қазіргі заманғы құқықтық жүйе

 

 

Қазіргі кездегі негізгі  азаматтық-құқықтық жүйелер. 

 

Негізінде дүние жүзіндегі  әрбір мемлекетте азаматтық құқықтың сан ғасырлық тарихы және оны қолданудың қалыптасқан дәстүрлері бар. Барлық елдерде белгілі бір халықтың әдет-ғұрпы, кең таралған діни көзқарасы өзінің тарихи дамуының бастауында мемлекеттердің түрлі нысандарда қалыптастырған құқықтық нормалар жүйесі азаматтық – құқықтық реттеудің қайнар көзі болып саналады. Кейінірек бұл жүйелер өзгеріске ұшырады, жетілдірілді, бірақ бұрынғы даму кезеңдерінің жекелеген белгілері қазіргі уақытқа  дейін сақталып қалды.

 

Мұндай айырмашылықты  мойындап, назарға алумен қатар, осымен бір мезгілде әр түрлі құқықтық жүйелердің жақындасуын, олардың жинақтаған бай тәжірибені өзара пайдалануын, ықпалдасудың белгілі бір ұйымдық нысандарын жасауын атап көрсетпеуге болмайды.  Айталық, модельдік заңдарды дайындау, қабылдау, кейбір мемлекеттерде мемлекеттен тыс (мемлекетаралық) заң шығару органдары жасаған заңдарын қабылдау. Мұндай жақындасу Еуропалық одақта ерекше белсенділікпен өтуде. Бұл тұрғыдан алғанда, Америка Құрама Штаттарында, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығында азаматтық модельдік заңдардың жасалуына да назар аудару керек. Жалпы алғанда азаматтық құқықтың барынша кең таралған түрлі жүйелерінің ішінен:

 

1. Континенттік (романо– германдық)

 

2. Ағылшын – американдық  ( ағылшын – саксондық, жалпы құқық ) 

 

3.  Мұсылмандық  жүйені  атауға болады.

 

Француз ғалымы Рене Давид  азаматтық құқыққа мынандай анықтамасын берген: “ Нағыз құқық – жеке құқық болып қала береді, заңгерді қалыптастыру тек азаматтық құқықты оқып – үйрену арқылы ғана болуы мүмкін “.

 

Жалпы, құқықтық жүйелер: роман  – герман құқығы, “ Жалпы құқық  “ және социалистік құқық болып  үш топқа бөлінеді.  Әр бір мемлекеттік емес қауымдастықтың өз құқығы болады, айталық, оған канон құқығы, мұсылман құқығы, индустар құқығы жатады. Сондай -ақ, бүкіләлемдік немесе аймақтық көлемде мемлекетаралық және сыртқы сауда қатынастарын реттеуге арналған халықаралық құқық та бар.

 

Халықаралық конвенциялар мен  шарттар әр түрлі елдердің азаматтық құқығы мен әр түрлі құқықтық жүйелері жақындасуының маңызды құралы болып табылады, өйткені оларды халықаралық қауымдастық заңдық күші жағынан мемлекетшілік заңдарынан едәуір жоғары тұрады деп мойындайды. Бұл бағытта көлік қатынастарын, вексельдік айналымды, энергетикаға және тағы басқасына байланысты қатынастарды құқықтық реттеудің бірыңғай жүйесін енгізу байқалады. Жалпы алғанда, мынаны атап көрсету керек: дүние жүзінің басым көпшілік елдерінде азаматтық құқықтық негізін құқықтық қатынастарға қатысушылардың теңдігі, меншікке қол сұғылмайтындығы, шарттардың еркіндігі, мемлекеттің жеке өмірге араласпауы, бәсеке еркіндігі және монополизмді шектеу, несие берушілердің мүдделерін қорғау, азаматтық құқықтардың қорғалуы принциптері, яғни негізінен біз 1-ші тарауда қарастырып өткен принциптер құрайды.

