Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құны калькуляциялаудың нормативтік әдісі

Нормативтік шығын есебінің жүйесі ауытқуды бөлшектеп талдауға мүмкіндік тудырады. Мәселен, әрбір жауапты орталықтардың ауытқуын шығын элементі бойынша анықтауға болады. Нормативті шығын есебі жүйесінің схемасы 5-суретте көрсетілген.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 5. Нормативті шығын есебі жүйесінің схемасы

 

Тиімді бақылауға әр жауапты  ортылықтардың кезеңдегі нормативті шығындарын жалпы нақты шығындармен  салыстыру арқылы қол жеткізуге  болады. Өнім бірлігіне нормативтік  және нақты шығындарды салыстыру өндірістің қай кезеңінде ауытқу жіберілгенін анықтай алмайды. Өнім бірлігін өндірудегі шығының ауытқуын талдауда шығын тиімді бақылауға келмейді.

Өнімнің нақты өзіндік құны нормативті өзіндік құнға қосу жолымен немесе одан есептік кезеңде анықталған нормадан ауытқуды және норманың өзгеруін шегеру арқылы есептеледі.

Нормативті есеп әдісінің артықшылығы  – оперативтілігінде. Өнімнің нормативтік  өзіндік құны оны өндіру басталғанға  шейін есептеледі. Нақты өзіндік  құн - өндіру аяқталғанда есептеледі. Нақты өзіндік құн есебінің екі алгоритмі болуы мүмкін. Бірінші жолы – нақты өзіндік құнды нормадан ауытқуға және норманың өзгерісіне қарай түзелетін нормативтік өзіндік құн ретінде санау. Норманың ауытқуы мен өзгеруі бір айда, яғни есетік кезеңнің ішінде оперативті (жылдам) анықталатындықтан идеалда нақты өзіндік құн өнімді дайындау процесінің аяқталуынан кейін қалағаныңызша дереу алуыңыз мүмкін. Екінші жолы – нақты өзіндік құнды дәстүрлі әдіспен есептеу, содан соң нақты өзіндік құнды оның нормативті шарасымен салыстыру арқылы анықтау. Бұл жағдайда есеп айырысу есептік кезең біткеннен  кейін орындалуы мүмкін, яғни оперативті шығын есебі оның одан кейін болатын есебімен ауыстырылуы мүмкін, демек, нормативтік әдіс мұндай орындауда барлық мағынасынан айырылады.[13]

 

 

2.2 Өнімнің, жұмыстың және қызметтің  өзіндік құнын калькуляциялау  және шығынды есепке алудың  нормативтік тәсілі

 

Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың  нормативтік әдісін негізінен жаппай өндіріспен шұғылданатын кәсіпорындар пайдаланады. Дегенмен де, оны кіші сериялық және жекелеген кәсіпорындарда пайдалануға болады. Өндірістегі шығындарды есепке алу өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік әдістері бойынша жұмыстардың технологиялық және нормативтік карталар жасаудан басталады. Ол карталарда материалдардың, жалақының жұмсалуы және өнім дайындауға қажетті басқа да шығындар айқындалады. Нормативтік карталадың негізінде өнім бірлігінің нормативтік өзіндік құны көрсетілген нормативтік кальуляциялары бойынша жасалады. Оларды жасау кезінде қолданыста жүрген өндірістік технологияны, жалақы жөніндегі уақыт пен баға нормаларын, материалдыр мен сатып алынған шалафабрикаттардың жұмсалу нормаларын негізге ала отырып,  бастапқы массасы, таза массасы, қалдықтары, материалдар мен сатып алынған шалафабрикаттарға қолданылып жүрген баға көрсеткіштері және өндіріске қызмет көрсету сен басқару жөніндегі шығындардың бекітілген тоқсандық сметасы ескеріледі.

Нормалардың және шығындар сметаларының өзгеру тәртібін рәсімдеп, сондай-ақ кәсіпорынның мүдделі цехтары мен бөлімдерінің технологиялық процестерін және басқа да нормалары мен сметаларын өзгерту туралы тәртібін реттеу  арқылы жүзеге асырады. Нормативтік әдіс кезінде қоймалық және таразылау-өлшеу шаруашылығын тәртіпке келтірудің, материалдарды сақтау және өндіріске босату, цех бойынша ғана емес, сонымен бірге өнімнің жекелеген түрлері бойынша және тұтастай алғанда судың, будың, газдың, электр энергиясының тұтытылуын анықтау үшін цехтарға есептегіштер мен құрылғыларды орнатудың маңыздылығы зор.

