Археологиялық ескерткіштердің түрлері мен археологиялық зерттеу орталықтары

     Кенотафтар. Қорғандарды қазу барысында молалар құрлысы болғанмен ішінде мәйіт орналаспайды.Мұндай жалған қорғандарды кенотафтар деп атайды.Олар әртүрлі дәуірде көп кездеседі.Этнографиялық бақылаулармен көне жазба деректерінің мәліметтері бойынша адамның тірі кезінде алдын ала дайындалып қойған молаларға жерленбеуінен осындай кенотафтар пайда болған

     Дольмендер, менгерлер, кромлехтер. Берілген үш ескерткіштің ішінде жерлеу орны дольмендер.Дольмендер ірі тастардан қаланған бетін тас плитамен жапқан қоршау.Олар қола дәуірінде кең тарап,Атлант жағалауларында,Батыс Европада,Солтүстік Африкада,Кавказда және Қырымда кездеседі.

     Менгерлер мен кромлехтерді жерлеу ескерткіштер қатарына жатқызу қиын.Менгерлер  биік тас бағандар кейде оюлармен әшекейленген.Кромлехтер-ірі тастан жасалған шеңберлі қоршау.Екеуіде неолит және қола дәуіріне жатады.Бұл ескерткіштер Кавказда,Орта Азияда жәнеОңтүстік Сібірде  кездеседі. 

     2.1 Ә.Х. Марғұлан атындағы археологиялық ғылыми-зерттеу орталығы 

     Ә.Х. Марғұлан атындағы археологиялық ғылыми-зерттеу  орталығы 2001 жылы Қ.Р. Ұ.Ғ.А. Ғ.М Ә.Х.Мағұлан  атындағы археология институтымен шарт бойынша құрылып, соның өңірлік  буыны болып табылады. Орталық 1988 жылы Облыстық тарихи-өлкетану мұражайының  ескерткіштерді қорғау бөлімінің жанынан  ұйымдастырылған Павлодар археологиялық  экспедициясының (жетекшісі В.К.Мерц) негізінде құрылды. Оның мақсаты  – Солтүстік-Шығыс Қазақстан  аумағында апатты жағдайға ұшыраған археология ескерткіштеріне қорғау зерттеулерін жүргізу бағытындағы  ғылыми-зерттеу қызметі және оларды одан әрі жан-жақты зерделеу.

     Орталық құрылғаннан бері мәдени-тарихи маңызы зор көптеген апатты жағдайдағы ескерткіштер зерттеліп, Ертіс Павлодар өңірінің, жалпы Солтүстік және Орталық Қазақстанның көне және орта ғасырлық тарихының түрлі кезеңдері жөнінде жаңа материалдар алынды.

     Орталық құрылғанға дейін төменгі палеолиттен  энеолитке дейінгі тас дәуірінің  ескерткіштері Павлодар археологиялық  экспедициясының негізгі зерттеу  объектілері болған-ды. Соңғы жылдары  Орталықтың құрылуына және кадр құрамының  жас мамандарымен толығуына байланысты зерттелетін объектілердің шеңбері  кеңейді.

Павлодар  қаласынан оңтүстікке қарай 100км.жерде  тас құралдар Ертіс өңірінің аумағында 1 млн.жыл бұрын адамның тұрғанын дәлелдейтін көне және бірегей объектілер болып табылады. Олардың материалдары ертістік террасалардың көне шөгінділерінен жасалған қарапайым тас индустриясы  түрінде көрінеді. Мұндай ескерткіштер кешені Павлодар 60 км. шығысқа қарай  Маралды көлінде ежелден белгілі, оларды зерттеу әзірше көтеру материалын жинаумен шектелді, себебі мәдени қабат  өте тереңде жатқандықтан бұл  ескерткіштерде зерттеу жүргізудің басқа мүмкіншіліктері жоқ. 