 

         Мұндай  принциптердің қарқындылық дәрежесі  әр түрлі құқықтық жүйелерде түрліше болғанымен, олар барлық жерде қолданылады. Азаматтық құқықтың барынша кең таралған түрлері:  континенттік (роман – германдық), ағылшын – американдық ( ағылшын – саксондық, жалпы құқық ) және  мұсылмандық жүйені болып табылады. Ал оларды бір бірінен ажырату үшін мынандай элементтері бар болуға қажетті:

 

1.    Құқық дерекнамасының  құрамы мен ара салмағы;

 

2.    Азаматтық құқықтың  құрылымы (тұлғалар, заттық құқық,  міндетттемелік құқық, айрықша құқық, отбасы және мұрагерлік құқық)

 

3.    Құқық қолдану  тәжірибесі (сот, конституциялық, әкімшілік, және тағы басқа)

 

4.    Құқыққа қатысты  орныққан пікірлердің жиынтығы және оны тәжірибеде қолдану.

 

      Континенттік (роман-германдық) азаматтық құқықтық  жүйесінің ерекшеліктері. 

 

         Еуропа  мемлекеттерінің басым көпшілігінде, Азияның, Африканың және Латын  Америкасының кейбір мемлекеттерінде азаматтық құқықтың континенттік жүйесі таралған. Тарихи тұрғыдан алғанда, Ресей империясының, одан соң КСРО-ның, кейін ТМД-ның көптеген мемлекеттерінің заңдары осы жүйеге қарай бейімделеді.

 

         Еуропадағы  ең заманғы азаматтық кодекс  – Нидерландының Азаматтық кодексі . Оның мәтінімен жұмыс істеу бірнеше ондаған жылдарға созылды және әлі аяқталмаған. Соңғы мағлұматтарға қарағанда 12 кітаптың қазір 9 –ы қабылданған. Азаматтық кодекстермен қатар, өзге де заңдар қабылданып, қолданысқа енгізілуде, бұлар ең алдымен корпоративтік құқық, бағалы қағаздар, есеп айырысу, келісім – шарттар жасасу және басқа бірқатар салаларда қолданылуда. Отбасылық қатынастардың негізінен Азаматтық кодекстің нормалары реттейді. Континенттік құқық жүйесі қолданылатын көптеген мемлекеттерде азаматтық кодекстермен қатар, сауда кодекстері қолоданылады. Францияда бұл – 1807 жылы 15 қыркүйекте қабылданған Code de Commerce. Германияда – 1897 жылы 10 мамырда қабылданған. Германияның Сауда заңдар жинағы – Handelgesetzbush ( 1990 жыл 1 қаңтардан қолданылады ). Жапонияның Сауда кодексі 1899 жылы күшіне енген.

 

         Сауда  кодекстері, әдетте, мүліктік қатынастардың  біріңғай үйлесімді жүйесімен қамтылмағанымен, Азаматтық Кодекстің жалпы принциптеріне бағынатын бірқатар маңызды салаларын қамтиды. Сауда кодекстерінің мазмұны әдеттегі – кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің құқықтық жағдайы, сауда мәімлелері, теңіз құқықғы. Жалпы алғанда, бұл – азаматтық құқыққа сүйенетін көпестік құқық.

 

         Континенттік  құқық жүйесі қалыптасқан мемлекеттерде,  әдетте, жеке және заңды тұлғалардың құқық субъектілігі айқын межеленген. Бірақ құқық субъектіліктің мазмұны сәйкес келмейді. Францияда, мысалы, құқық қабілеттілігі және әрекет қабілеттілігі деп жіктелмейді. Германияда, керісінше, құқық қабілеттілігі, әрекет қабілеттілігі және деликт қабілеттілігі болып жіктеледі. Континенттік құқық жүйесі әрекет ететін барлық мемлекеттерде меншік құқықғына зор көңіл бөлінеді, оның абсолюттік және дербес сипаты атап көрсетіледі, олардың заттық құқықтан айырмашылығы анықталады. Меншік құқықғын ФАК – ның 544 – бабы былайша анықтайды : “Меншік дегеніміз – заттарды барынша абсолютті әдіспен пайдалану және оларға билік жүргізу құқықғы”. Меншік құқықғы әдетте, көрші – қоландардың құқықтарымен және жүктеулермен шектеледі.

