Каржы кукыгы

 

 

Қосымша  әдебиеттер  

 

21. Финансовое право. Учебник / Под. Ред. Химичевой Н. И. – М.: БЕК, 2000.
22. Финансовое право. Учебник / Под. Ред. Горбуновой О. Н. – М.: Юрист, 2000.
23. Бельский К. С. Финансовое право. – М., 1995
24. Карасаева М. В. Финансовое право. Общая часть. – М.: Юрист, 1999.
25. Грачева Е. Ю., Соколова Э. Д. Финансовое право. Учебное пособие. – М.: Новый юрист, 1998
26. Назарбаев Н. Ә. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы ҚР Президентінің Қазақстан халқына жолдауы 2006 жыл 1 наурыз
27. Найманбаев С. М. Финансовое право. Общая и особеная части.  –Алматы, Данекер, 2004

 

  

 

ТАҚЫРЫП 2. ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАРЖЫ ҚҰҚЫҒЫ ҰЛТТЫҚ ҚҰҚЫҚ САЛАСЫ РЕТІНДЕ

1.Қаржы құқығының түсінігі, пәні және әдістері

2.ҚР қаржы  құқығы курсының құқықтық жүйесі, қайнар көздері

3.ҚР қаржы құқығының  жүйесі

Тірек сөздер: қаржы құқығы, қаржы құқығының жүйесі, қайнар көздері

Қаржы құқығының объектісі  болып тек мемлекеттік қаржылар көрінетін атаған жөн. Жеке қаржының құрамына кіретін осы қатынастарға сүйене отырып қаржы құқығының пәні болуы мүмкін емес.

Демек, мемлекеттің қаржылық қызметінің процессінде пайда болатын  қатынастар қаржы құқығының пәні бола алады.

Қаржы құқығымен реттелмейтін қаржы қызметінің процессінде пайда  болған қаржы қатынастары туралы айтқанда, бір қатар бұндай қатынастарды тек қателікпен қаржылық және мемлекеттің  қаржы қызметін жүргізу барысында  пайда болушылық ретінде жіктейтінін  ұмытпаған дұрыс. Бұл аталған  қызметтің шегін негізсіз ұлғайтқанның салдарынан болады. Бұндай қатынастарды санына мемлекеттік ақшалық қорларды пайдалануға байланысты тауар-ақшалы бола тура, не қаржылық, не мемлекеттің  қаржылық қызметінің процессінде пайда  болушылық болмайтын қатынастар жатады. Сондықтан, бұл қатынастар бұл  қызметке ешқандай қатысы жоқ, ол тек  кәдімгі шаруашылық (көбінесе кәсіпкерлік) қызметтің өнімі болып табылады. Мемлекеттің қаржы қызметінің процессінде  пайда болушылықты реттеулік  және реттелмеулік қаржы құқығымен  шектеуге кейде заңгерлік құқықтық реттеу тәсілі түрінде критерий енгізеді. Бұндай қатынастардың санына шарттармен орталанған қатынастар жатады. Яғни «Шартты  – демек қаржылық-құқықтық емесе» деген принцип қолданылады. Барлық мемлекеттік қаржылық қатынастар бұл  қатынастарды құқықты реттеу тәсіліне байланыссыз түрде қаржылық құқықтың пәні болатынын атап айтқан дұрыс. Сонымен, қаржы құқығының саласы толық  мемлекеттің қаржылық қызметінің саласымен  сай келеді және керісінше.

Мемлекеттің қаржылық қызметінің процессінде қаржылық қатынастардың  екі тобы пайда болады: материалдық  және ұйымдастырушылдық.

Материалдық қаржылық қатынастар мемлекеттік ақша қорларды бөлу немесе қалыптасу процесстерін білдіре  отырып, ақшалық құралдардың қозғалысын орталандырады. Материалды қаржылық қатынастар келесілермен сипатталады:

1.      ақшалық болады;

2.      тауарлық түрде құнның қарама-қарсы қозғалысымен қобыспаған біржақты құнның ақшалық түрдегі қозғалысын орталандырады;

3.      таратулық сипат алады;

4.      экономикалық қатынастардың бір түрі болып табылады;

5.      мемлекеттің қаржы қызметінің процессінде пайда болады;

6.      тек құқықтық түрде болады.  