      Бірнеше жылдар бойы Ескі Екібастұз аумағында  объектілерінің саны 20-дан асатын тас  дәуірінің тұрақ-шеберханалары мен  қоныстары кешеніне зерттеу жүргізілді. Екібастұз көмір орнының игерілуіне байланысты бұл кешен қатты бүлінген, алдағы уақытта толық жойылып  кетуі мүмкін, сондықтан Қазақстан  мен Батыс Сібірдің көне тарихы мен  археологияның көптеген проблемалары шешу үшін ас маңызды оны үнемі  зерделеу керек. Соның ішінде көне гоминидтердің  Қазақ үстіртінің солтүстік шет  аймақтарын бастапқыда игеруі, одан кейін  тас индустриясының дамуы, олардың  Орталық Азияның көрші өңірлерінің  мәдениетіне ықпалы мен тас дәуірінің  аяғында индустрияның одан әрі трансформация  проблемаларын түсіну үшін қажет.

     Орталық зерделеген ескерткіштердің басқа  тобы – Шідерті өзенінің орта ағысында орналасқан тас дәуірінің тұрақтары  мен көп қабатты қоныстары. Олар да жергілікті жұрттың шаруашылық қызметінен едәуір зақымданған. Шідерті 2,3,5 көп  қабатты тұрақтары мұнда барынша  перспективалы болып табылады. Голоценде  осы өңірде тас индустриясының эволюциясы және мәдени дәстүрлердің алмасуы туралы түсінік беретін Солтүстік және Орталық Азиядағы жалғыз көп қабатты  ескерткіш ретінде Шідерті 3 тұрағы соңғы 20 жыл бойы зерделенді. Осы  тұрақта мезолит-энеолит материалдарынан  тұратын 6 мәдени көкжиек анықталып, осы ескерткіштің жоғарғы қабатында  энеолит дәуірінің жаңа археологиялық  мәдениетінің материалдары мен өңірдегі ең көне сол кездегі адамның қабыры табылды. Шідерті өзені алғашқы  жайылма үсті террасасының голоценвтік  шөгіндісінің пачкасына салынған бірнеше  қабыр топырақтары байқалды.

     Кейбір  топырақтардан шірінді бойынша  радиокөміртекті даталар мен  тұрақтың бүкіл тілігіненшаңды спектрлер  алынды. Қазір бұл ескерткіш Солтүстік  және Орталық Қазақстан аумағында  голоценді кешендердің кезеңденуі мен хронологиясын жаасу және жаңа археологиялық мәдениеттерді  бөлу үшін эталонды объект болып табылады. Сондықтан Шідерті 3 көп қабатты  өз мәнінде Павлодар облысыынң археологиялық  ескерткіштерінің арасында жалғыз, бірегей объект ретінде «Мәдени мұра» республикалық бағдарламасына еніп, осы бағдарламаның шеңберінде 2 жыл зерделенді.  

     Әр  түрлі дәуірлердің бірқатар басқа  ескерткіштері де табылды. Бұл-Павлодардан  солтүстікке қарай және Лебяжі ауданы Шарбақты көліндегі неолит, қола және ерте темір ғасырының қоныстары, Ертіс қаласы мен Мичурино, Григорьевка, Набережное селоларының жанындағы  қола дәуірінің қабірлері, жартас суретті  көне қасиет орындары мен бұзыла бастаған және дереу зерттеуді қажет ететін көптеген басқа объектілер.  

     Қола  дәуірінің ескерткіштерін зерттеу  нәтижесінде археологиялық ақпарат  көздерінің елеулі массиві алынды. Елуниндік және шұңқыр типті материалдар  табылған Екібастұз қаласының, Шідерті  көлінде және Григорьевка селосының  маңындағы ерте қола кезеңінің қабірлері  мен қоныстары зерттелуде. Арттарында көптеген археологиялық ескерткіштер-қоныстар, тау үйінділерін, топырақты молалар, тас қоршаулар мен қорғандар  қалдырған андроновтық мәдени-тарихи қауымдастықтың, отырықшы малшылардың, диқандар мен металлургтердің ескерткіші елеулі ғылыми-қызығушылық туырады. 

Қаратұмсық, Кенжекөл 1, Черное, Набережное, Қызылжар тас молаларын, сол сияқты Павлодарское селосы Ақбидайық алқабының маңындағы  қоныстары және басқа андроновтық  тайпалар ескерткіштерін қазу нәтижесінде  керамикалық ыдыстардың сандаған үлгілері, қола қару, еңбек құралы, алқалар, тұрғын үйлер мен зират ғимараттарының, көне орындардың қирандылары алынды, олар керамика өндірісінің, тау кен  ісі мен металлургияның, құрылыстың, ағаш өңдеудің жоғары жоғары деңгейде дамығанын көрсетеді.