 

         Жылжымайтын  мүліктің құқықтық режимі ерекшеліктеріне  көп көңіл бөлінеді. Жылжымайтын мүлік ұғымы барлық елдерде мүліктік объектінің жер учаскілерімен ажырамастан байланысына сүйенеді, бірақ жылжымайтын мүліктерге жататын заттардың нақты тізбесі ажыратылады. Жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелер туралы нормалардың да бірқатар ерекшеліктері кездееседі.

 

         Германияда  иелену құқығына ГАЗЖ – ның  арнаулы бөлімі арналған. Континенттік жүйе қолданылатын барлық елдердің келісім – шарт құқығының аса маңызды принципі  - “ Pacta sunt servanda” Шарттар орындалуға тиісті деген принципіне сүйенеді. Қабылданған міндеттің орындалуын бұзу белгілі жауапкершілік туғызады.  Міндеттемені заттай орындау жөнінде талап қою, егер ол мүмкін болмаса – келтірілген залалдылық өтеу талабын қою – тиімді болып саналады. ГФР да тіпті адамды қамауға алуға да жол беріледі. Жауапкершіліктен босатудың негізін бағалауға қарапайым жағдайдың керектігі түсінікті. Романо – германдық құқық жүйесінің өзіне тән бірнеше белгілері бар:

 

1.    Жазылған конституция  болады;

 

2.    Жай заңдар  үшке бөлінеді: кодекстер , арнаулы және нормалардың жинақталған мәтіндері;

 

3. құқықтық қайнар көзі  ретінде  - нормативтік  құқықтық  актілер.;

 

 

 

 Ағылшын – американдық  құқық жүйесіннің ерекшеліктері. 

 

         Бұл  жүйенің ерекшелігі, ол өзара  байланысты заңдардың ең алдымен  – азаматтық кодекстердің  жиынтығына  емес, көбіне – ұқсас істерді  қарағанда немесе ұқсас жағдайларға баға беруде соттарда жазылатын, сақталатын және кейін пайдаланылатын беделді соттардың сот шешімдеріне негізделеді. Құқық соттардың шешім үлгілеріне сүйенеді. Заң шығару органдары сот практикасында толық дәрежеде қолданылатын көптеген заңдарды қамтиды. Азаматтық кодекстерінің болмауы – оның салдары ретінде заңмен анықталған азаматтық – құқықтық ұғымдардың болмауы – көптеген өзіндік ұйғарымдары бар және заң ережелері қиын баяндалған көлемді, техникалық ұсақ – түйектерге дейін жететін заң актілерін қабылдау практикасын туғызады. Сондықтан да қазіргі кезде де ағылшын – американ жүйесі мемлекеттерінде азаматтық құқықты қолдануда заңдарға сілтеме жасау сот шешімінің үлгілері мен заңдары сот арқылы түсіндіруге сілтемелермен араласып жатады.

 

         Қарастырылатын  құқық жүйесінде жалпы соттардың  шешімдеріне, орныққан әдет –  ғұрыптарға және әділдік соттарына – LAW OF EGUITY – сілтеме жасауды ажыратады. Оқта – текте сан ғасыр бұрынғы сот шешімі үлгісін пайдалану, XIII ғасырда қабылданған шешімдерге жасалған сілтемелер де ұшырасады.

 

         Мұндай  құқық жүйесі Англияда, АҚШ – та және Англияның көптеген бұрынғы отарларында кең таралған. Мұнда АҚШ – та көптеген азаматтық – құқықтық заңдардың қабылданғанын және қабылданып келе жатқанын, олардың басым көпшілігі – штаттардың заңдары екенін атап айту керек. Тіпті азаматтық кодекстер қолданылатын штаттар бар. Басқа мемлекеттердің заңдары билік жүргізетін штаттар бар. Кейде бір штатта қабылданған заң өзгеріссіз немесе өзгертілген түрде басқа штатта немесе басқа штаттарда да қабылданады.

 

         1958 жылы жасалып, кейін Луизианада  штатынан басқа штаттардың барлығы  біртіндеп қабылдаған АҚШ – тың негізгі азаматтық – құқықтық заңы UCC – UNIFORM COMMERCIAL CODE – ні кодексі – қолданысқа енгізу тарихы қызық болған.

