Талап қою құқығы

Тарихта адамның ажырамас абсолюттік құқықтары  доктринасының ескі тәртіпті жоюды  талап еткен түрліше революциялық ақыл-ойдың шабыттануы, ұлт-азаттық  қозғалыстарының толқуыныңда қайта  едәірлеп отырғаны тегін емес. Мұның  жарқын мысалдары ретінде Адам мен  азамат құқықтарының деклорациясын (Франция, 1789ж), Тәуелсіздік декларациясын (АҚШ,1776ж), «Құқықтар туралы билльді»(АҚШ,1791ж), Вирджиния штатының конституциясын(АҚШ,1776ж) алуға болады. Адамның ажырамас абсолюттік құқықтары доктринасы көптеген қазіргі мемлекеттердің, соның ішінде АҚШ,Франция,Италия,Испанияның конституцияларында көрініс тапты. Қазіргі дамыған елдерде адамның құқықтары мен бостандықтары конституциялық жолдармен бекітілген, бұл мемлекеттің адамға байланысты басып-жаншу мен зорлық-зомбылық жасауына тыйым салып, оның дербестігін және адам құқықтарының мемлекетке қарағанда басымдылығын қорғайды.

Қазіргі кезде адамның ең жоғарғы құндылық екені, оның құқықтары мен бостандықтарының ажырамастығы туралы идеяның озіне  лайықты баламасы жоқ. Адамзат тарихы қоғамдық басқа басымдылықтарын  шектеуге, тоталитарлық режимдердің  орнауына алып кететінін дәлелдеді. 
Адамның табиғи ажырамас абсолюттік құқықтары доктринасының адамның ең жоғарғы құндылық екендігі туралы идеяны бекітуде оң роль атқарғаны даусыз. 
Бұл тұрғыдан алғанда адамның табиғи ажырамас абсолюттік құқықтары мен бостандықтары идеяларының ҚР Конституциясында бекітіліп, онда адамның мемлекеттік саясаты салыстыру үшін бағдар қызметін атқаратынына ерекше назар аударылуы өте орынды.

Адам  құқықтарының жалпыға бірдей деклорациясымен  басқаға жалпы мойындалған халықаралық  актілерінің қағидаларын кеңінен  қабылдап, қайталаған Қазақстан Республикасының 1993 жылғы тұңғыш Конституциясын қысқаша  қарастырып көрейік. Ал 1995 жылғы қабылданған  қолданыстағы Конституциясының адам құқықтарын қорғау аясында алдыңғы Конституциясымен сабақтастығын сақтап, оның негізгі  қағидаларын, яғни адам құқықтары мен  табиғи сипатын, халықаралық құқықтың жалпы жұрт мойындаған нормалары  мен қағидаларының ішкі заңнамадан басымдылығын, мемлекеттің азаматтарының  құқықтары мен бостандықтарын қорғауға міндеттілігін және басқа да көптеген мәселелерді бекітіп, дамытты. Қазақстандағы  әлеуметтік заңнаманың жүйесі мен мазмұнының дамуына қайта құру және одан кейінгі  кезеңдерде бірсыпыра факторлар  әсер етті.

ҚР Конституциясында тек әлеуметтік мемлекеттің ғана емес, сонымен бірге құқықтық мемлекеттің  де қағидалары дамытылады.Тұңғыш рет  мемлекет пен тұлғаның қарым-қатынасы сот негізінде қойылды, барлық құқықтар мен бостандықтарды сотта қорғау құқығы бекітілді, заңға мемлекеттік  органдар, азаматтар мен олардың  бірлестіктері араларында туындайтын барлық дауларды сот жолымен шешу қағидасы енгізілді. 
1997 жылы қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңдарының қабылдануына орай 1995 жылғы Конституцияның талаптарына сай адам мен азамат құқықтары мен бостандықтарына берілетін кепілдік кеңейтілді. Адамнаң құқықтары мен бостандық тары мен мүдделерін басымдылықпен қорғау қағидасын бекітудегі келесі маңызды қадам-ҚР Конституциясының қабылдануы болды.