Нормативтік әдістің кезінде әрекет етіп тұрған норма мен оның ауытқуы  шығындар есебінде бөліп көрсетіледі. Бұндай шектеулер өндірісті ұйымдастыру  мен технологиядағы кемшіліктерді  дер кезінде жөндеуге, ресурстардың тиімсіз пайдаланылуына жол бермеуге септігін  тигізеді.[14]

Нормалардан ауытқуларға құжатталған  және құжатталмаған болып келеді. Бұл 6-суретте бейнеленген.

Құжатталған ауытқулар алғашқы  құжаттардың мәліметтері бойынша  ашылған дабылдары жатады (талап  накладнойы, қосымша жұмыстарға жазылған нарядтары, қосымша төлемдер және т.б.), сондай-ақ есептеу жолымен анықталған ауытқулар (түгелдеу тәсілімен, нақты рецептурасы бойынша алдын-ала жасалған есептеулер және т.б.)

Құжатталмаған ауытқуларға ауытқудың  жалпы сомасы мен оның құжатталған бөлігінің арасындағы айырмасынан шығады.

Егер де өндірісте құжатталмаған  ауытқулар бар болса, онда ол нормативтік  есептің дұрыс ұйымдастырылмағанын  куәландырады.

Ауытқу теріс те (артық жұмсалғаны) және оң да (үнемделгені) болуы мүмкін.

Теріс ауытқулар (материалдар, отындар, энергиялар, технологиялық процестерде қарастырылмаған, қосымша жұмысқа жасалған төленген және т.б.) өндіріс процесінің дұрыс ұйымдаспағандығынан туындайды.

Оң ауытқулар жекелеген учаскелердің жетістіктерін баяндайды (материалдардың тиімді пайдалануын ашу, материалдарды барынша қалдықсыз пайдалану, өнімнің сапасын арттыру, құрал-жабдықты тиімді қолдану және т.б.), және норма шығындарын үнемдеуді жүзеге асырады. Кейде оң ауытқулар шын мәнәндегі қаражаттың үнемделгенін көрсете бермейді, ол тек норманың шын арттырылған деңгейін пайдаланғандығын көрсетеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 6. Нормалардан ауытқулар

 

Өндірісте материалдар қатаң белгіленген  лимиттер негізінде беріледі. Материалдардың берілуін лимиттеу ай басында цехтарда жұмсалған материалдардың деңгейін ескере отырып, материалдардың шығынын қолданыста жүрген прогресшіл нормалардың негізінде нысаналы түрде жүзеге асырады.

Материалдардың жоспардан тыс  босатылуына құжаттар жасау, материалдарға  жедел бақылау жасау және оларды жоспардан тыс босатуға келген себептерін талдауды қамтамасыз ету керек.

Ақауға шығарылған өнімнің орнын  қалыпқа келтіру үшін қажетті  материалдарды алуға ақау туралы актілер негіз болады. Онда бұйымның, бөлшектің коды, өнімнің ақауға шығарылған тапсытыс нөмірі көрсетіледі. Өндірістегі шикізат пен материалдардың сандық есебі жоспарлау бөлімінде, ал құндық есебі бухгалтерияда жүргізіледі.[15]

Нормалардан ауытқуларды есепке алу  шикізат пен материалдарға,  олардың  жұмсалуын нормалауға және өндірістік технологиялық процесіне байланысты ұйымдастырылады. Нормалардан ауытқуға материалдарды ауыстыру, оларды пайдалану және т.б. осы секілді факторлар әсер етеді. Материалдар шығыны бойынша нормалардан ауытқуларды анықтау үшін материалдарды құжаттау, түгелдеу тағы басқа да шаралар жүргізіледі.

Құжаттау әдісі материалдарды  ауыстыру салдарынан туындайтын ауытқуларды, сондай-ақ жеке-дара  материалдардың нормадан артық жұмсалғанын анықтау  үшін пайдаланады. Жеке-дара материалдардың шығынын, сондай-ақ материалдардың ауыстырылуымен байланысты ауытқуларды арнайы құжаттармен рәсімдейді.

Қолданып жүрген нормадан ауытқуды партиялардың шығыс нормасын шығарылған өнімнің нақты шығысымен салыстыру  арқылы анықтайды. Егер де бұл аталған  әдісті қолдану қиындық тудырса, онда оның орнына инвентарлық әдісті қолданады.