 

Ұйымдастырушылдық қаржылық қатынастар елдің тұтасымен ақшалық  жүйесін ұйымдастыру процессінде  көбінесе қаржылық мекемелердің жүйесін, олардың қызметін қамтамасыз етуде  пайда болады. 

 

Ұйымдастырушылдың қаржылық қатынастар келесілермен сипатталады:

1.      экономикалық болмайды;

2.      Ақшалық құралдардың қозғалысын орталандырмайды;

3.      Материалдық қаржылық қатынастардың бір қалыпты жұмыс істеулерін қамтамасыз ету құралы болуға арналған;

4.      Бұндай қатынастардың объектісі болып мемлекеттік қаржылық құрылымдардың өздік жұмыс істеулері;

5.      Ылғи құқықтың түрі бар. 

 

Қаржылық қатынастарының тауарлы-ақшалықтан өзгешелігі:

·  Қаржылық қатынастар бөлу стадиясында, ал тауарлы-ақшалық айырбас стадиясында пайда болады;

·  Мемлекеттік қаржылық қатынастар ылғи тепе-теңсіз, ал тауарлы-ақшалық – тепе-теңді;

·  Мемлекеттік қаржылық қатынастар мемлекеттің қаржылық қызметтің өнімі болып табылады және ол олардың міндетті субъектісі болады: тауарлы-ақшалық қатынастар «сатушы-сатып алушы» қатынасты іске асады, бұнда сатушы да, сатып алушы да мемлекеттік орган ретінде шыға алмайды.

·  Мемлекеттік қаржылық қатынаста ақшалар қозғалысын мемлекет пайдасымен анықталады: тауарлы-ақшалық қатынаста бұл қозғалыс жеке сатушы мен сатып алушының пайдасымен анықталады;

·  Мемлекеттік қаржылық қатынастар мемлекеттің баршылығына сүйенеді: тауарлы-ақшалық-қоғамдың өндірістің қажеттіліктеріне;

·  Қаржылық қатынастар тек құқықты түрде болады: тауарлы-ақшалық – қайбір құқықтың реттеусіз болуы мүмкін;

·  Мемлекеттік қаржылық қатынастар қаржылық құқық қатынастарының түрінде кездеседі. Бұнда жақтар заңша тең құқықты емес, тауарлы-ақшалық-заңша жақтардың тең құқықтылыққа негізделген азаматтық-құқықтық қатынастар түрде кездеседі. 

 

Қаржылық және сақтандыру қатынастардың айырмашылығы:

·         Қаржылық қатынастардан айырмашылығы, сақтандырулар ылғи тепе-теңді;

·         Сақтандыру қатынастары мемлекетсіз болады, тіпті оның ешқандай қатысуынсыз;

·         Сақтандыру қатынастары мемлекет жағынан ешқандай құқықтың реттеусіз бар болуы мүмкін;

·         Сақтандыру қатынастарды тауарлы-ақшалық қатынастардың бір түрі болып табылады;

·         Қаржылық қатынастардың объектісі-ақшалар: сақтандыру қатынастарының объектісі – белгілі материалдың құндылықтар, немесе сақтандырылған тұлғаның жеке басы;

·         Сақтандыру қызметінің мақсаты-сақтанушының мүддесін сақтандыру қорғауға, мемлекеттің қаржылық қызмет мақсаты-өзінің қамтамасыз етуге керекті ақша құралдарын табу;

·         Қаржылық қатынастар ылғи ақшалы, сақтандыру қатынастары натуралды-заттың болулары мүмкін.

