Азаматтардың меншік құқығы

   Екінші  бір жағдай мерзімінің өтіп  кетуіне байланысты. Мәселен, егер  иеліктен айырушы адам заттарды  беру мерзімінің өткізіліп жіберілуіне кінәлі болса немесе сатып алушы оларды қабылдау мерзімінің өткізіліп жіберілуіне кінәлі болса, кездейсоқ жойылу немесе кездейсоқ бүліну қаупінмерзімін өткізіп жіберген тарап көтереді (АК-тің 190-бабы 2-тармағы).            

2. Азаматтық кодекс бойынша меншік құқығының нысандары  мен 

                                         түрлері. 

   Қазақстан  Республикасы Конституциясының 6-бабында:  “Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей қорғалады”, - деп жазылған.

   Азаматтық  кодекс меншіктің екі нысанды  – жеке (191-бап) және мемлекеттік  (192-бап) екендігін тәртіптейді.

   Конституцияда  меншікті екі нысанға бөліп  қарау олардың мемлекетке меншік  құқығының субъектісі ретіндегі  қатынасының белгісіне орайластырылған. Осыған орай жеке меншік мемлекеттік емес меншік болып саналады. Егер меншік құқығының субъектісі мемлекет болса (тікелей немесе тиісті мемлекеттік органдар арқылы), онда әңгіме мемлекеттік меншік жөнінде болады. Ал субъект мемлекеттік емес заңды тұлға немесе азаматтар деп танылса, онда жеке меншік деп есептелінеді.

   Сонымен,  меншікке субъектілер: мемлекет, әкімшілік – аумақтық бөліністер, заңды тұлғалар мен азаматтар  бола алады. 

   Заң  меншікті түрлерге де бөледі. Азаматтық кодекске сәйкес мемлекеттік  меншік республикалық және коммуналдық  болып екіге бөлінеді (192-бап).

   Конституцияның 87-бабында коммуналдық меншікті  басқару жергілікті атқару органдарының  қарауына жатады делінген.

   Мемлекет  өкілеттігін жүзеге асыра отырып , қарауындағы мүліктерді өзінің  органдары мен мемлекеттік заңды  тұлғаларды арқылы басқарады.  Қазақстан Республикасы азаматтық заңдармен реттелетін қатнастарға осы қатынастардың өзге қатысушыларымен тең тең негіздерде кіреді.

  Қазақстан  Республикасының мемлекеттік өкімет  билігі мен басқа органдары  өздерінің осы органдардың мәртебесін  айқындайтын заң құжаттарында, ережелерде  және өзге де құжаттарда белгіленетін  құзыреті шегінде Қазақстан Республикасының  атынан өз әрекеттері арқылы  мүліктік және жеке мүліктік  емес құқықтар мен міндеттерді  алып, оларды жүзеге асырады, сотта  өкілдік ете алады.

  Заңдарда  көзделген реттер мен тәртіп  бойынша Қазақстан  Республикасының  арнайы тапсырмасымен оның атынан  өзге де мемлекеттік органдар, заңды тұлғалар мен азаматтар  өкілдік ете алады (АК-тің 111-бабының  1 және 2 тармақтары).

   Азаматтық  кодекстің 191-бабына сәйкес жеке  меншік азаматтардың және мемлекеттік  емес заңды тұлғалар мен олардың  бірлестіктерінің меншігі ретінде  көрінеді. Сөйтіп, ұжымдық меншік  пен азаматтардың меншігі “жеке меншік” деген терминің аясына бірігеді. Оларды біріктіру мемлекеттен бөліп қарау арқылы бұл  меншікпен жұмысты ыңғайлы ұйымдастыруға байланысты, мәселен, салық саясатын жүргізуге, немесе мемлекеттік әкімшілік аппараттың жөнсіз араласуынан қорғайды.

  Мемлекеттік  емес заңды тұлғалар мен азаматтар  өздеріне қарасты барлық мүліктің  меншік иесі болып табылады. Мысалы, акционерлік қоғамның акциясының  белгілі бір бөлігін мемлекетке  тиесілі болғанымен, оны мемлекеттік  меншік деп айтуға келмейді, себебі  ол жеке меншік болып қала  береді.

