Экономика және қашықтықтан оқыту институты

     Жалпы ұлттық өнім – елде жыл бойына өндірілген дайын тауарлар мен қызметтердің қосылған нарықтық құны болып табылады.

     Жалпы ішкі өнім – елдің өзінің ішінде және сол елдің өндіріс факторларын қолдана отырып өндірген өнімдері.

     ЖҰӨ және ЖІӨ арасындағы айырмашылық: ЖҰӨ- ұлттық кәсіпорындардың шет елде немесе ел территориясында орналасқандығына қарамастан, сол кәсіпорындардың өнімдерін қосады, ал ЖІӨ өзіне ел территориясында орналасқан кәсіпорындардың өндірген өнімдерін қосады.

     Макроэкономикада ЖҰӨ- ді өлшеудің  бірнеше тәсілдері бар, олардың  өзіндік ерекшеліктері бар, алайда, алынған ақырғы нәтижелері өзара тең  болады. Бұл есептеулер мынандай құрамынан тұрады:

• ЖҰӨ- ді шығындар негізінде есептеу;
• өндіріс факторларының барлық табыстары негізінде есептеу;
• қосымша құн негізінде есептеу.

Бірінші тәсіл үй шаруашылығының тұтыну үшін, мемлекеттік органдарға, инвестициялық салымдар мен таза экспортқа өндірілген барлық өнімдердің қосындысын қарастырады:

GNP= C+ G+ I+ Nx

С (consumption)- үй шаруашылығының қысқа мерзімді (азық- түлік, киім, коммуналдық қызметке төлем) және ұзақ мерзімді (тұрмыстық техника, автокөлік) пайдалануға арналған шығындар.

G (qovernment)- үкіметтің, басқарудың орталық аппараттың ұлттық әскерді және басқа да мемлекеттік құрылымдарды ұстап тұруға жұмсайтын шығындар. G құрамына трансферттік төлемдер кірмейді. 

Трансферттік  төлемдер екіге бөлінеді:

• мемлекеттік трансферттік төлемдер (жұмыссыздарға, балаларға арналған жәрдемақы, стипендия, зейнетақы және т.б.);
• жеке трансферттік төлемдер (жеке қорлардың төленетін төлемдері, жеке тұлғалардың стипендиясы және т.б.).

I (investment)- жиынтық инвестициялар. Ол негізгі өндірістік қорларға жұмсалатын капитал. Инвестицияның екі түрі бар:

     - жалпы инвестиция- істен шығуға  жақындаған жабдықтарды алмастыруға  және жөндеуге арналған шығындар;

     - таза инвестиция- жаңа жабдықтарды  сатып алуға жұмсалған шығындар.

Nx (net expоrt)- таза экспорт- ол экспорттық және импорттық операциялардың айырмасы деп анықталады. Егер экспорт импорттан көп болса- Nx «+» деп жазылады, ал егер импорт экспорттан көп болса- Nx «-» деп белгіленеді.

Екінші  тәсіл. Қосымша құнға негізделген әдіс өндірістің әрбір стадиясында қосылған шығындарды алып тастағандағы сату көлемін ескереді.

Қосымша құн= өндірілген өнімдердің нарықтық құны- ағымдағы материалдық шығындар+ амортизациялық есептеулер

     Бұл әдістің ерекшелігі, өндірістің  көлемін өлшеуде қайта немесе  екі рет есептелеуді болдырмайды. Себебі, көптеген өндіріс тауарлары бірнеше кезеңдерден өтеді: бір фирмада шикізат аралық тауарға айналады, содай кейін басқа фирмаға дайын өнім өндіру үшін сатылады. Біз осындай тауарларды ЖҰӨ есебінде қалай есептеуіміз керек? Айтарлық, фермер бірнеше кг етті Мак Дональдс фирмасына 0,50 долларға сатады. Содан кейін Мак Дональдс елге 1,50 долл. тұратын гамбургер сатады. Осы жағдайда ЖҰӨ- ді есептегенде, еттің және гамбургердің бағасы 2 доллар көлемінде деп есептеу керек пе немесе тек гамбургерді 1,50 долл. деп алу керек пе?

      ЖҰӨ- ге тек соңғы өнімнің бағасы ғана кіреді. Сондықтан гамбургердің бағасы ЖҰӨ-ң бөлігі болып табылады, ал еттің бағасы енгізілмейді. Мұның себебі, аралық өнімнің бағасы соңғы өнімнің бағасына кіргізіліп қойылған.