Қаржылық және кредиттік (несиелік) қатынастардың ара қатынастары негізгі айырмашылықтары: несие қайтарымды негізде, ал қаржы қайтарымсыз негізде жұмыс атқарады. Бұлардың арасында, мемлекет өзінің қаржылық қызметінде кеңінен несие пайдаланады және өздерінің табыстарын қалыптастырудың тәсілі ретінде (мысалы, мемлекеттік қарыздар( және өздерінің ақшалық қорлардын жұмсау тәсілі ретінде (мемлекеттік қарыз өтеу, бюджеттік қарыз беру және т.б.). Бұнда қатынастар «мемлекеттің қаржылық қызметінің процессінде пайда болушы» деген түсінікке дәл келеді. Яғни қаржылық қатынастар болады. Жеке несие сияқты несиелік қатынастар қаржылық болмайды (азаматтар арасындағы қарыз қатынастары(. Басқа жағынан, біржақты және қайтарымсыз ақшалық құралдардың қозғалысы сипатындағы мынандай қаржылық қатынастар несиелік болып табылмайды (салықтық қатынастар, бюджетке міндетті төлемдерді кіргізу бойынша қатынастар, бұлар бюджеттік қаржыландыру процессінде пайда болады).

Ақырында, бір уақытта  қаржылық та, несиелік те болатын ақщалық  қатынастар, олар бір жағынан ақшалық  қорларды қаржылық жүйемен орталандыруды  қалыптастыру және бөлу процессінде  пайда болады, ал басқа жағынан  – бұл қорлардың ақшалық құралдардың  қайтарымды қозғалысын білдіреді (мемлекеттің  қарыз, бюджеттік несиелеу қатынастары  және т.б.). сондықтан қаржылық-несиелік қатынастар сияқты ақшалық қатынас  түрінің болғаны өте құқылы, несиелік қатынастар өзінің экономикалық мәні бойынша бөлушілік сипатта болады, сондықтан олар қаржылық қызметті жүргізуге  мүмкіндік береді.

Сонымен, қаржылық құқық  – мемлекетпен ақшалық жүйесінің  қалыптасу барысында және олардың  бір қалыпты жұмыс істеулерін қамтамасыз етуде пайда болатын, сонымен қатар мемлекеттік ақшалық  қорлардың пайдаланудағы ұйымдастыру, бөлу қалыптасу процессінде пайда  болатын қоғамдық қатынастарды реттейтін  құқықтық нормалардың жиынтығы. Қаржылық құқықтық іс асу түрі болып қаржылық заңдылық көрінеді.

Қаржылық заңдылық (заңдар) – бұлар мемлекеттің қаржылық қызметінің процессінде пайда болатын  қатынастарды реттейтін құқықтық актілердің нормативтік жинақтығы. Қаржылық құқықтың нормалары әр алуандың құқықтық актілерде турады. Бұл актілерді қаржылық құқықтың көздері деп санайды.

Қаржылық құқықтың қайнар көздері қаржылық-құқықтық қатынастарды реттейтін өкілдік және атқару органдарының нормативтік құқықтың актілері болып  табылады.

Қаржылық құқықтың ең басты  қайнар көзі болып ҚР Конституциясы  саналады. Бірақ қаржылық өатынастарды құқықтық реттеуде І-кезекте ҚР Үкіметінің қаулылары, және заңастылы актілері маңызды ролі атқарады жалғастырып  келеді. Қаржы Министрлігінің, мемлекеттік  табыс Министрлігінің, ал кейбір мәселелер  бойынша Қазақстан Республикасының  Ұлттық банк актілерімен яғни ведомствовалық құқықтық актілер арқылы құқықтың реттеу тәжірибесі қолданылады.

Қазіргі уақытта экономика  да, қоғам тұттасымен де бірқалыпта жұмыс атқара алмайтын еліміздің  ақшалық жүйесінің мемлекет қаржылық заңдар жинағымен анықтайды.

Қаржылық құқықта құқықтың реттеушіліктің 2-тәсіл қолданылады: бұйрықты және келісімді.

Өзінің құқықтың түрі бойынша  қаржылық қатынастар келісімсіз (бұйрықты тәсіл қолдану салдарынан) және келісімді (келісімді тәсіл қолдану салдарынан) қатынастар. 