Конституцияда адамның құқықтары мен бостандықтарының үлкен тізімі бекітілген. Бұл арада  ҚР Конституциясында адам құқықтары  мен бостандықтарының адам құқықтарының халықаралық стандарттарынан бастау алып, бекітілуінің аса маңызды факт екенін талап еткен жөн. ҚР Конституциясында бекітілген адамның құқықтары мен  бостандықтары заңдардың, мемлекетті билік органдары мен олардың  лауазымды тұлғаларының қызметтерінің  мәнән, мазмұны мен қолданылуын  белгілейді. Конституция құрамындағы  бұл маңызды ережелер мемлекеттік  органдардың қызметін реттейтін  бөлімдердің алдында келтірілген, бұл мемлекеттің адамды, оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын ең жоғарғы құндылық деп санап, қоғамның оның мүдделерін мемлекеттікінен жоғары қоятынын білдіреді.

ҚР Конституциясында адам мен азаматтың азаматтық  және саяси құқықтары мен бостандықтарының бекітілуінің арқасында бұл құжат  адамның дербестігін, жеке-дара мүдделердің  әрекет кеңістігін қорғаудың құқықтық кепіліне айналды. Мемлекет барлығын бақылаушы  және барлығына қол сұғушы ұйымының ролін атқаруға ұмтылмайды. Бұл Қазақстанда  азаматтық қоғам орнатудың маңызды  алғышарты болып табылады. Нақ  осы тұлғаның белгіленген дербестігі оның қорғалғандығы, оның белсенді әрекеті  және қоғам мен мемлекеттің проблемаларын  шешуге қатысу үшін жағдайлар жасау  егеменді Қазақстанда азаматтық  қоғам қалыптастырудың негізі болмақшы. 
Жалпы алғанда ҚР Конституциясында тұлғаның еркін өздігінен дамуында көмектесетін адам құқықтыра мен бостандықтарының кең тізімі бекітілген. Бұл каталог жалпы халықаралық стандартқа сай келеді. Оның үстінде, Конституцияда бекітілген құқықтар мен бостандықтар абстракция емес, оларды қорғаудың және кепілдік берудің нақты теханизмі бар. Аталған қағиданың Конституцияда бекітілуі Қазақстан Республикасының даму бағытын дұрыс таңдағанын дәлелдейді, өйткені тарих сабақтары қоғамдық проблемаларды шешу, әлеуметтік өзгерістер барысында адам мен оның мүдделері ұмыт қалған жағдайда осы өзгерістердің өз мағыналарын жоғалтып, қоғамдық прогреске кедергі болатынын талай мәрте дәлелдеді.

Қазіргі заманда адамның бостандығы басқаша  түсініледі. Адамның бостандығы тек  белгілі бір әрекеттер жасау  және оларды іске асыруда кездесетін кез-келген кедергілерді жоюдан ғана құралмайды. Адамның бостандығы көрініс табатын  маңызды тұстардың бірі-жауапты  шешімдерді қабылдау екендігі. Бұл  адамның санасы мен мәдениеттің даму деңгейінің аса жоғары болуын қажет етеді. 
Осылайша, қазіргі адам құқықтарының тұжырымдамасы мына қағидаларға негізделеді: адамның өзінің дербес дүниесі бар, оған ешқандай биліктің қол сұғуына болмайды; өзінің құқықтарын қорғай отырып, адам мемлекетке өзінің талаптарын қоя алады; адамға оның құқықтары мен бостандықтарын құдай да, мемлекетте сыйлаған емес, сондықтан да оларды адамнаң табиғи құқықтары деп атайды. Адам өзінің құқықтары үшін ешқандай құдай немесе зайырлы билікке қарыздар емес. Ол ешуақытта да мені жарылқап, маған құқықтар мен бостандықтар дерді деп бас июге, ешкімнің алдында өзін мәңгілік борышкермін деп сезінбеуге тиіс. Адамның қадір-қасиеті оған, адамға, өзінің құқықтары мен бостандықтарының түйірлерімен пайдаланғандығы үшін кімге де, неге де болса да құлшылық етіп, бас ұрумен сыйымсыз. Олар оған оның тек адам болғаны үшін ғана тиесілі.