Инвентарлық әдісте материалдардың нақты  шығысын белгіленген норма шығысымен  салыстыру арқылы айлық, он күндік, бес күндік, бір ауысымдық (сменалық) ауытқуларын анықтайды.  Материалдардың іс жүзіндегі шығынын анықтау  үшін: ауысымның, бес күндіктің, он күндіктің басына немесе әр айдың бірінші жұмыс күніне жұмсалмаған материалдарды түгелдеу (инвентаризация) жүргізіледі. Ауытқуларды анықтау, есепке алу үшін кәсіпорынның жоспарлау –диспетчерлік бюросы материалдарды жұмсау картасын жүргізеді. Онда материалдар жұмсаудың ағымдық нормасы, сол материалдан жасалған бұйымдардың (бөлшектердің) саны көрсетіледі. Бұйымдардың (бөлшектердің) саны жұмысшылардың жасап шығарған есеп мәліметтерінің негізінде анықталады.

Есеп деректері бойынша оқтын-оқтын қолданылып жүрген нормалардан материал шығындарының ауытқуы туралы цехтар есеп беріп отырады.

Жалақыны ауытқулар есептелген норма мен нормадан ауытқу бойынша  ескереді. Бухгалтерия есептелген жалақы сомасының жұмысшылардан алынған  өнім саны мен сапасына сәйкестігін байқап отырады. Жұмыстың қалыпты жағдайларынан ауытқығаны үшін үстеме ақы төлеу өндірістік емес шығындар және жалақы қорын артық жұмсаудың басты себептерінің бірі болып табылады. Жалақы бойынша нормадан ауытқуын талдау үшін және дәл есебін шығару үшін номеклатуралық себептерін және жалақы бойынша нормадан ауытқуды, кінәлілерді табу керек. Сондықтан бухгалтерия жиі-жиі ауытқулар туралы, олардың себептері мен кінәлі тұлғалары көрсетілген рапорт жасап отыруы керек.[16]

Кәсіпорында құндылықтарды сақтау мен есебінде, өндірісті ұйымдастыруында болған кемшіліктер және басқа да өндірістік емес сипаттағы шығыстар толығымен ашылып көрсетіледі. Өндірістік емес сипаттағы шығыстар өнімді шығарумен байланысты болса, онда олар оның өзіндік құнына қосылады, ал егер де олар өнімді щығарумен байланысты болмаса, онда олар өнім түрлерінің арасына таратылып, үстеме шығыстардың құрамына өнімнің өзіндік құнына қосылады.

Кәсіпорынның экономикалық қызметі  тарапынан бақылау жасау материалды, энергияны, аспаптар мен керек-жарақтарды тұтынудың бекітілген нормалары мен лимиттерін; түрлі жұмыстар мен қызметтерді тұтыну мен олардың құнының белгіленген лимиттерін;  басқарудың белгіленген ұйымдық құрылымын, сондай-ақ қызметтердің және қызмет көрсетуші адамдар жалақысының окладтарын (ставкаларын) қатаң сақтауды қамтамасыз етуге тиіс.

Нормадан ауытқу әртүрлі себептердің  салдарынан болса, онда олардың кінәлі тұлғалары мен себептері көрсетілген  дабыл қағатын құжаттармен рәсімделеді.[17]

 

 

2.3   Халықаралық тәжірибеде қолданылатын калькуляциялау әдістері

 

Халықаралық тәжірибеде өзіндік құнды  калькуляциялаудың «стандарт-кост» және «директ-костинг» жүйелері қолданылады:

1. «Стандарт-костинг» әдәсі шығындарды  қатал бақылайды, өндірістік шығындарды  нормалау мүмкіндігі бар жерде  қолданылады. Бұл әдістің ерекшелігі өндірістегі барлық шығындар өндірістің бастауына дейін есептелінеді. «Стандарт-костинг» әдісі нормативтік әдіске ұқсас болып келеді. Бұл әдіс стандарттар, нормаларды әзірлеуді, ауытқуларды көрсетуді мақсат етеді.

Бұл жүйе өткен ғасырдың  20-шы жылдардың басында АҚШ-та пайда болды. Өнім бірлігінң өзіндік құнын есептеу, баға белгілеу, шығындарды оперативті басқару және бақылау үшін материалдың және еңбектің нормативтік шығындарын әзірлеп, пайдалануды қолға алған болатын. Стандарт-кост тарихи жүйесі отандық нормативтік есеп жүйесінің үлгісі болып табылады.