 

          Сонымен мәртебелік және үлгілік құқық.

 

         Штаттар  толығымен немесе ішінара қабылдайтын,  сондай – ақ өздерінің қалауы  бойынша өзгертетін немесе толықтыратын  модельдік заң актілерін қабылдау практикасы таралған.  Бұл құық жүйесінде, әлбетте, азаматтық құқық субъектілері ретінде жеке және заңды тұлғалар болады. Алайда жеке тұлғаның құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі арасында айқын шекара жоқ,  “заңды тұлға“ дейтін жалпы ұғым да жоқ. Мәселен, Англияда тіпті 7 жастан асқан балалар жасаған мәміле де жарамды деп танылады. АҚШ – та адамның мәміле жасауға рұқсат етілетін жасы әр түрлі штаттардың заңы бойынша 18-21 жас аралығында ауытқиды.

 

         Ағылшын   құқығы ұжымдық субъектілер ішінен  серіктестіктерді және компанияларды  ажыратады. Мұның өзінде Англияда  әріптестіктізаңды тұлға деп  танымайды, ал АҚШ – та бұл  – мәмілелерде заңды тұлға ретінде көрінетін, ал мемлекет алдында, бірқатар жағдайларда несие берушілер алдында – салықты және несие берушілердің борыштарын төлеуге тікелей міндетті жеке тұлғалардың бірлестігі ретінде көрінетін субъект. Заң актілерінң айтарлықтай мөлшері нақ осы әріптестікке арналғанын атап көрсету қызық болады. Олардың алғашқысы UNIFORM PARTNERCHIP Act – UCC барлық штаттарда қолданылады.

 

         Ағылшын  – американдық құқық континенттк  құқық үшін әдеттен тыс “сенімгерлік меншік” яғни мүлікті беру кезінде көрсетілген адамның мүдделері үшін сенімгер меншік иесіне сенімгер меншікке берілген меншік ұғымды білдіред. Континенттік құықта, керісінше “заттың бір ғана меншік иесі болуы мүмкін” деген принцип үстемдік етеді.

 

         Ағылшын  – американдық құқық жүйесі  келісім – шарттарға көп көңіл бөледі. Әлбетте, келісім – шарттардың жарамды болуы үшін осынау аса маңызды құқықтық актінің өз мәнінен туындайтын жағдайларды үйлестіру қажет. Ал мәміле жасаудың түрлерін сақтауға келетін болсақ, заңда бұл жөнінде арнайы түрінің қажеттігі туындайды

 

         Ағылшын  – американдық құқықта міндетті  қарсы қою келісім – шарттың  жарамдылығын тануға қажетті  талаптардың бірі, ол қарсы мүліктік  іс - әрекеттер жасаудан, өз құқықтарынан  бас тартудан немесе шығынға  ұшырудан тұруы мүмкін. Мүлік  иесі оны басқа адамға ақысыз бере алады, бірақ жоқ болғандықтан, мүлікті ақысыз білу . Заңдар негізінен алғанда континенттік құқық жүйесіндегідей міндеттемелерді заттай орындау туралы талап қоюға емес, оның бұзылуынан келтірілген залалдың орнын толтырудағы келіп тірідетіндерге Ағылшын - американды құқықтық жүйесінде   өзіне тән бірнеше белгілер бар:

 

1.Жазылған коституциясы  жоқ;

 

2. Прокуратура және әділет  органдары жоқ;

 

3.    Құқық шығармашылық  үшінші орында тұр;

 

4.    Сотының өз  дербестігі болды.

