Ішкі аудитті ұйымдастыру

Қателіктерді және дұрыс  емес әрекеттерді анықтау мен  олардың алыдн-алу тұрғысының ішкі бақылау жүйесінің тиімділігін  анықтау ретінде нашар бақылаудың тәуекелдігін бағалау осы кезеңнің басты элементі болып табылады. Ол келесі іс-әрекеттерді алдын-ала  қарастырады:

• Осы обьектіге тән тәуекелдіктер мен болашақ қателіктерді

анықтау;

• Қателіктің ықтималдығын немесе қандай да бір тәуекелдікті

өмендететін бақылаудың істеп  тұрған жүйелерін таңдау;

• Бақылаудың таңдалған жүйелерінің сенімділігін бағалау;
• Бақылаудың нақты жүйелерінің жұмыс істеуін жан-жақты

тексерудің қажеттілігін анықтау.

Ішкі аудит қызметі  төмендегі бөлімдер бойынша ұйымның  қаржы-шаруашылық қызметімен және оның ақпараттық жүйелерімен, корпоротивтік  басқарумен байланысты тәуекелдіктерді  бағалауға тиісті:

• Қаржы-шаруашылық қызметі жайлы ақпараттың толықтығы

мен растығы;

• Шаруашылық қызметінің тиімділігі мен нәтижелігі;
• Активтердің сақталуы;
• Келісілген міндеттемелер мен нормативтік актілердің,

заңдардың сақталуы.

Аудиттің жалпы  жоспары мен бағдарламасын жасап  шығару. Ішкі аудит қызметі жұмысының жоспары кем дегенде жылына бір рет жүргізілетін тәуекелдіктерді бағалаудың негізінде жасалуы керек. Жоспарды жасаған кезде жоғарғы басшылардың ұсыныстарын ескеру қажет.

«Акционерлік компаниялар  туралы» заңның 53-бабының («5-бөлім») 2-тармағында ішкі аудит қызметі  жұмысының тәртібін, ішкі аудит қызметкерлеріне  сый ақы беруді және олардың жасаған  еңбегіне ақы төлеудің шарттары мен  көлемін Директорлар кеңесіне олардың  орындалуына қажетті ресурстарды  көрсетумен ішкі аудит қызметі жұмысының  жоспарларын тапсыруға, сонымен  қатар есепті кезеңде орындалып  жатқан жоспарлардығы маңызды өзгерістерді айтуға міндетті.

Жоспарларды жасау кезіндегі  бірінші қадам болуы мүмкін қателіктерді анықтау болып табылады. Осы мақсатпен:

• қателіктердің негізгі түрлерінің тізімі жасалады: болмаған

операция, нақтыланбаған  немесе уақытылы тіркелмеген операция, рұқсат етілмеген операция және т.б.

• операциялық циклдың қиын кезеңдері қарастырылады:

операцияны дайындау, бекіту, тіркеу және оның орындалуына рұқсат беру, сәйкес құжатты рәсімдеу менбақылау, түзету, өңдеу.

• осы обьектіде жүргізілген алдыңғы аудиторлық тексерулердің

тәжірбиесі бағаланады.

Әрі қарай аудит обьектісінің сипаттамасы талданады және қателіктерді іздеп-табу мен түзетуге немесе олардың  алдын-алуға мүмкіндік беретін  қолданыстағы бақылау жүйелерінің сенімділігі анықталады. Бақылаудың келесі басты механизімдері қарастырылады:

• қолда бар активтерді бастапқы құжаттармен сәйкестендіру

және салыстыру. Бұл үшін онымен өңделіп жатқан мәліметтер сәйкестендірілетін арнайы бақылау файылына тәуелсіз тексерулер жүргізу немесе кірістелген мәліметтерді тиісті активтермен салыстыру қарастырылады;

• рұқсат беру (санкциялау) заңдық күші жоқ операциялардың

орындалуына жол бермейтін  электрондық жүйедегі мәліметтердің  қауіпсіздігін бақылаудың жалпы  процедуралары арқылы анықталады;