Егер  кісі өзінің қандай да болмасын моральдық  құқығының бұзылғаны туралы талап-арыз қоярда өзінің ондай құқықтарға иелік  етуін дәлелдеуге тиіс болса, адам құқықтарына  байланысты мұндай дәлелдеудің қажеттілігі  жоқ, өйткені олар оған тумысынан  тиесілі. Оның үстіне адам құқықтарының өзі оларға негізделетін талаптар қою  үшін жеткілікті негіз болып табылады. 
Талап ету қабілеті-адам құқықтарының маңызды тұстарының бірі. Құқықсыз адам өзінің өмірі, бостандығы мен әл-ауқаты тәуелді адамдарға жалынып-жалбарына алады. Өтініш пен жалбарыну жағдайының тең еместігін білдіреді. Құл не қызметші өтінеді, ерікті адам талап етеді. Талап ету-адамның қадір-қасиетінің маңызды элементі. Қадір-қасиетін қорғау, өз кезегінде адам құқықтарын қорғаудың негізгі қызметінің бірі болып табылады. 
Адамның абсолюттік құқықтарының доктринасы батыстың табиғи-құқықтық теориясы шеңберінде қалыптасты. Табиғи-құқықтық көзқарастардың шеңберінде адам құқығының ажырамас, алып қоюға болмайтын абсолюттік сипаты сияқты сипаттамалары өзара тығыз байланысты және бір-бірін қажет етеді. Бірақ алған сипаттамалардың әрқайсысы адам құқықтарының түрліше тұстарына назар аудартады.

Қазақстан жағдайында адамның ажырамас табиғи абсолюттік құқықтары мен бостандықтары  доктринасының маңызы оның жеке адам мен биліктің арасындағы қарым-қатынастардың  жаңа өлшемдерін белгілеуде: ол адамның  басымдылығын бекітті. 
 

    1. Құқық қорғаудың талаптық нысанының мәні, талап қою нәтижесінде пайда болған азаматтық істің іс жүргізудің заңмен белгіленген процессуалдық ережелері міндетті түрде сақтала отырып қаралуға жататындығында. Талап қою құқығы – бұл заңды тұлғаның жауапкермен арадағы материалдық-құқықтық дауды қарау мен шешу, бұзылған немесе дауланған субъективтік құқығын, заңды мүддесін қорғау туралы өтінішпен сотқа жүгіну бойынша мемлекет қамтамасыз еткен және заңмен бекітілген мүмкіндігі. Талап бұзылған немесе дауланған құқықты қорғаудың іс жүргізу құралы болып табылады, ал бұзылған құқықты қорғау іске асырылатын нысан талаптық нысан деп аталады. Құқықты қорғаудың талаптық нысаны үшін төмендегілер тән:

• материалдық-құқықтық талаптың болуы;
• субъективтік құқық туралы даудың болуы;
• қарама-қайшы мүдделері бар екі тараптың болуы.

    Талап элементтері – талаптың мазмұнын айқындайтын оның құрамдас бөліктері. Талап элементтеріне қорғау тәсілі мен болашақ сот шешімінің сипаты байланысты болады. Талап элементтеріне төмендегілер жатады:

    мән – осыған қатысты талапкер соттан қорғауды сұрайды (яғни, бұл талапкердің жауапкерге қоятын материалдық-құқықтық талабы немесе олардың арасындағы бүкіл материалдық құқықтық қарым-қатынас).

    талаптың  негізі – істің талапкердің дәлеліне негіз болатын мән-жайлары, талапкер өзінің жауапкерге қоятын материалдық-құқықтық талабын немесе талаптың мәнін құрайтын тұтас құқықтық қарым-қатынастарын, яғни талаптың қайда бағытталып отырғанын заңдық фактілер ретінде осы мән-жайлармен байланыстырады.

    талаптың  мазмұны – сот арқылы қорғау түрі (тәсілі), талапкердің сотқа талабы, олар талап арыздың өтініш бөлігінде көрініс табады.

    Процессуалдық жағын, талап қою құқығының бар-жоғын  судья талап арызды қабылдаған кезде  тексереді. Егер талапкерде талап қою үшін іс жүргізу құқығы болмаса судья талап арызды қабылдаудан бас тартады. Талап қою құқығының материалдық-құқықтық жағы сотта қаралу барысында тексеріледі және анықталады.

    Азаматтық іс қозғалар алдында мүдделі тұлға  талап қоюға, ерекше талап қою  және ерекше ісі жүргізу істері бойынша арыз беруге тиіс. Бірінші сатыдағы сотта азаматтық іс қозғау бірінші сатыдағы соттағы ісі жүргізудің міндетті бастапқы сатысы болып табылады. Осындай құқықты іске асырудың ықтимал мүмкіндігінің себептері бойынша, талап сотқа қабылдағанға дейін сот жүзеге асырған кез келген іс жүргізу әрекеттері заңсыз болып табылады және АІЖК-нің 1-бабының ережелеріне қайшы келеді, онда Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу заңдары осы Кодекспен және басқа заңдармен өз құзіретіне жатқызылған талап қою және өзге істерді қарау мен шешу барысында сот төрелігін атқару кезінде туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейді деп белгіленген.