 

Қаржылық-құқықтық шарттың ерекшеліктері:

1.                                                      Екі жаң арасында ақшалар қозғалысын жағдайын жәйіеде келісу қажет болған қатынастарда қолданылады;

2.                                                      Бұл өзінің экономикалық қасиеттер жағынан қаржылық болып табылатын қаржылық қатынастардың заңгерлік түрі;

3.                                                      Келісім жағы болып ылғи мемлекет немесе мемлекеттін орган келеді;

4.                                                      Жақтардың азаматтың – құқықтық мағнада тең құқықтықтары жоқ;

5.                                                      Жақтардың келісімділігіне негізделген және өз-аралық ақшалық міндеттемелер тағайындайды

Қаржылық шарттардың түрлері:

·         Мемлекеттік қарыздың;

·         Бюджеттік емес арнайы қорлардан несиелеу;

·         Мемлекеттік банктік несиелеуден;

·         Ведомстволық несиелеу.

Қаржының құқықтық жүйесі жалпы және ерекшелік бөлімдерінен тұрады. 

 

2 сабақ

1. Қаржылық-құқықтық нормалардың  түсінігі, түрлері

2. Қаржылық-құқықтық қатынастардың  түсінігі мен түрлері

3. Қаржылық-құқықтық қатынастардың  ерекшеліктері

Тірек сөздер: қаржылық құқықтық нормалар, қаржылық құқықтық қатынастар

Қаржылық-құқықтық нормалар – мемлекеттің қаржылық қызметінің процессінде туатын қатынастардың  қатысушыларының тәртібі ережесін орнататын құқықтық нормалар.

Қаржылық – құқықтық нормалардың  белгілері:

·         Мемлекеттік-өкімдік бұйрығын білдіреді;

·         Мемлекеттің өкілетті органымен қабылданған;

·         Жалпы міндеттік тәртіп ережесі бар, бір реттік емес қолдануға есептелген және субъектілердің белгіленбеген санына арналған;

·         Белгілі заңдық түрдегі актісімен орнатылған;

·         Орындау мемлекеттік мәжбүрлі күшпен қамтамасыз етіледі, бұның ішіне қаржылық заңдар жинаған бұзғаны үшін заңдық жауапкершілікке тұлғаларды тарту енгізеді. 

 

Қаржылық-құқықтық нормалардың  ерекшеліктері:

·  Мазмұны бойынша – қаржылық қатынастардың қатысушыларының тәртібін реттейді;

·  Нұсқама сипаты бойынша – бұйрықты сипат алады;

·  Жауапкершілік шаралары бойынша – нұсқаманы бұзғаны үшін заңдық жауапкершілік орнатылады;

·  Мемлекеттің құқығын қорғау тәсілі бойынша -  нормалар қаржылық қатынастардың субъектілердің біріне, атап айтқанда мемлекетке немесе оның органын ұсынатынға біржақты сотсыз тәртіппен өздерінің мүдделерін сақтап қалу құқығын аямай береді;

·  Ресімдеу тәсілі бойынша – қаржылық-құқықтың нормаларға жағдайды мұқият сапаттау, қаржылық-шараушылық операуиялардың көптеген нұсқаларын қамту өзіне тән;

Қаржылық-құқықтық нормалардың  тағы бір ерекшелігі олар арқылы мемлекет өздерінің матераилдың қызығушылығын  іске асырады. Бұнда мемлекет ұйымдардын немесе азаматтардың олардың алдындағы  қаржылық міндеттемелер туындайтын мүмкіндігі өздерінің ақшалық проблемаларын  шешуде күшті құрал болып келеді. Бұндай мүмкіндік ешқандай қоғамның саяси жүйесінің субъектісінде  жоқ.

Қаржылық-құқықтық нормалар реттеуліп және сақшы болып бөлінеді:

1)                            реттеулік (қаржылық қатынастар қатысушыларына белгілі міндеттемелер жүктейді немесе оларға белгілі құқықтар береді);

2)                            сақшы (мемлекеттің қаржылық мүдделерін қорғау құралдарын қамтамасыз ету, сонымен қатар мемлекет алдында қаржылық қатынастардың субъектілермен өздерінің міндеттемелерін  тиісті орындау).