• сыртқа шығарылатын мәліметтерді талдау, ең жоқ дегенде

қолмен жасалады. Мұндай талдаудың мақсаты ретінде оларды күтіліп отырған нәтижелермен салыстыру  жолы арқылы сыртқа шығарылатын мәліметтердің  нақтылығын және негізделгендігін тексеру  саналады;

• активтерге қол жеткізе алуды бақылау (рұқсат етілген және

рұқсат етілмеген қол  жеткізе алушылықты бақылау). Рұқсат етілген қол жеткізе алушылықты иемденген тұлғалардың міндеттердің дұрыс бөлінуі кезінде тиісті есеп құжаттарына қол жеткізе  алу мүмкіншілігі болмауы керек, өйткені олар бұны жетіспеушіліктерді табу үшін қолданып қалулары мүмкін.

Аудит процедураларын аудиттің қандай да бір обьектісіне ішкі бақылау  сеханизімінің бар-жоқтығын анықтау  үшін де қолданады. Бұл процедураларға төмендегілер кіреді:

• шоттардағы қалдықтарға тәуелсіз тексеру жүргізу және

операциялардыңорындалуының  жүйелігіне талдау жасау;

• жазбалардағы сомалар мен тәуелсіз түрде есептелінген

сомаларды салыстыру арқылы талдамалық процедураларды операцияның  типіне немесе штқа байланысты ықтимал  қатенің болған-болмағанын анықтау  үшін қолдану. Зерттеуге шығарылған шығындарды едәуір қысқартуға мүмкіндік  беретін ішінара әдіс ерекше роль атқарады;

• белгілі бір соманы қалыптастыратын жиынтыққа кіретін

кейбір немесе барлық баптардың  болғандығын дәлелдейтін мәліметтерді мұқият зерттеу, сонымен қатар аудит  обьектісінің жұмыс істеуін және қызметін қадағалау, нақты принциптер мен процедуралардың орындалу тәртіптерінің  сақталуын тексеру.

Аудит бағдарламалары кейде  алдыңғы зерттеуледің нәтижелері, жүзеге асыратын қызметтің сипаттамаса, ағымдағы мақсаттар, кадрлық өзгерістер, заңдардың  өзгеруі, басшылықтың саясатының өзгеруі, ерекше мүдденің аясынемесе жіңішке  жолдар, тәуекелді бағалаудың нәтижелері сияқты факторларды есепке ала отырып модификацияланады. Аудиторлық тексеру  кезіндегі аудиттің бағдарламалырын  түзету мен өзгертудің қажеттілігі, әдетте, төмендегілерге байланысты болады:

• белгіленген нормативтердің сақталуын тексерудің

нәтижелеріне егер олар күтіліп  отырғандардан өзгеше болса;

• аудиторлық тексеру кезінде болған қызметтің

сипаттамасындағыөзгерістерге;

• аудиторлық тексеру барысында туындаған, жоспарлау кезінде белгілі болмаған мәселелерге.

Аудиторлық тексерудің процедуралары  мен жоспары бойынша жұмысты  бітірген соң аудитор аудиттің обьектісін сипаттаушы негізгі сәттерді көрсететін және аудиттің жоспарын құжат түрінде  дәлелдейтін аудиттің жоспарлануы  туралы жазба дайындайды.

Аудитті жүргізу аудиттің тобымен жүзеге асырылатын оның бағдарламасын  орындауға келіп тіреледі. Бағдарламаның  ұсынымдары аудиторлар арасында олардың  тәжірбиесі мен мамандану дәрежесіне қарай бөлінеді.

Бағдарламалар құжат ретінде  рәсімделуі керек. Оларда аудиторлық тапсырманы орындау процессіндегі ақпаратты  құжаттау мен бағалау, талдау, жинау  процедураларын белгілеу керек. Аудиттің бағдарламасы ол орындалғанға дейін  мақұлдануы қажет. Бағдарламаның кез-келген өзгерістері уақытылы бекітіліп  отырулары керек.

Ішкі аудиторлар аудиттің мақсаттарына қол жеткізу үшін сенімді, маңызды ақпараттардың жеткілікті мөлшерін, жинау керек. Олар тиісті талдау жасау мен ақпаратты бағалаудың негізінде аудиттің нәтижелерін  шығарып, қорытындыларын берулері керек.