     Павлодар  облысындағы ұзақ жылғы археологиялық  зерттеулерге қарамастан бұл - Қазақстанның аса ірі су тамыры – Ертістің орта ағысында ертеде құрылған түрлі  географиялық және мәдени – тарихи аймақтардың тоғысында орналасқан Қазақстанның солтүстік-шығыс бөлігінің  аз зерттелген өңірі. 

      Орталық қызметкерлерінің зерттеу нәтижелері Қазақстан мен Россияның ғылыми басылымдарында жарияланды, дала зерттеулерінің қорытындылар мен алынған материалдар  жарияланатын жаңа еңбектер дайындалуда. Орталық құрылғаннан бері ертістің Павлодар өңірі мен көрші өңірлер  археологиясының проблемаларына арналған ғылыми мақалалардың 2 жинағы шығарылды, академик Ә.Х.Марғұланның 100 жылдық мерейтойына  арналған «Мағұлан оқулары - 2004» конференциясының материалдары, жартас суретті фотоальбом, археологиялық терминдер сөздігі, көне тарихтан оқу құралы жарыққа  шықты, жаңа басылымдар дайындалуда. Павлодар археологиялық экспедициясының 20 жылдық жұмыс қорытындысы көрініс тапқан. Осы уақыт ішінде Орталық қызметкерлері  Қазақстан мен Россияның ғылыми басылымдарында алпыстан аса мақала жариялап, Ертістің Павлодар өңірінің энциклопедиясы мен басқа кең  тараған басылымдарға жиырмадан  аса мақала жариялап, Ертістің Павлодар өңірінің энциклопедиясы мен басқа  кең тараған басылымдарға жиырмадан  аса мақала жазды. Археологиялық  ескерткіштерді зерделеу туралы «Очень древняя Азия» оқу – деректі  фильмдер сериялы түсірілді. 

      Май ауданы «Қызыл еңбек» ауылының маңында  «Қолбасы - мұнарасы» орта ғасырлық тану – мемориалды ғимараттары кешенін, қимақтар мен қыпшақтардың, ғұн-сармат заманының, сақ дәуірінің қорған молаларын, қола дәуірінің қоныстары  мен молаларын зерделеу жөнінде  экспедициялар өткізді. Орталық  Қазақстан аумағында тұңғыш рет  Сарыарқаның көне тарихының жаңа бетін ашқан ерте қола дәуірінің  ескерткіштері табылып, Баянауылдың  көне стелалары мен қашалған тастары  зерттеліп, жеке деректі фильмдер арналды.

     Осылайша  Павлодар облысының бүкіл аумағында  археология ескерткіштерін құрудан  қорғап, жалғастыра зерттеу, жаңа археологиялық  мәдениеттерді бөлу, олардың шығуын, өзара және басқа өңірлердің мәдениетімен байланыстарын анықтау Орталық  жүргізетін зерттеулердің негізгі  міндетті болып табылады.

     Ғылыми-педагогикалық  жұмыс та жүргізіледі, археорлогиялық экспедицияның негізінде оқу-дала тәжірибесін өткізу жүзеге асырылады, Орталықтың жанынан археологиялық  үйірме ұйымдастырлып, оған археологияға құмар студенттер мен мектеп оқушылары  қатысады.

     2002 жылы Павлодар археологиялық  экспедициясы жинаған археологиялық  материалдардың негізінде археология  мұражай ашылып, экспозициясына  Ертістің Павлодар өңірінің палеолит  дәуірінен осы заманға дейінгі  тарихын бірегей қойылған.

     Қазіргі Орталық қызметкерлері «Павлодар  облысы ескерткіштерінің жиынтығын» жасау, барлау жұмыстарын жүргізу барсыында  алынған материалдарды зерделеп, өңдеу, жұмысымен айналысуда. Өлкенің  көне тарихы проблемаларына, археологиялық  ескерткіштерді қорғауға, реставрациялау мен музеефикациялауға арналған бірқатар жобаларды өткеру, Ертістің Павлодар өңірі археологиясы проблемалары жөніндегі ғылыми мақалалар жинағының  үшінші шығарылымын баспаға дайындау жоспарланған.