   Азаматтардың  жеке меншік категориясы жеке  дара өзіндік меншік ұғымына  май келді. Сонымен бірге, біздің  пікірімізше ол азаматтардың  меншігіне деген жеке дара (өзіндік) (тұтынушылық ) және жеке меншік  ішкі дифференциациясы болуы  қажет.

   Меншік  иесінің құқығын жүзеге асыру,  яғни оның иелік етуі, пайдалану  және билік етуі мүліктің мүддесі  мен мақсатарына орай заңға  сәйкес шектелуі мүмкін. Қазақстан  Республикасының “Тұрғын үй қатынастары туралы” заңының 40-бабында меншік иесінің үй-жайды, ортақ мүлікке қауіп төндіретін немесе оны нашарлататын жұмыстар жүргізумен байланысты өзгертуіне, соның ішінде қайта жоспарлауына және қайта жабдықтауына тыйым салынады.

   Жеке  меншіктің ерекше түріне кондоминиум  меншігі де жатады. Кондоминиум  ұжымдық меншік түрінде көріне тұрса да (“Тұрғын үй қатынастары туралы” Заңының 31-бабы 1-тармағы) біздің Азаматтық кодексте ұжымдық меншік ұгымы жоқ екендігін ескерте кеткен жөн. Үй – жай меншік иелерінің әрқайсысы өзіне бөлек (жеке-дара) меншік құқығы бойынша тиесілі үй-жайды өз қалауы бойынша иеленуге, пайдалануға және оған билік етуге құқылы.

   Үйдің  бөлек (өзіндік) меншікке жатпайтын  бөліктері (кіре беріс, баспалдақ,  лифтілер, төбелер, шатырлар, подвалдар,  пәтерден тыс не үйге ортақ  инженерлік жүйелер мен жабдықтар,  жер учаскесі, оның ішінде көріктендіру  элементтері және ортақтасып  пайдаланатын басқа да мүліктер) үй – жай меншігі иелеріне  ортақ меншік құқығы бойынша  тиесілі болады.

   Үй  –жайдың әрбір меншік иесінің  ортақ мүліктегі (ортақ меншіктегі) үлесі оған тиесілі үй –  жайға бөлек (өзіндік) меншікке  бөлінбейді. Үлестің мөлшері, егер меншік иелерінің келісімінде өзгеше көзделмесе, бөлек (өзіндік) меншіктегі тұрғын үй – жайлардың немесе тұрғын емес үй – жайлардың пайдалы алаңының бүкіл үйдің жалпы алаңына қатынасымен анықталады. Мұндай үлесті заттай бөліп беруге болмайды.

   Кондоминиумның  әр алуан түрінің құқылық тәртібінің  ерекшеліктері заң құжаттарымен  айқындалады, ал “Тұрғын үй қатынастары туралы” заңда тұрғын үй кондоминиумы жайында айтылған.

   Азаматтық  кодекстің 209-бабына сәйкес екі  немесе бірнеше адамның меншігіндегі  мүлік оларға ортақ меншік  құқығымен тиесілі болады.

   Меншік  құқығының түрлеріне сипаттама  берген кезде мүліктің құқықтық  тәртібінің мазмұны мен ерекшелігі  мүліктің қайсы бір түріне  жататындығына байланысты келеді. 
 
 

2 – бөлім  

             2.1 Меншік құқығының субъектілері  және обектілері.  

Меншік құқығының  субъектісі жеке тұлға болып табылады. Бірақ, ол жалданған жұмысшы, жеке кәсіпкер, заңды тұлғаның кәсіпкер- құрылтайшысы қатысушы түрінде, яғни әрқилы рөлдерде көріне береді. Азамат өзінің үлесін қосу арқылы мемлекеттік емес заңды тұлғаны қалыптастырады. Азаматтар ғана толық серіктестіктің қатысушылары және сенім серіктестігіндегі толық серіктер бола алады (АК-тің 58-бабы, 3-тармағы). Азамат меншік иесі ретінде көбіне көп жеке кәсіпкердің рөлінде болады.