 

 

 

2.5 Аудит нәтижелерін  бағалау және құжаттық рәсімдеу.

 

 

Ішкі аудиторлар аудиттің нәтижесі бойынша қорытынды есеп тапсырулары қажет. Қорытынды есептің  құрамында аудиторлық тапсырмалардың  мақсақсаттары, аудиттің көлемі, сонымен  қатар тиісті қорытындылар, ұсыныстар  және іс-әрекеттердің жоспары жөнінде  ақпарат болуы керек. Қорытынды  есепке тиісті тіркемелермен қоса ішкі аудиторлық тексерудің актісі тіркеледі.

Тексеру нәтижелері негізінде  аудитор анықталған қажеттіліктердің, кемшіліктердің, бұрмалаушылықтардың  және тағы да басқалардың маңыздылығы  жөнінде сипаттама қалыптастырады. Осындай тұжырымды шығарардың алдында  аудитор төмендегі жалпы принцптерге  сүйенеді:

• ішкі аудиторлар әдетте маңыздылықтың талауын нақты аудит

обьектісінің қаржылық қорытынды  есебі негізінде жүргізеді, өйткені  басты пайдаланушылар (басшылық) өзінің шешімдерін осы мәліметтердің негізінде  қалыптастырады;

• маңыздылықты анықтау кезінде аудитор ықтимал

қателіктермен қоса қателіктердің  болуы мүмкін болатын жаңа типтерін де ескереді. Ықтималдықтар категриясының  құрамына аудиторға белгілі, шоттардағы қалдықтар мен операцияларды  тәуелсіз тексерудің жолы арқылы анықталған қателіктер типтері, сонымен қатар  ішінара бақылау әдісімен анықталған алдын-ала болжанған қателіктер және талдамалық жолман анықталған қателіктер кіреді. Қателіктердің болуы мүмкін болатын жаңа типтері шоттардағы қалдықтардың немесе операциялардың толық қамтылмауымен, зерттеу жұмыстарының белгісіздігімен байланысты болады.

Қорытынды есептің соңғы  нұсқасы, егер бұл қажет болса, ішкі аудитордың қорытындысын немесе нәтижелері пікірін білдіруі керек.

Қорытынды есеп обьективті, түсінікті, толық және уақытылы құрылған болуы керек.

Ішкі аудиттің жетекшісі  мақсаты мен менеджменттің ұсыныстарды  орындауға бағытталған нәтижелі қадамдарды қолданғанына көз жеткізу  болып табылатын бақылау мен  бағалаудың келесі кезектегі процессін  белгілеуге тиісті.

Кәсіпорынның  өндірістік және қаржы-шаруашылық қызметінің ішкі аудитінің актісі – лауазымды тұлғалардың ішкі аудитті жүргізу фактісін дәлелдейтін, сонымен қатар жалпы кәсіпорынның және оған сәйкес құрылымдық бөлімшелердің өндірістік және қаржы-шаруашылық қызметін бақылаудың нәтижелерін бейнелейтін, анықталған кемшіліктер мен нормативті-құқықты актілердің, ішкі стандарттар мен ережелердің орындалуының сақталуын көрсететін қызмет құжаты.

Кәсіпорынның өндірістік және қаржы-шаруашылық қызметі ішкі аудитінің актісін жоғарғы басшылар тағайындаған комиссия жасайды. Бұл  актіде жүйелі түрде кәсіпорынның өндірістік және қаржы-шаруашылық қызметінің обьектілірін тексерудің нәтижелерін көрсетеді. Кешенді аудиттің актісі заңнамалық актілерді бұзуды, кемшіліктердің заңды  түрдегі дәлелдемесі болып табылады. Осының кесірінен меншік иесіне аудит  жүргізу процессінде анықталған зиян келтірілген. Сондықтан оның азаматтық  заңдардың талаптарын, бухгалтерлік есептің стандарттарын, есеп саясатын, кәсіпорынның ішкі бақылау бойынша  саясатын, сонымен қатар ведомстволық нұсқаулықтарды , ережелерді және министірліктер мен веломстволар бекіткен басқа  да нормативтік құжаттарды есепке ала  отырып жасау керек. Азаматтық заңдар бойынша кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметіне жауап беретін тұлғалардың  аудитке міндетті түрде қатысулары қарастырылады, сондықтан жеке актілерде  – «аудит белгілі бір тұлғалардың  қатысуымен жүргізілген немесе белгілі  бір тұлғалардың келісімімен  жүргізілген» , және тағы да басқаларында кездесетін дәл еместіктерге жол  бермеу керек. Шаруашылық операцияларын  рәсімдеумен қатар жаппай және ішінара  тәсілмен тексерілген құжаттарды міндетті түрде көрсету керек. Бұл қажет  жағадайда нақты шаруашылық операцияларының  аудитор бақылауының обьектісі  болғандығын және ішкі аудитор қандай қорытындылар жасағандығын анықтауға  мүмкіндік береді.