    Сондықтан экономикадағы барлық  шығарылған өнімдер 2-ге бөлінеді:

1. ақырғы өнім- бұл дайын, аяқталған күйдегі алынатын және әрі қарай аралық тұтынуға пайдаланыла алмайтын өнімдер (кітап, теледидар, тігін машинасы және т.б.);
2. аралық өнім- бұл әрі қарай өңдеу немесе қайта өңдеу үшін пайдалануы мүмкін өндіріс стадиясының құрамдас бөлігі болып табылады (қағаз, микросхема, ине және т.б.)

Үшінші  тәсіл. ЖҰӨ- ді есептеудің үшінші әдісі экономикадағы барлық табыс түрлерінің жиынтығымен, негізгі капиталдың тозуының жиынтығымен, негізгі капиталдың тозуының құны, жанама салықтарға негізделген. Бұл әдістің құрамы мынадай:

• еңбекақы мен сыйақы;
• кәсіпорындардың табысы;
• қозғалмайтын мүлік иелерінің алатын ренталық табыстар;
• корпорацияның өз қызметкерлеріне төлемнен кейін қалатын пайдасы;
• таза рента.

 

ЖҰӨ= пайда+ рента+ жалақы+ пайыз 

      Жоғарыда аталған  барлық әдістер-  елдің ұлттық валютасында  бейнеленеді. Сонымен бірге ЖҰӨ жан басына шаққанда есептеледі, яғни өндірілген өнімнің 1 адамға шаққандағы құны анықталады. Ол үшін белгілі бір жылдағы ЖҰӨ-ді осы жылдағы халық санына бөлу керек.

Мысалы, 1999 жылы елдің ЖҰӨ  = 1000$, ал халық саны= 100 адам болса, онда жан басына шаққандағы ЖҰӨ 10 $ тең болады.

      Жан басына шаққандағы ЖҰӨ  елдің халқының тұрмыс деңгейі мен даму деңгейінің дәрежесі көрсетеді.

      Макроэкономикада салыстырмалы  талдау жүргізілгенде түрлі уақыт  кезеңдері, өндіріс көлемдері  және баға деңгейлері қолданылады.  Экономикалық жағдайдынақтылап  бағалау үшін номиналды және нақты ЖҰӨ пайдаланылады.

      Номиналды ЖҰӨ  - ағымдағы кезең (тоқсан, жыл) бағасында өлшенген тауарлар мен қызметтердің құны.

      Нақты ЖҰӨ- базистік кезенінің тұрақты бағалармен өлшенген өндіріс көлемінің құны.

      Номиналды және нақты ЖҰӨ-нің  арасындағы айырмашылықты бағалау үшін ЖҰӨ дефляторы (Пааше индексі) деген көрсеткіш қолданылады.  

ЖҰӨ дефляторы= (номиналды  ЖҰӨ/нақты ЖҰӨ) х 100%  

       Осылайша, номиналды ЖҰӨ өнім  шығарылымының құндық бағасын  бейнелейді, ал нақты ЖҰӨ базистік  кезең бағасында өлшенген өнім  көлемін көрсетеді. ЖҰӨ дефляторы есептік кезеңдегі өнім бірлігінің бағасының базистік кезеңге қатысты өзгеруін қарастырады. 

      Келесі макроэкономикалық көрсеткіш  таза ұлттық өнім (ТҰӨ).

ТҰӨ= ЖҰӨ- амортизациялық шығарылымдар немесе негізгі капиталдың тозуы

    Ұлттық есеп жүйесінде капиталдың  тозу құны амортизациялық шығындар деп аталады.

    Өндірістік процесте ғимараттар, станоктар тозады, оларды қалыпқа  келтіру үшін капитал салымдары  қажет. Сондықтан да, таза ұлттық  өнім- бұл ұлттық экономикалық  салаларының шаруашылық қызметінің нақты немесе таза нәтижесін бейнелейтін көрсеткіш.

    Келесі макроэкономикалық көрсеткіш-  ұлттық табыс.  

ҰТ= ТҰӨ- жанама салықтар

    Бұл салықтарға ақциздер мен  саудаға салынатын салықтар қосындысы  жатады. Олай болса, ұлттық табыс- бұл өндіріс факторының иесінің экономикада алатын жиынтық табысы. Мысалы, дүкенде 1 литр сүт 70 теңге алады.

    Ұлттық табыстан жеке және орналастырылған табыс алуға болады.  

Жеке  табыс= ҰТ- корпорация пайдасы, әлеуметтік трансфертік төлемдер, процент түрінде жеке табыс

    Мемлекеттік салықтық төлемдер  төлеу нәтижесінде ұлттық табыстың  барлығы үй шаруашылығына түспейді, сондықтан да, орналастырылған табыс  бұл жанұяның тікелей шығындарына тиесілі табыс, яғни

 

Орналастырылған табыс= Жеке табыс- жеке салықтық және салықтық емес төлемдер

    Өз кезегінде орналаытырылған  табыс тұтыну және қор жиналымы  болып екіге бөлінеді. 