Басымдық  мақсаттар мен міндеттер:

- Ғылыми-зерттеу  қызметін жетілдіруге бағытталған  археологиялық ғылыми жаңа табыстар  мен жете зерттеулерді оқу  үдерісіне енгізу;

- Студенттерді  оқыту деңгейін көтеру, олардың  археологиялық зерттеулерге қажетті  парктикалық дағыдысын қалыптастыру;

- Студенттерді  және оқушыларды археологиялық  ескерткіштерді қорғау және зерттеу  саласында ғылыми-зерттеу жұмыстарына  баулу; 

- Өлкенің  археологиясына бағытталған әртүрлі  тақырыптар бойынша жете зерттеу  жасау, ғылыми еңбектер және  оқу құралдарын жазу;

- Аймақтың  көне және ортағасырлық тарихы  бойынша археологиялық материалдар  жинау және зерттеу;

- Алынған  археологиялық зерттеулердің нәтижесінде  ғылыми айналым енгізу;

- Тұрғындар  арасында археология және тарихи  білімділікті насихаттау мақсатында  ақпаратттық қамтамсыз ету, танымал  болу, облыстың педагогикалық активінің  кәсіби шеберлерін тарихи-мәдени  мұраларды қорғау жөніндегі қоғамдық  қызметке тарту. 

Қорытынды

     Облысымыздың  барлық аудандарында археологиялық  зерттеу жұмыстары жүргізілді: Сырым, Қаратөбе, Шыңғырлау, Теректі, Бөрлі, Жаңақала, Зеленов, Бөкейорда, Жәнібек, Казталовка, Ақжайық және Сырым аудандары. Нәтижесінде, 6000- нан жоғары жаңа археологиялық  ескерткіштер анықталды, соның ішінде, тас дәуірі адамының орны, қола дәуірі қоныстары, скиф-сақ кезеңінің обалары, Жаңақала ауданындағы «Қошқар (Узени)»  қалашығы, Орал маңына жақын жердегі  «Жайық» қалашығы т.б. Тарих және археология орталығының жұмысының  қорытындысының нәтижесінде, Қазақстан  Республикасының мемлекеттік тарих  және мәдени ескерткіштер тізіміне қосымша 1646 археологиялық нысандар енгізілді, қазіргі таңда облысымыз бойынша 1966 археологиялық ескерткіштер тіркелді. Сонымен қатар, Батыс Қазақстан  облысының Археологиялық картасы  құрастырылды.

     «Батыс  Қазақстан өлкесінің табиғи және мәдени мұра ескерткіштерінің жиынтығы» 14 томнан тұратын басылым. 2005 жылдан бастап, 11 ауданның тарихи-мәдени ескерткіштерінің жиынтығы басылды. Олар: Сырым, Қаратөбе, Жаңақала, Тасқала, Теректі, Зеленов, Бөрлі, Казталовка, Бөкейорда, Ақжайық және Шыңғырлау. Әрбір ауданның тарихи және мәдени ескерткіштері жиынтығы жеке басылым түрінде жарияланып, бірнеше  бөлімді қамтиды: «Айрықша табиғи ескерткіштер мен қорықты аймақтар», «Тарихи  және археологиялық ескерткіштер», «Рухани мәдениет ескерткіштер». Жарық  көрген еңбектердің авторлық құрамында  Алматы, Орал, Челябинск, Орынбор, Уфа, Ақтөбе қалаларының ғалымдары бар. Аудандар бойынша тарихи және мәдени ескерткіштердің жиынтығын құрастыру  жалпы Қазақстан бойынша, біздің облысымызда ғана қолға алынып, жүзеге асты.

     Қазақстан 2012 жылға дейін археологиялық  ескерткіштердің толық реестрін жасауды жоспарлауда.  Бұл  туралы  бүгін  тарихи - мәдени   мұраларды   сақтау мәселесіне арналған  үкімет  отырысы  барысында  Қазақстан  Республикасының  Ұлттық  ғылым  академиясының  Археология  институтының  директоры Карл Байпақов   мәлімдеді.