   Заң  жеке кәсіпкерлікті жеке және  бірлескен кәсіпкерлікке бөледі. Жеке кәсіпкерлік бір адамның  меншік иелігіндегі мүлшіктің  дербес базасына енгізіледі, сондай-ақ  ол оған заң бойынша пайдалануға,  билік етуге құқылы.

   Бірлескен  кәсіпкерлік бір топ адамның  ортақ меншігіндегі мүліктерден  құралады, демек әрқайсысы өзінің  үлесін ортаға салады, сондай-ақ  олар сол мүлікті бірлесіп  пайдалану, билік ету құқықтарына  ие болады.

   Бірлескен  кәсіпкерлік жалпы бірлескен  меншік (жұбайлардың бірлескен жалпы  меншігі), шаруа қожалықтарының ортақ меншігі, жекешеленген тұрғын үйге деген немесе оның ортақ меншігіндегі үлесті меншігі негізінде жүзеге асырылады.

 Бірлескен  кәсіпкерліктің нысандары мынадай  болады: 1) ерлі зайыптылардың бірлескен  ортақ меншігін жүзеге асыратын  ерлі зайыптылар кәсіпкерлігі; 2) шаруашылық қожалығ немесе бірлесіп  тұрғын үйді жекешелендіру негіздерінде  жүзеге асырылатын отбасылық  кәсіпкерлік; 3) жай серіктестік;бұл  орайда кәсіпкерлік қызмет меншіктің  ортақ үлесін сәйкес жүзеге  асырылады. 

 “Жеке ккәсіпкерлік туралы”заңның 9-10 баптарына сәйкес, егер азамат өз мүлкін айналымға салатын болса, онда меншік иесі ретінде жеке кәсіпкердің меншігі екі жағдайда болуы мүмкін: а) кәсіпті тіркеуді талап етуді; ә)кәсіппен тіркеусіз шұғылдана беру. Заң азамат-кәсіакердің тіркеуге байланысты қызметін нақты айқындайды. Жалдамалы қызметкерлердің еңбегін тұрақты пайдаланатын кәсіпкерлер, кәсіпкерлік қызметтен түсетін жылдық жиынтық табысы Қазақстан Республикасының заң актілерінде көрсетілген салық салынбайтын жылдық жиынтық табыс мөлшерінен асатын жеке кәсіпкерлер міндетті түрде мемлекеттік тіркеуден өтуге тиіс. Осы аталған жеке кәсіпкерлер тіркеуден өтпесе, оның қызметіне тыйым салынады.

   Заңды  тұлға құрмай-ақ кәсіпкерлік қызметті  жүзеге асырушы азаматтар мемлекеттік  тіркеуден өзі барып өтуі тиіс  және жеке кәсіпкер ретінде ол тұрғылықты жері бойынша аумақтық салық органында есепке тұруы қажет. Азаматтық кодекстің 19-бабы бойынша оларың мемлекеттік тіркеуді өз бетіменжасауына рұқсат етілмейді (“Жеке кәсіпкерлік туралы” заңның 9-бабы). Мемлекеттік тіркеу туралы куәлік беру кәсіпкерлік қызметті заңды тұлға құрмай-ақ жүзеге асыратын азаматты жекелеу тәсілі болып табылады. Егер жеке кәсіпкер лицензиялауға тиісті қызметті жүзеге асырса, оның осындай қызметті жүзеге асыруға құқық беретін лицензиясының болуы міндетті. Лицензия “Лицензиялау туралы” заңда белгіленген тәртіппен беріледі.

   Жеке  кәсіпкер жалдамалы еңбекті пайдаланып, кәсіпкерлік қызметті жүзеге  асыруға құқылы, ол бұл ретте  өзінің жұмысшыларымен еңбек  шартын немесе жалға беру шартын  жасайды. Бұл орайда қолданылып  жүрген заңдарға сәйкес азаматқа  оның еңбегі арқылы түскен  табыстың бір бөлігі тиесілі болады. Азамат меншік иесінің келісімімен өзі жалданып істейтін серіктестікке салым сала алады, сөйтіп, бұл серіктестіктің тапқан табысын салған салымының көлеміне орай алады. Еңбек шарты бойынша жалданған жұмыскерге еңбек заңының нормалары қолданылады.