    АІЖК-нің 8-бабында белгіленгендей, әрбір  тұлға бұзылған немесе даулы конституциялық құқықтарын, бостандықтарын немесе заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін азаматтық  іс жүргізу кодексімен белгіленген  тәртіппен сотқа жүгінуге құқығы бар. Заңда көзделген жағдайларда  мыналар өзге тұлғалардың немесе тұлғалардың белгісіз бір тобының  құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау туралы сотқа арыз беріп жүгіне алады:

• мемлекеттік органдар;
• заңды тұлғалар;
• азаматтар;
• прокурор өзіне жүктелген міндеттерді жүзеге асыру мақсатында және азаматтардың, заңды тұлғалардың, құқықтарын, қоғамдық және мемлекеттік мүдделерді қорғау үшін талап қойып (арыз беріп) жүгінуге құқығы бар.

    3. Талап қою құқығын жүзеге асыру шрттары.

      Талап арыз түскеннен кейін  судья мыналарды мұқият тексеруге  тиіс:

• талап арызды қабылдаудан бас тартуға себеп болатын, АІЖК-нің 153-бабымен көзделген құқықтық тыйымдар жоқ па;
• талап арызды кері қайтаруға АІЖК-нің 154-бабымен көзделген негіздемелер жоқ па;
• АІЖК-нің 155-бабына сәйкес, талап арызды қозғалыссыз қалдыру үшін негіздемелер жоқ па;
• сотқа талап қою құқығын іске асыру үшін заңмен көзделген алғышарттар, яғни, белгілі бір тұлғаның нақты бір іс бойынша талап қоюы үшін субъективті құқығының пайда болуы заңмен байланыстырылатын мән-жайлар бар ма. Сотта қорғау туралы сотқа жүгіну үшін осындай алғышарттардың болуы, сотқа жүгінудің заңмен белгіленген тәртібін сақтау қажеттігі (жоғарыдан қараңыз) судьяға белгілі бір іс жүргізу әрекеттерін жүзеге асыру, яғни, азаматтық іс қозғау туралы ұйғарым шығару міндетін жүктейді. Іс қозғалмаса жүгінуші субъектілердің бұзылған немесе дауланып отырған құқықтары мен мүдделерін сотта қорғау мүмкін емес. Соңынан заңсыз іс-әрекеттер мен істерді қарау мерзімдерінің бұзылуын болдырмау үшін әу баста-ақ сотта істі қарау үшін негіздемелер бар екені туралы шешімді дұрыс қабылдауға ұмтылу қажет.

    Талап арызды қабылдау кезінде іс жүргізу  заңының барлық талаптарының қаншалықты егжей-тегжейлі орындалғанына істің  сотта одан кейінгі қозғалысы  тәуелді болмақ, себебі судья талап  арызды өзінің өндірісіне қабылдағаннан  кейін оны қозғалыссыз қалдыра  алмайды. Барлық орын алған олқылықтарды судья соңынан сот ісін қарауға  дайындалған кезде немесе сот  ісін қарау барысында өзі түзететін  болады, ал бұл істі қараудың мерзімдері мен сапасына әсер етеді, соттың одан кейінгі қызметі қиындайды. Алғышарттар  бар-жоғын анықтаумен қатар судья  талап арыздың нысаны мен мазмұны  жағынан АІЖК-нің 150-бабының ережелеріне  және АІЖК-нің 151-бабының 1-3-тармақтарына сәйкес келетініне көз жеткізуге  тиіс.

    Сот талап қою құқығын іске асыруы үшін және арызды қабылдауы үшін төмендегі  алғышарттар болуы қажет:

• даудың соттың қарауына жатуы, қойылған талаптың азаматтық сот ісін жүргізу тәртібінде қаралуға жататыны, АІЖК-нің 3-бабының ережелерінің сақталуы;
• дау соттың қарауына жатады, АІЖК-нің 3-бабының ережелері сақталған. Бұл орайда Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, АІЖК-нің 8-бабының ережелерімен ешкімге де өзінің келісімінсіз ол үшін заңда белгіленген соттылығын өзгертуге болмайтынын есте ұстау қажет. АІЖК-нің 7-бабына сәйкес, өз қарауына жатпайтын іс бойынша азаматтық сот ісін жүргізуді жүзеге асырған, өз өкілеттігін асыра пайдаланған немесе осы Кодексте азаматтық сот ісін жүргізу принциптерін өзгеше түрде елеулі бұзған соттың шешімдері заңсыз болып табылады және күші жойылуға жатады;
• пайда болған дауды аралық соттың шешуіне беру туралы тараптар арасында шарт жоқ;
• сол тараптардың арасындағы дау бойынша, сол нысана туралы және сол негіздер бойынша шығарылған, соттың заңды күшіне енген шешімі немесе талап қоюшының талап қоюдан бас тартуына байланысты іс бойынша сот ісін жүргізуді тоқтату туралы немесе тараптардың бітімгершілік келісімін бекіту туралы сот шешімі немесе сот ұйғарымы жоқ;
• осы немесе басқа бір соттың өндірісінде дәл сол тараптар арасында дәл сол дау нысанасы туралы және дәл сол негіздемелер бойынша дау бойынша азаматтық іс жоқ;
• дауды сотқа дейін алдын ала шешудің істердің осы санаты үшін белгіленген  тәртібі сақталған;
• арызды әрекет қабілеті жоқ тұлға берген;
• арызды мүдделі тұлғаның атынан істі жүргізуге өкілеттігі бар тұлға берген, АІЖК-нің 6-бабының ережелері сақталған;
• егер коммуналдық мүлікті басқаруға уәкілеттігі бар орган, жылжымайтын мүлікке деген құқықты мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыратын орган жылжымайтын затты есепке алған күннен бастап бір жыл өткеннен осы затқа деген коммуналдық меншік құқығын тану туралы сотқа жүгінсе;
• арыз талап арыз сол сотқа жазбаша нысанда беріледі және онда төмендегілер көрсетілуге тиіс деп белгілейтін АІЖК-нің 150-бабының талаптарына сәйкес болса:
• арыз беріліп отырған соттың атауы;
• талапкердің атауы, оның тұрғылықты жері немесе егер талапкер қандай да бір ұйым болып табылса, оның орналасқан жері мен банктік деректемелері, сондай-ақ егер арызды өкілі беріп отырса, өкілдің атауы мен мекен-жайы;
• жауапкердің атауы, оның тұрғылықты жері немесе егер жауапкер қандай да бір ұйым болып табылса, егер олар талапкерге белгілі болса, оның орналасқан жері мен банктік деректемелері;
• талапкердің құқықтарының, бостандықтарының немесе заңды мүдделерінің бұзылуының немесе бұзылу қаупінің мәні және оның талаптары;
• талапкер өзінің талаптарының негізіне алатын мән-жайлар және осы мән-жайларды растайтын дәлелдемелер;
• егер талап бағалануға жататын болса, талаптың бағасы (АІЖК-нің 102-бабы);
• арызға қоса тіркелген құжаттардың тізбесі;
• даудың шешілуі үшін маңызы бар басқа да мәліметтер, сондай-ақ талапкердің өтінімдері баяндалған;
• прокурор мемлекеттік немесе қоғамдық мүдделерде қоятын арызда мемлекеттік немесе қоғамдық мүдденің мәні неде екені, қандай құқықтық бұзылу негіздемесі, сондай-ақ заңға немесе басқа нормативтік құқықтық актіге сілтеме болуға тиіс. Прокурор сотқа азаматтың мүддесін білдіріп жүгінген жағдайда талап арызда азаматтың өзінің талап қоюға мүмкіндігінің болмау негіздемесі көрсетілуі тиіс; арыз әрекетке қабілетсіз тұлғаның мүддесі білдіріліп берілген жағдайларды қоспағанда, арызға азаматтың сотқа талап арызбен жүгінуге келісетінін растайтын құжат қоса тіркелуге тиіс;
• арызға талапкер немесе талап арызға қол қою мен ұсынуға өкілеттігі болған жағдайда оның өкілі қол қояды.
• егер талап арызға төмендегілер қоса тіркелген болса, арыз АІЖК-нің 151-бабының 1-3- тармақшасының талаптарына сәйкес келеді:
• жауапкерлердің және үшінші тұлғалардың санына қарай талап арыздың көшірмелері;
• мемлекеттік баждың төленгенін растайтын құжат. Мемлекеттік бажды төлеу тәртібі «Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Кодекспен реттелген. Сонымен қатар судьяның АІЖК-нің 101-103-баптарын басшылыққа алғаны жөн;
• өкілдің өкілеттіктерін куәландыратын сенімхат немесе басқа құжат (АІЖК-нің 6-бабы).