Өндірістік және қаржы-шаруашылық қызметті ішкі тексеру актісі кіріспе  және негізгі бөліктерден, сондай-ақ тіркемеден тұрады (21.4-тіркеме).

Актінің кіріспе  бөлігіне бақыланатын кәсіпорынның орналасқан жері мен құрылу мерзімі, аудиторлардың құрамы, бақыланатын кезең, аудитті жүргізудің негізі, аудитті жүргізудің уақыты және жекелеген операцияларды құралдарды тексерудің толықтығы, тексеру кезеңдері туралы басқа да мәліметтер және т.б. кіреді.

Актінің негізгі  бөлігі аудитті тағайындаған кәсіпорынның жоғарғы басшылығы бекіткен бағдарламаға сәйкес бөлімдер бойынша құрылады. Актінің бөлімдері шаруашылық операциялары бойынша кемшіліктердің жүйелі түрде көрсетілуін қамтиды

Актінің бөлімдерін үш бөлікке  бөлуге болады:

1. материалдық, қаржылық ресурстарды пайдалану және

еңбекке ақы төлеу  аудитінің нәтижелері көрсетілетін бөлімдер (еңбекақы қорын пайдалану, тауарлы-материалдық босалқылар, кассадағы және банктердегі корреспонденттік шоттардағы ақша қаражаттары операцияларының және тағы да басқаларының аудиті);

2. өндіріс және дайын өнімді өткізу, өзіндік құн және

рентабельділік  аудитінің бөлімдері (өнімді өндіру мен сатып өткізу, шығындар, өнімнің өзіндік құнын есептеу бойынша операцияларды тексеру, өнімнің, рентабельділігін бақылау және тағы да басқалары);

3. кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметі

нәтижелерінің, есеп айырысулар, инвестициялар, дебиторлық және кредиторлық борыштар аудитінің бөлімдері (өзара есеп айырысулардың, инвестициялардың аудиті, өндірістік-шаруашылық қызметтің нәтижелерін бақылау және т.б.).

Актінің бөлімдерін аралық тексеру актілерінің, сонымен қатар  есептеулердің, талдамалық кестелердің, ведомостардың негізінде құрады.

Аралық тексеру актілерін  материалдық жауапкершілікті тұлғалардың  қызметтерін бақылау процессінде  құрады, мысалы, дайын өнім, материалды және кассадағы ақшаларды кенеттен түгелдеу. Бұл актілерге тек тексеретін аудиторлар ғана емес, сонымен бірге  материалдық жауапкершілікті тұлғалар, және де осы тексерулерге қатысқан басқа да лауазымды тұлғалар қол  қояды. Аралық актілердің мазмұныны  ішкі аудиттің негізгі актісінде  қайталамайды, тек оның нәтижелері мен тексеру фактісі көрсетіледі. Яғни, қоймадғы материалдардың сақталу  жағдайын тексерудің аралық актісінен  ішкі аудиттің негізгі актісіне тек  материалдарды тексерудің уақыты, олардың  кемшіліктерімен артықшылықтары және олардың сақталу жағдайы ғана кіргізіледі. Материалдық жауапкершілікті  тұлғалардың түсіндірме хаттары  мен аралық актілер тексерудің басқа  да материалдармен қоса ішкі аудиттің негізгі актісіне тіркеледі.