниясы жүргiзiлген қорларды тәуелсiз сертификаттаудың нәтижелерi бойынша, «ҚазмұнайГаз» БӨ» кен орындарындағы дәлелденген мұнай қорлары 2006 жылғы 1 қаңтардағы ахуалы бойынша 79,5 миллион тонна деңгейде бағаланады.

Компанияның штаб – пәтерi Қазақстанда, Астана қаласында орналасқан. «Өзенмұнайгаз» және «Ембiмұнайгаз» басты кеңселерi - Жаңаөзенде және Атырауда.

«ҚазМұнайГаз» БӨ» АҚ – ның жалпы құрылымы

Орталық аппарат

«Өзенмұнай» ӨФ «“Ембiмұнайгаз» ӨФ

НГДУ -1 УОС –2 «Жайықмұнайгаз» НГДУ

НГДУ -2 УОС –3 «Доссормұнайгаз» НГДУ

НГДУ -3 УОС –5 «Мақатмұнайгаз» НГДУ

ОПЭУ УТТ «Қайнармұнайгаз»НГДУ

УПН и ПО УРНОи ТК «Құлсарымұнайгаз»НГДУ

СУПН и П УХЭ «Прорвамұнайгаз» НГДУ

УДТВ УБиКРС ДРСУ

УЭН УПГ Атырау УПНП и КРС

УАТ УДиТГ Құлсары УПНП и КРСДРСУ

УОС – 1 ЦБМТС

«ҚазМұнайГаз» БӨ» АҚ төмендегiдей негiзгi стратегиялық басымдықтар кiретiн стратегиялық жобасын әзiрлеу процесiнде:

- Орта мерзiмдiк перспективада «Өзенмұнайгаз» және «Ембiмұнайгаз» өндiрiстiк филиалдарының кен орындарында қазiргi мұнай өндiру деңгейлерiн сақтау;

- Ұзақ мерзiмдiк перспективада дербес барлау жүргiзу және кен орындарын иемдену арқылы жалпы өндiру көлемiн ұлғайту және көмiрсутектердiң қорларын толықтыру;

- Жұмыстардың тиiмдiлiгiн арттыру және профильдi емес кәсiпорындар мен активтердi табыстау арқылы қызметiн оңтайландыру;

-               Өндiрiстiк қызметiн жергiлiктi және халықаралық экономикалық талаптарға сәйкес жүзеге асыру;

Кесте 3.

Қоғамның мұнай өндiру көрсеткіштері, (мың тн.)

Мұнайдың өсiмi 2004 жылы 1 млн. тоннадан астам, ал үстiмiздегi жылдың аяқталған кезеңiнде - 350 мың тоннадан астам мұнайды құрады. Мұнайды өндiрудiң өсiмiне ұйымдастырушылық - техникалық iс – шараларды дер кезiнде жүргiзудiң, кен орындарын қазбалау жұмысын оңтайландырудың, ұңғымалар қорын қоса, негiзгi қорларды қалпына келтiрудiң, жер үстiлiк маңызды объектiлердiң құрылысын салу мен реконструкциялаудың арнайы техника паркiн жаңартудың, қаттардың мұнай берiсiн арттыру мен мұнай өндiру процестерiн химияландырудың жаңа әдiстерiн қолданудың есебiнен қол жеткiзiледi. Мұнай өндiру динамикасына 2000 жылдан бастап тұрақты өсiм байқалады. Есептiк кезеңде табиғи газ өндiру 881 млн. текше метр, газ конденсатын өндiру - 26,14 мың тоннаны құрады. Табиғи газ және газ конденсатын өндiру динамикасында газ және газ конденсат кен орындарының табиғи жұтауына байланысты өндiру көлемдерiнiң бiртiндеп төмендеуi байқалады.

              «ҚазМұнайГаз» БӨ» АҚ құрамына әуел бастан жаңа ұңғымалар бұрғылау, ұңғымаларға жөндеу жүргiзу, ал жақында өндiрудi қарқындандырудың және қатты гидроүзудi қоса, қаттардың мұнай берiсiн арттырудың әртүрлi әдiстерiн енгiзу кiрген кен орындарын ұзақ мерзiмдi қазбалау және қалпына келтiру жобаларын жүзеге асыруда. Бүгiнгi күнге қатты гидроүзу ең тиiмдi әдiс болып табылады. «ҚазМұнайГаз» БӨ» АҚ сондай – ақ химиялық және жылулық әдiстердi қоса, қаттардың мұнай берiсiн арттырудың басқа да әртүрлi әдiстерiн қолданады.

2003 жылғы 1 қаңтардан 2005 жылғы 31 желтоқсанға дейiнгi кезеңде өндiрудi қарқындандыру және қаттардың мұнай берiсiн арттыру әдiстерiн қолданудың арқасында «ҚазМұнайГаз» БӨ» АҚ кен орындарында мұнай өндiрудiң жалпы өсiмi 980 мың тоннаны құрады, бұл орта есеппен бiр ұңғымаға тәулiгiне 4,3 тонна қосымша өсiмдi құрайды. Бұл орайда 733 мың тонна немесе мұнай өндiрiсiнiң жалпы өсiмiнiң 75% - ы гидроүзу әдiсiн қолданудың үлесiне түстi. Сонымен қатар, 2005 жылдың бiрiншi жарты жылдығында өндiрудi қарқындандыру және қаттардың мұнай берiсiн арттыру әдiстерiн қолдану арқасында Қоғамның кен орындарында мұнай өндiрудiң жалпы өсiмi 125 мың тоннаны құрады, бұл орта есеппен бiр ұңғымаға тәулiгiне 3,9 тонна қосымша өсiмдi құрайды.

Өндiрiстiк қызметтi жүзеге асырған кезде «ҚазМұнайГаз» Барлау Өндiру» АҚ мамандары шикiзат базасын кеңейтуге, мұнай өндiру технологиясын жетiлдiруге, қаттардың мұнай берiсiн арттырудың бүгiнгi заманғы әдiстерiн енгiзуге ерекше назар аударады. Жыл сайын геологиялық барлау жұмыстарының көлемi өсiп отыр. Қазiргi уақытта Өзен және Қарамандыбыс кен орындарының астыңғы өнiмдi юрск көкжиектерi мен триастық түзелiмдерiнде, сондай – ақ Тепке құрылымында iздестiру барлау ұғымаларын бұрғылауға баса назар аударылып отыр.

Қазақстанда мұнай – химиялық өндiрiстi қалпына келтiрудi және дамытуды тежеп отырған негiзгi себеп өнiмдi - мұнай химиялық өндiрiстерге арналған шикiзат шығара отырып, көмiпсутектердi қайта өңдеу бойынша меншiктi қуаттылықтардың жоқтығы болып табылатыны белгiлi. Өзiнiң негiзгi қызметiне қосымша «ҚазМұнайГаз» БӨ» АҚ сондай –ақ Атырау «Полипропилен» зауытының, сондай – ақ реконструкцияланған және үстiмiздегi жылдың 4 қыркүйегiнде iске пайдалануға қосылған Ақтау пластмассалар зауытының мүлiктiк кешенiнiң 50% акциялар пакетiне ие. Қазақстандық және шетелдiк мамандар жүргiзген Қазақстанның осы саладағы мүмкiндiктерiн талдау Қазақстанда талдау мұнай – химиялық өндiрiстер құру және одан әрiде дамыту үшiн барлық қажеттi алғышарттардың бар екенiн көрсеттi, олар: мұнай мен газ өндiрудiң айтарлықтай көлемдерi, аймақтық және халықаралық нарықтардағы полимерлiк өнiмдерге сұраныс. Елде полиэтилен мен полипропилин өндiрудiң экономикалық пайдалылығы «ҚазМұнайГаз» БӨ» Ақ – ның тапсырмасы бойынша «Shell Global Solutons International» компаниясы жүргiзген мұнай – химиялық кешендi құру бойынша алдын – ала техникалық- экономикалық негiздеменiң нәтижелерiмен де расталып отыр. Полиэтилен мен полипропилен өндiру бойынша кешеннiң құрылысын салу және iске пайдалануға қосу бойынша лицензиялар және әлемдiк жетекшiлер болып табылатын шетелдiк инжинирингiлiк компаниялар да мүделлi болып отыр. Осыған байланысты «ҚазМұнайГаз» БӨ» АҚ 2004 жылдың аяғында Батыс Қазақстандағы екi мұнай химиялық кәсiпорынның: Ақтау қаласындағы полистирол шығару бойынша зауыттың («SAT Operating Aktau» ЖШС) және Атырау полипропилен өндiру бойынша зауыттың («SAT Operating Atyrau» ЖШС) бiрлескен иесiне айналды. Ол кәсiпорындар сондай - ақ мұнай - химиялық техникалық парктер құруға арналған алаңшалар ретiнде қарастырылады.