 

 

 

Мұсылман құқық жүйесінің  ерекшелігі

 

         Мұсылман  құқығы - әлеуметтік нормативтік  реттеудің исламдық жүйесі әрі  осы заманғы дербес құқықтық  жүйелердің бірі болып табылады. Қазіргі уақытта ТМД – дан  тысқары жерлерде құқықтық жүйесі  шариғаттың ықпалын сезінбейтін  бірде – бір ислам елі жоқ.  Мұның тек Түркияға қатысы жоқ. Қазіргі кезде мұсылмандық құқық жүйесі ислам мемлекеттік дін ретінде жарияланған мемлекеттерде, сондай – ақ құқықтық пікір алуандығымен -  плюрализммен сипатталатын Азия – Африка аймағы елдерінде ресми түрде қолданылады. Олдарға Сирия, Ливан, Ирак, Иран, Ауғанстан, Пәкістан, Египет, Алжир, Судан, Сомали, Кения, Камерун, Танзания, Иордания және басқалары жатады.  ТМД елдерінде мұсылмандық құқық Ресей аумағында ғана, атап айтқанда, Чешенстанда қолданылады.

 

         Мұсылмандық  құқық пен басқа да құқықтық жүйелердің нормаларын ұштастыру аталған елдерде азаматтық – құқықтық қатынастарды реттеудің сипатты белгісі болып табылады. Бұл елдерде мұсылмандық құқықты қолдану саласы тарихи кезеңдерде өзгеріп отырады. Соңғы он жылдық ішінде бірқатар елдерде “ осы заманғы “ мұсылмандық құқықты қалыптастыпу үрдісі байқалады, оның негізгі қайнар көзі заң болып саналады, ал дәстүрлі мұсылмандық құқықта бұл рөл доктринаға – беделді құқықтанушылардың еңбектеріне телінген болатын. Қазіргі кезеңде мұсылмандық құқық мұсылмандардың “өзіндік мәртебесін” реттеуге барынша күшті ықпал етуде, оған, ең алдымен, отбасылық, отбасылық – неке, мұрагерлік қатынастарды және оларға жақын кейбір қатынастарын ( құқық қабілеттілігі, вакуфтық мүліктің құқықтық режімі) жатқызуға болады. XIX ғ. Екінші жартысынан бастап мұсылмандық құқық рөлінің құлдырауы жалпы үрдіске айналғанымен, қазіргі уақытта оның жекелеген салалары, институттары және нормалары белгілі бір дәрежеде шетелдік Шығыс елдерінің қолданыстағы құқығы ретінде қолданылып келеді ( осы ғасырдың 20- жылдарынан бастап одан толығымен бас тартқан Түркия бұған қосылмайды).

 

         Көптеген  елдерде мұсылмандық құқық нормалады  қосалқы түрде қолданылады. Мәселен,  Египеттің 1949 жылы АК-ның 1 бабына  сәйкес құқық нормаларыболмайтын  жағдайларда судья әдет – ғұрыптардың  негізінде, ал әдет – ғұрып  болмаған жағдайда  - мұсылман  құқық принципке сәйкес шешіледі. Сирия,  Ливия, Ирак; Алжир, Кувейт, Ауғанстан секілді кейбір елдердің азаматтық кодекстері де осындай принципті ұстанады. Мұсылмандық құқық негіздері: Мұсылмандық құқық негіздеріне қатынас Мазхаб деп аталатын тарихи қалыптасқан дін – құқық мектебіне байланысты. Тарихи даму барысына қарай осындай төрт мектеп атала бастады – ханафиттер, маликиттер, шафиттер және ханбалиттер мектебі.  Ханафиттер құранды толығымен және сөзсіз құқықтың негізі ретінде қабылдайды. Сунна хадистері мұқият сұрыптаудан кейін ғана тәуелсіз негіз ретінде қабылданады. Негіз ретінде сондай – ақ беделді адамдардың үйлесімді пікіріне және ұқсас пікірлерге де рұқсат етіледі. Маликиттер мазхабы ретінде Құран және оның жалғасы ретінде  қарастырылатын сунна басты құқық көзі болып табылады. Шафинттер ретінде Құран мен сунна біртұтас негіз ретінде қарастырылады. Иджма құран мен суннаға қосымша ретінде қарастырылады, бірақ мудждахид – мединдердің шешімдері ғана назарға алынады.  Ал Ханбалиттер сөз жүзінде кез келген ұтымды әдістерді теріске шығара отырып, іс жүзінде ұқсас ой пікірлерді қолдануды заңдастырды.