“Жеке кәсіпкерлік туралы” заңның 9-бабы 3-тармағына сәйкес азамат өзінің кәсібін мемлекеттік тіркеусіз жүзеге асыра алады, яғни кәсіпкерлік қызметпен айналысуы үшін субъект құқығын алу талап етілмейді. Заңда көрсетілгеніндей, мемлекеттік тіркеу туралы куәліктің болмауы кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін кедергі болып табылмайды. Сөйтіп, кез келген жеке тұлға заңмен тыйым салынбайтын жағдайда кәсіпкерлікпен шұғылдануға құқылы. Өз қызметін мемлекеттік тіркеусіз жүзеге асырушы жеке кәсіпкердің өзі мәмілелер жасақан жағдайда өзінің кәсіпкер еместігіне сілтеме жасауға құқығы жоқ (“Жеке кәсіпкерлік туралы” Заңның 9-бабы 4-тармағы).

   Заң  жеке кәсіпкердің өз атынан  кәсіпкерлік қызметпен айналысатындығын, құқықтар мен міндеттерді алып, оларды жүзеге асыратындығын бекітеді. Сөйтіп, азамат өзінің кәсіпкерлік қызметіне байланысты мәмілелер жасаған кезде, егер мәміле жасау жағдайының өзінен анық туындамаса, өзінің жеке кәсіпкер ретінде әрекет жасайтындағын көрсетуі тиіс. Мұндай көрсетудің болмауы жеке кәсіпкердің тәуекел етуден және жеке кәсіпкердің өз міндеттемелері бойынша жауаптылығынан босатпайды (“Жеке кәсіпкерлік туралы” Заңның 25-бабы).

    1.Қазақстан Республикасының Конституциясында “Қазақстан Республикасының азаматтары заңды түрде алған қандай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алады”, - деп көрсетілген (26-баптың 1-тармағы).            

  Азаматтық кодекстің 191-бабы 2-тармағына сәйкес азаматарға немесе заңды тұлғаларға тиесілі бола алмайтын жекелеген мүлік түрлерінен басқа кез келген  мүлік жеке меншікте болуы мүмкін. Жеке меншікте болатын мүліктің маны мен құны шектелмейді.

   Азаматтық  құқықтардың объектілері Азаматтық  кодекстің 3-тарауында реттелген,  Азаматтардың меншік құқығын  шектеу тек заңмен жүзеге асырылады,  оған мыналар қатысты: а) азаматтардың меншік құқығына алуға немесе пайдалануға жарайтын мүліктердің аясын шектеу; ә) осы мүліктің саны мен құнының белгілері бойынша шектеу; б) мұндай шектеу әдетте жер учаскесінің аумағын белгілегенде қолданылады; в) арнайы  заң құжаттарында көрсетілген шектеулер. Мәселен, берілуге рұқсат етілмейтін теңіз порттары мен айлақтар және т.б айтуға болады. Бір ескеретін жағдай, кез келген мүлік азаматтардың меншік құқығының объектісі бола алады, біз олардың мейлінше манызды деп аталатындарына ғана тоқталмақшымыз.

  2. “Жер туралы” заңның 2-бабына сәйкес жер құқық объектісі болып табылады, яғни жерге жеке меншік азаматтардың меншігі түрінде болады ( “Жер туралы” заңның 15-бабы 2-тармағы). Сонымен, жер азаматтық айналымға енеді екен, сондықтан да жер қатынасы мүліктік қатынасқа жатады. Мысалы, Заңның 33-бабына сәйкес жер учаскесінің меншік иелері жердің бүлінуіне байланысты жұмыстар жүргізу кезінде топырақтың құнарлы қабатын алуға, пайдалануға және сақтауға бағытталған шаралар жүргізуге міндетті. Демек, топырақтың құнарлы қабаты бөлек алынған кезде дербес құндылыққа ие болады екен. Бұл арада топырақтың мұндай құнарлы бөлігі өз мағынасынан нөрі материалдық ерекшеліктерге ие болады, өйткені, ол пайдалану кезінде минералдық тыңайтқыштармен тыңайтылып, өнімділігін арттырады, яғни ол меншік құқығының дербес объектісі ретінде көрінеді.