 «Стандарт-кост» жүйесінің мағынасы есепке не болғаны емес, болуы тиіс нәрсе кіреді, нақты шындық емес, міндеттісі ескеріледі, әсіресе пайда болған ауытқушылық көрініс табады.

Бұл жүйенің алдына қойған негізгі мақсаты – кәсіпорындағы пайданың ауытқуы мен шығын есебі. Оның негізінде материалдардың, энергияның, қосымша уақыттың, еңбектің және басқа қандай да бір өнімді немесе жартылай әзірленген өнімді дайындаумен байланысты шығындардың мөлшерін нақты анықтау жатады және де бұл нормалар қайтадан орындалмайды. Оларды тіпті 80%-ке орындау жұмыстың сәтті болғанын білдіреді. Норманың асып түсуі оның қате белгіленгенін көрсетеді.

«Стандарт-кост» жүйесімен нормативтік  шығын есебінің әдісін салыстыру мынадай қорытынды жасауға мүмкіндік береді:

• екі әдіс те шығынды норма негізінде ескереді;
• толық шығын есебін жорамалдайды;
• шығынның «стандарт-кост» әдісі бойынша есепте аса жоғары белгіленген норма кінәлі тұлғаға қатысты шаруашылық қызметінің нәтижесіне жатқызылады және нормативтік әдістегі сияқты өндіріс шығынына қосылмайды.

«Стандарт-кост» шарты ағымдағы есеп нормасының өзгеруін қарастырмайды. Нормативтік әдісте бұл қарастырылуы мүмкін.

Өндірістік шығын есебінің екі  тәсілдемесі айрықшаланады, атап айтқанда:

• өткен шығын есебі;
• стандартталған шығын есебі және одан ауытқу.

Норма-стандартын әзірлеу, өндірістің басталуына дейін стандарттық калькуляцияны жасау және жиынтық ретінде жүйеленген стандарттан ауытқуларды бөлумен бірге нақты шығын есебі «стандарт-кост» жүйесі деген атауға ие болды.

Стандарт – материалдық және еңбек шығынының өнім бірлігін өндіруге қажетті сан немесе өнім, жұмыс, қызмет бірлігін өндіруге кететін бұрын  есептелген материалдық және еңбек  шығыны.

Кост – бұл өнім бірлігін дайындауға кететін өндіріс шығынынығ ақшалай бақылау құралы.

Стандарт-кост – бұл өндірістің тікелей шығынын реттеуге бағытталған  бақылау құралы.[19]

2. Соңғы жылдары индустриалды дамыған елдердің өнеркәсібінде директ-костинг деп аталатын өндіріске кеткен шығындарды есепке алу жүйесі кең тараған. Есептің бұл жұйесінде өндіріс шығындарының есебі тұрақты, айнымалы, өндіріс көлеміне пропорционалды өзгеретін шығындар болып табылады. Өнімнің өзіндік құнына кеткен шығындардың тек айнымалы шығындарын енгізеді. Тұрақты шығындар жеке шоттарда жинақталып, қаржылық нәтиженің шоттарымен тікелей табылады.

Директ-костинг жүйесін пайдалану  идеясы біз үшін жаңалық емес. 30-шы жылдардың басында көптеген отандық  кәсіпорындар өндірілетін бұйымдарға кететін шығындарды тек жұмсалатын материалдар, еңбек ақы төлеу және басқа тікелей шығыстар бойынша есепке алатын; үстеме шығыстар сол бұйымдарды өткізуден түскен табыстардың азаюына есептен шығарылатын.

Шығындарды өндіріске толық  жатқызу жүйесі мен директ-костинг  жүйесі арасындағы негізгі айырмашылық мынау: бұл жүйеде өнімнің өзіндік құны ауыспалы шығыстар бойынша анықталады. Мұндай есептеу жүйесі тұрақты шығындардың осы есептік кезеңде дайын өнім қорымен арақатынаста болмауы аяқталмаған өндіріс көлемінде белгіленбеуінде немесе белгіленуіне әкеліп соғады. Шығындарды тарату үлгісінде көрсетілгендей директ-костинг жүйесіндегі кірістік есеп екі көрсеткіштен тұрады: