Құқықтағы мақсаттар мен құралдар

11. Интернационализм қағидасы ұлттық теңдікті бұзғаны үшін басқа мемлекеттің мүддесіне, халықаралық қауіпсіздікке, ұлттар арасындағы бейбітшілікке қарсы қылмыстар үшін жауапкершілік белгілейтін нормалардан көрініс табады.

Қылмыстық жазаның мақсаты  әлеуметтік әділеттілікті қалпына  келтіру, сондай-ақ сотталғандарды түзеу  болып табылады. Жаза тән азабын шектіруді немесе адамның адамгершілік намысына тиіп, қадір-қасиетін қорлау мақсатын көздемейді. Жаза жүйелерінің  көпшілігі сотталған адамды бас  бостандығынан айырмайтын жаза түрлерінен құралған.

Еліміз әлемдегі дамыған 50 мемлекеттің қатарына ену мақсатын алға қойып отыр. Осыған байланысты қылмыстық заңды жетілдіру, халықаралық  нормалардың тиімді жақтарын пайдалану, қоғамға қауіптілігі шамалы іс-әрекеттерді  қылмыс қатарынан шығару, қылмыстық  жазаны ізгілендіру, қылмыстық құқықтың жұрт таныған халықаралық тиімді қағидаларын заңдарды жетілдіруге  пайдалану, оны зерттеу – өзекті мәселе болып табылады.

 

         2.  Құқықтағы мақсаттар мен құралдар

       2.1.Құқықтың мақсаты, түсінігі, түрлері

 

Құқықтық мақсат (заңгерлік) құқық және құқықты жүзеге асыру  қызметiнiң субъекттерiн ұмтылатын болашақ нәтижесі бар.

Мақсаттың қазiргi қоғамдық қатынастардың өзгерiсiне бағытталған  заң жүзінде өрнектеуіне айрықша  ерекше ұсынылған негізгі формасы  ол білім.

Көрcетiлген ұғыммен құқықтық мақсатты  қамтиды (ресми бағдар, нормативтiк деңгейде бекiтiлген) сол  сияқты (iске асырылған қызметтiң  нақты құқық субъектiсiнiң бағдары) заңгерлік тәжірибеде идеалмен ұқсас  болуы қажет.

Құқықтық процессін реттеу кезінде мақсат маңызды рөлді  ойнайды: қазiрге қоғамдық қажеттiктер және талпыныс, олар заң құралдарының мазмұны мен мәндерiн ашады,  сол құндылықтарға бағдарлайды  және олардың нақты мемлекеттiң  заңға сүйенген саясаттары негiзiнде  жатады.

Заңгерлік мақсат басқа мақсаттардан қарағанда келесі белгілермен айырмашылығы болады.

1) Ол творчестволық құқықтық  органдардың мемлекеттік тұлға  атынан (заң нормаларында бекiнедi) бекiтiледi. Мемлекет-заңға сүйенген бағдарлардың негiзгi көзi. Негiзделген бостандықтар қағидаларды қарастыру және дербес әрекеттер арқылы құқықтық қатынастар шеңберiнде пайда болатын нақты ерекшелiк мақсаттарды құрайды. Салыстырмалы түрде субъекттердiң мұндай бағдарлардың қойылуындағы бостандық өз заңды, белгілі мемлекеттiк билiк шеңберлерiн алады.

2) Қоғамдық және мемлекеттiк  мағыналы мүдделердi және қажеттiктерді  заң шығарушылар қанағаттандырылу  мақсатында мүмкiн және қажетті   заң тетiктерi арқылы қамтып көрсетедi. Қазіргі шарттарында барлық мемлекеттiк  және корпоративтiк мүдделермен  заңға сүйенген бағдарларды іске  асыру жалпы әлеуметтiк қажеттiлiктерді  алады. 

3) нақты формалар болып  табылған оның табысының алгоритмдары  бiр уақытта құрастырған арнайы  заңға сүйенген құралдарда өрнектеледi.

4) Жалпы нормативті міндеттерден  айырмашылығы бар, үлгі ретінде   эталон және жетістікке жету  мақсатындағы берілген барлық  құқықтық субъект стандарты

5) Бiркелкi құқықтық мақсаттың  тәжірибелік жүзеге асуы мемлекеттік  билікпен сүйенген, құқық субъектiлерiнiң  мiнез-құлықтың ауытқуының жағдайында  қосып жазылатын бағыттан мемлекеттiк  әсердiң олардың белсендiлiгi оның  қажеттi (А.И.Экимов, К.В.Шундиков) нәтижелерiне  бағыттай түзетуге шақырылған  шаралары қосылады.

Заң мақсаттары нақты белгiлер  және оларды классификациялауға мүмкiндiк  берген қасиеттердiң әр түрлiлiгiмен  айырмашылығы болады. Заң мақсаттары бөлшектенедi:

көп таралғандықтың дәрежелерi бойынша - жалпы заңға сүйенген, (салалық, институттар, жеке нормативтiк және құқықтық акттер тағы сол сияқтылар)  және арнайы (алғашқы заң құралдары, олардың кешендерi - заң нормалары, заңға сүйенген тәртiптер және тағы басқалар); 

олар үшiн бағдарлары болып  табылған субъекттер бойынша мемлекеттiк  және мемлекеттiк емес;

жетістікке бағытталған  нәтиженiң сипаты бойынша пәндiк  және функционалдық;

заңды тұлғалардың санасындағы  өрнектерi форма бойынша –үлгi мақсаттары, тапсырма мақсаттары.

Заңға сүйенген мақсаттар  сонымен бiрге озық және кертартпа, адамгершiлiкпен және имандылыққа қарсы  бар болмысымен және азғын тағы сол  сияқтылар нақты және нақты емес, шын немесе жалған бола алады.

Құқық нысанын жақсы түсіну үшін әуелі философиялық категория - "Мазмұн мен нысанды" жақсы  білу қажет. Мазмұн — белгілі бір  заттар мен құбылыстарды құрайтын элементтер мен процестердің жиынтығы. Ал нысан  — мазмұнның өмір сүру тәсілі, оның құрылымы, ішкі түзілісі. Мазмұн мен  нысан қандай құбылысқа болмасын іштей тән. Сондықтан оларды бір-бірінен  бөліп алуға болмайды. Тек қалыптасқан, белгілі бір нысаны бар мазмұн ғана болмақ. Сол сияқты таза, мазмұнсыз  нысан деген де болмайды. Нысан  әрқашан да мазмұнды, мазмұн нысанды  келеді. Осы екі категорияның өзара  қарым-қатынасында басты рөлді  мазмұн атқарады. Мазмұн үнемі дамып, өзгеріп отырады. Мазмұнға сәйкес нысан  да өзгерістерге ұшырайды. Мазмұн нысанды  белгілейді. Бірақ нысан да мазмұннан  қалыс қалмайды, өз тарапынан мазмұнға белсенді түрде әсер етеді. Жаңа, өзінің мазмұнына сай келетін нысан  оның дамуына, ілгері басуына жәрдемдеседі. Ал өзінің мазмұнына сай келмейтін  ескі нысан оның дамуына кедергі  жасайды. Мазмұн мен нысанның арасындағы сәйкессіздік ескі нысанның орнын жаңа нысанның басуымен шешіледі. [7.78б]

Құқық осы философиялық категорияның заңдарына сәйкес дамып, өзгеріп  отырады. Құқық әлеуметтік шындықтың  объективтік құбылысының сыртқы нысаны. Ғылым құқықтың ішкі-сыртқы нысаны болады деп түсіндіреді: ішкі нысаны - құбылыстың құрылымын, жүйелік  элементтерін көрсетеді; сыртқы нысаны - құбылыстарды құқықтық тұрғыдан анықталған заңды негіздердің жиынтығы.

"Құқықтың нысаны" және "құқықтың негізі" бір-бірімен  тығыз байланыстағы ұғым. Бірақ  олардың айырмашылығы, ерекшеліктері  бар. Нысан - құқықтың мазмұнының  сыртқы көрінісін және өмір  сүру тәсілін көрсетеді. Негіз - құқықтың мазмұнының қалыптасу негіздерін, себептерін, факторларын көрсетеді.

Құқықтық нормалардың  негіздерінің үш түрі болады: материалдық, идеалдық, заңды. [8.131б]

1) материалдық негізге-қоғамдағы экономикалық базистың, меншіктердің талаптарына сәйкес қабылданған нормативтік актілер жатады;

2) идеалдық негізге қоғамдық  идеологияның, сананың талаптарына  сәйкес қабылданған құқықтық  нормалар;

3) заңды негізге-қоғам  жақсы, сапалы дамуының талаптарына  сәйкес қабылданған нормалар, құқықтық  жүйелер. 

Бұл көрсетілтен үш күрделі  бағыттан басқа құқықтың негіздерінің тағы бірнеше түрлері бар: әдет-ғұрып, салт-дәстүр, мораль, корпоративтік, діни, нормалар, заң ғылымының қорытынды  ұсыныстары т.б.

Құқықтың негіздері құқықтың жақсы, сапалы дамуына зор әсер етеді. Керісінше, сапалы дамыған құқық  өзінің негіздері мен нысандарына  қолайлы жағдайлар жасап, қоғамды  жақсы реттеп, басқаруды қамтамасыз етеді.

Құқықтың сапалы дамуына  әсер ететін жағдайлар сан қырлы  болады: қоғамның саяси-экономикалық, мәдени-әлеуметтік, ұлттық даму процесі, адамдардың рухани сана - сезімі, халықаралық, мемлекетаралық байланыстар т.б. Бұл  процестердің құқыққа әсері іштей  де, сырттай да, объективтік және субъективтік тұрғыдан да болып жатады. Олардың әсері әр түрлі деңгейде болады және өзгеріп отырады —  бірде күшейіп, бірде бәсеңдеп, әсіресе  елде экономикалық, әлеуметтік жағдай төмендесе, нашарланса халықтың қысымы, айғайы, тұрақсыздығы күшейеді. Осының бәрі құқықтың мазмұнына, негізіне, нысанына, сапасына кеп әсер етеді. Бұл әсерлердің жақсылыққа апаруы да, жамандыққа ұшыратуы да мүмкін. Құқықтың негіздері мен  нысанының сапасының деңгейіне  қарап құқыққа, қоғамға баға беруге болады.

Құқықтың негіздері мен  нысандары әр формацияда әр түрлі  болады. Бұл иелену формациясындағы  қүқықтың негіздері мен нысанының  түрлері: діни, әдет-ғұрып, моральдық  нормалар, лауазымды тұлғалардың  нұсқаулары, доктриналдық талқылаулар. Феодалдық құқықтың негіздері мен  нысандарының түрлері: "күштінің құқығы" - деген атақ (право сильного) берілген, діни нормалардың үстемдігі және соттың прецеденты, заңгер ғалымның еңбектері. Буржуазиялық құқықтың негіздері мен  нысандары мемлекеттік басқаруды  бірте-бірте күшейте отырып, қарым-қатынастардың  басым көпшілігін құқықтық нормалар арқылы реттеп, басқаруға көшті. [9.315б]

Сонымен, әр елде әртүрлі  құқықтың негіздері мен нысандары  қалыптасты. Бір елде - парламенттің, екінші елде - президенттің, үкіметтің, үшінші елде - соттың, төртінші елде - діннің рөлі күшейіп отырды. Бәрі бірігіп  құқықтың, мемлекеттің қоғамды басқаруын  жақсартуға үлес қосты. Өйткені олар өзара байланыста болып, бір-бірінің жақсы, заңды тәжірибелерін пайдаланып отырды.

Құқық нысаны - мемлекеттік биліктің заңға, нормаға айналу түрлері. Бұл пікірді дүниежүзіңцегі мемлекеттердің басым көпшілігі қолдайды.

Құқық нысаны туралы бұдан  басқа тағы бірнеше пікір бар: бірінші - құқықтың өмірге келу жолдарын нысан дейді: екінші — мемлекеттік  органдардың қабылдаған актілерін  нысан дейді; үшінші - қоғамдағы қатынастарды реттеп, басқаратын нормалар-ды құқықтың нысаны дейді. Бұлардың бәрінде шындық бар. Себебі құқықтың маңызы, рөлі, ықпалы сан алуан. Мұның қайсысын алсаң  да құқықтың неше түрлі маңызы, ықпалы, рөлі байқалады. Соның бәрі құқықтың нысаны.

Құқық мемлекетпен бірге  қоғамның объективтік даму процессінің  нәтижесінде өмірге келді. Алғашқы  қоғамдағы әлеуметтік нормалар: әдет-ғұып, салт-дәстүр, мораль, діни өсиеттер, мемлекеттік  жүйеде бірте-бірте екінші қатардағы  нормаға айналып, қүқық әлеуметтік негізгі нормаға айналды. Адам қоғамы мындаған жылдар өмір сүріп келді. Сол  көне заманнан ғалымдар қүқық пен  мемлекет қашан пайда болды, қалай  дамып келеді деген мәселелермен шүғылданып, ғылыми зерттеулер жасап  келді. Өйткені құықтың мазмұнын, тарихын, белгілеп жандарын жақсы білу қоғамды дұрыс, сапалы реттеп басқаруға  өте қажет.

Қазіргі заманда да бұл  мәселе заң ғылымын күн тәртібінен түскен емес. Бүл мәселемен толып  жатқан ғалымдар, теориялар шүғылдануда. Қоғамның диалектикалық даму процесіне  сәйкес құқық туралы  пікірлер де әртүрлі болды. Қүқық туралы негізгі  теориялар: табиғи, тарихи, реалистік, социологиялық, нормативтік, психологиялық, материалистік теориялар.

Табиғи теория - бұл теорияның  мазмұны көне дәуірде қалыптасқан. Теорияның мазмұны - адамдардың табиғи және мемлекеттің өмірімен байланысты құқтары. Табиғи құқықтарын ешкім шектей немесе жоя алмайды-деп түсіндірген. Цицерон — табиғи бостандыққа, қүқыққа қарсы келетін мемлекеттік заң болуға тиіс емес - деген. Табиғи теорияны орта ғасырлардың ғалымдары: Локк, Руссо, Монтескье, Гольбах, Радищев т.б. өте жақсы дамытқан. Дамыған елдерде табиғи әлеуметтік норма мен қүқықты бір-біріне қарсы қоюдың негізі жоқ. Олар қоғамды бірігіп басқарады.

Тарихи теория - бұл теорияның  өкілдері құқық адамдардың рухани сана-сезімінің  даму процесінен өмірге келіп, қалыптасады  деп түсіндіреді. Оған мемлекеттің  қатысы жоқ  деп уағыздаған. Адамдар  субъективтік жолмен табиғи бостандықтар мен құқықтарды жоя алмайды, тек  қоғамның даму процесінен қалыптасқан  қатынастарды реттейтін, басқаратын нормалардың  шығуын тездету керек деп түсінген. Бұл теорияның - өкілдері: Густав Гуго, Карл Савиньи, Фридрих Пухта, Штиль  т.б.

Реалистік теория - құқықтың дамуы өзінің эволюциялық ішкі себептері  арқылы өзгеріп, ескеріп, жаңарып жатады. Оның дамуына сыртқы жағдайлардың әсері  мол болады — деп уағыздаған. Бұл теорияны құқықтың бірлігін, дамуын, оның мемлекетпен байланысын, субъектілердің құқығының міндеттері болатын және мемлекеттің бақылауын қостайды.

Әлеуметтік теория - XX ғасырда  қалыптасқан теория. Бұл теория қүқықтық қатынасты, адамдардың құқықтық тәртібін жан-жақты ғылыми тұрғыдан зерттеуді  жақтайды. Өкілдері Эрлих, Леон Дюги, С.М.Муромцев, Г.Н.Шершеневич, Р.Паунд. Құқықтың әлеуметтік мазмүнын зерттеуге көңіл бөледі, құқықтық мемлекетті жақтайды.

Нормативтік теория - құқық  әлеуметтік өмірдің сыртқы қарым  қатынасын реттеп, басқарып, адамдардың мүдде-мақсатын орындау деп түсінеді. Заң ғылымы құқықтың жеке өзін саясат пен идеологияға қоспай зерттеуді  жақтайды. Құқықтың белгі  нышандарын жасы зерттеуді, құқықтық мемлекетті жақтады. Нормативтік актілерді жоғарыдан  төмен карай сатылап зерттеуді, бақылауды ұсынады. Бүл теорияның, өкілдері: Р.Штаммлер, Г.Кельзен, П.И. Новгородцев.

Психологиялық теория — XX ғасырдың басында жақсы дамыған теория. Теорияның негізгі мазмұны: қүұық  адамдардың психикасының ішкі құылысында қалыптасып, олардың сыртқы іс-әрекетіне, жұмысына әсер етуі. Адамның ішкі сана-сезімі мен сыртқы тәртібінің, мінезінің, іс-әрекетінің байланысын Петрижицкий этикалық сана деп атайды. Бұл теория құқықты  екі түрге бөледі: жеке тұлғалық (автономдық) және оң жағымды (позитивтік). Жеке тұлғалық құқық - жеке адамның  ішкі ұятынан қалыптасатын елегізу, қатты қиналу. Оң жағымды позитивтік құқық - басқа адамның беделіне, абыройына  сенушіліктен қалыптасатын психикалық көзқарас.

Материалистік теория - құқық  саяси-экономикалық үстемдік жүргізетін таптың мүдде-мақсатын қорғайтын нормативтік  актілердің жиынтығы.

4. Заңдылықты, тәртіпті қатаң  қорғайтын нормалар.

Құқық нысанының  негізгі түрлері:

Құқықтық әдет-ғұрып. Бұл  құқықтың негізгі қоғам тарихында  мемлекеттің қалыптасу кезеңінде  өмірге келген құқық нысаны. Әдет-ғұрып  нормалары адамдардың қарым-қатынасында  көп жылдар пайдаланып, өмірде жан-жақты  тексеру, тәжірибе арқылы қалыптасты. Мысалы: Ману заңы, орыс правдасы, "Қасым  ханның қасқа жолы", "Есім ханның ескі жолы" т.б. Әдет-ғұрып нормалары  арқылы қазіргі кезенде де дамушы елдерде біраз қарым-қатынастар реттеліп, басқарылып жатады. [10.163б]

Әдет-ғұрып нормаларды қолдану  жөнінде басым түрде бір пікір  жоқ. Біраз мемлекеттер қарсы  пікірде. Әлем көлеміндегі елдердің көпшілігі бұл нормаларды пайдаланып келеді. Оның ешқандай зияндығы жоқ  деуге болады. Әдет-ғұрып нормаларын қолдануға мемлекеттік органның нұсқауы немесе рұқсат болса ол нормалар құқықтық әдет-ғұрыпқа айналады.