    Үй шаруашылығының тауарлар мен  қызметтерді сатып алуға арналған  шығындарының, қор жинауға бағытталған  табысының бөлігі. Мысалы, жанұяның айлық табысы 100 000 теңге. Ағымдық шығындарға 70 000 теңге жұмсалса, қалған 30 000 теңге банкке салынады.

   Жанұяның табысы артып немесе  кеміп кетуі мүмкін. Егер халықтың  табысы кемісе, жеке қор жиналымының  көлемі де төмендей береді, ол ұлттық қор жиналымының деңгейінің төмендеуіне әсер етеді, яғни ұлттық экономикаға ішкі инвестицияның кемуіне де әсер етеді. Сондықтан да, макродеңгейде халықтың табысын ынталандыру қажет.

    Бұл жерде Энгель заңы туралы айта кеткен жөн. Оның мәні мынадай: табыс артқан сайын оның бірінші кезектегі тауарларға жұмсалатын үлесі біртіндеп кемиді де, қымбат бағалы өнімдерге жұмсалатын шығындар үлесі артады. Алайда, бұл заң тек екі жағдайда жүзеге асады:

• тұтынушылар бірінші кезектегі тауарлармен толық қамтамасыз етілуі қажет;
• тұтынушылық шығындарының өсуінің арту қажеттілігі.

 

Тұтыну  бағаларының индексі  немесе Ласпейрес индексі.  

ТБИ= (тұтынушы қоржынының ағымдық  жылдағы құны/ базалық  жылдағы бағасы) х 100% 

    Ласпейрес индексі өзгермейтін  тұтыну қоржынының жиынтығын пайдаланады, яғни ол ағымдағы кезеңдегі баға базистік кезеңмен салыстырғанда қанша есе артық немесе кемігенін көрсетеді.

    Тұтыну бағасының индексімен ЖҰӨ дефляторын кейде шатастырып жатады, сондықтан да, олардың негізгі айырмашылықтарына тоқталу қажет:

• ЖҰӨ дефляторы елдегі өндірілген барлық тауарлар мен қызметтердің бағасын бейнелесе, ТБИ тұтыну қоржынының деңгейідегі тауарлар мен қызметтердің бағасын бейнелейді;
• ЖҰӨ дефляторы сол берілген елдегі өндірілген өнім көлемін есептесе, ТБИ елден тыс жерлерде өндірілген тауарлардың бағасын да ескереді;
• ТБИ тауарлар мен қызметтердің тұрақты шамасы бар бағалар негізінде есептеледі, ЖҰӨ дефляторын есептегенде өзгермелі шамалар пайдаланылады, өйткені, ЖҰӨ дефляторын есептегенде артып немесе кеміп кетуі мүмкін.

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Тақырып № 3. Макроэкономикалық  теңдік. 

1.Жиынтық  сұраныс және жиынтық  ұсыныс

2.Тауар  рыногындағы теңдік  жағдайлары: IS қисығы

3.Тұтыну, қор жинау, инвестиция  функциялары

4.Мультипликатор  эффектісі 

   1. Өнім шығарылымының потенциалды  деңгейін жиынтық сұраныс (AD) моделін ең алғаш ХХ ғасырдың 30 жылдарында Дж. Кейнс жұмыссыздық пен өндірістің құлдырау себебін және оған  мемлекеттік араласудың қажеттігін зерттеу негізінде өңдеген. Жиынтық сұраныс – бұл өндіріс көлемі мен сұранысқа ие тауарлар мен қызметтердің бағасының жалпы деңгейінің арасындағы байланысты бейнелейтін модель болып табылады.  Яғни, жиынтық сұраныс -  халықтың, фирманың, мемлекет пен шетелдің қалыптасқан баға деңгейінде тауарлар мен қызметтердің белгілі бір көлемін алу тілегі мен мүмкіндігін анықтайды.

  

  Р              AD                                                      Жиынтық  сұраныс қисығы.

                 Е2                                                    AD қисығы үй шаруашылығының, 

 Р2                                                                     кәсіпкерлердің,  үкімет пен шетел-

      C+I+G+Nx                                                   дің баға деңгейінің өзгеруіне қарай

                            Е1                                       шығындары мен жиынтық деңгейі-

 Р1                                                                 нің өзгеруін көрсетеді. AD қисығы-

                                                                    ның кері қарай жылжуы үш  маңызды 

O                                                                              фактормен анықталады:    

             Y₁  Y_d      Y2         Y (ЖҰӨ)