Неке қию және тоқтату

Ажырасу жүзеге асырылуы қандай жағдайда неке тұрғызылғанына байланысты болды - діни үйлену ырымы жолымен, әйелін сатып алу немесе формальді емес неке жолымен. Кез келген жағдайда ажырасу  жұбайлардың біреуі неке қатынасын  жалғастыруға бас тартуын көрсетті.

Некені тоқтату кезінде  ажырасу себебі анықталды. Кінәлі жаққа  нақты мүліктік айыппүл түрінде  санкция немесе некеге дейінгі мүлкін айырылу міндеттелді.

Жұбайлық адалдығы бұзылған  жағдайда, қастандық немесе басқа кінәлі жағдайлар жасалған кезде жұбайлардың біреуінің ажырасу туралы өтініші қабылданған. Ажырасу уақытында жұбайлардың біреуінің әрекеті бойынша себепті жағдайы болуы керек. Себепті жағдайы болмаған кезде ажырасу білдірген тұлғаға мүліктік санкциялар жүктелді. Егер ажырасу қозғаушысы әйел болса, онда оның жасауы күйеуінде қалған, ал егер кінәлі күйеуі болса, некеге дейінгі сыйлық әйелінде қалған.

Б.э.д. XVIII ғ. неке тоқтату хабарлау кезінде жеті куәгерлер қатысуы туралы заң қабылданған.

Діни үйлену рәсімі тұрғызылған  неке  Юпитерге садақаны беру және абыздар  қатысуымен нақты сөздер айтылған жағдайда ғана неке толтатылған.

Әйелін сатып алу жағдайында тұрғызылған неке әйелін құлдыққа жалған сату  жағдайында тоқтатылған

Неке тоқтату азаматтық  және діни өкіметтердің араласпауынсыз жүргізілген.

Күйеуі әйелінің опасыздық  жасағанын біліп қойса, ажырасуға  міндет болды. Кері жағдайда күйеуін  кінәлап және жеңгетайлық үшін жазаға тартқан.

Әйелінің опасыздығы үшін тек әкесі өлтіру құқығы болған, күйеуі емес. Әкесі, өгей және туған  әкесі  туған қызын өз қолымен  өлтіруге өз үйінде немесе күйеу баласының  үйінде құқығы болды.

Capitis deminutio maxima жұбайлардың  бiрлерi, өйткенi құлдарда ius conubii болмады,  яғни оның құлына үндеумен. Сонымен  бiрге, егер алған жұбай құлға  содан соң Римға қайтарылуға  бағытталған тұтқын болса, онда manusты ешқашан тоқтамайтынын (108-шi  тарау) postliminiumдерге байланысты болып  есептелдi. Кейбiр тек қана нақты  sine manu брак, өйткенi postliminium res iurisке қолданылды, бiрақ заң емес байланысы, болып  есептелдi тоқтатылған егер екi жұбай  тұзақталуларға болса брагi дегенмен  ұласқан әрдайым болып есептелдi.

азаматтықтың құқықтарды жоғалтуымен е Capitis deminutio media, өйткенiлер, өйткенi азаматтар latini veteresтен басқа, сонымен бiрге ius conubiiлердi алмады.

 мысалы, Capitis deminutio minima, яғни  агнатикалық ағайындықтың paterfamilias некеде  кiрудiң жанында мүмкiн емес  күйеу өз асырап алатын бола patria potestas ол алдын ала босатылмап  қыз етiп асырап алатын дәрежесi  оны басқа жұбаймен орнатқан  жұбайлардың бiрлерiнiң отбасылық  күйiн өзгерiспен.

По воле мужа или его paterfamilias в браке cum manu; по воле мужа или жены, либо по их соглашению в браке sine manu.

Sine manu неке түрі неке орнату талабы үшін келісімі болатын тұлғаларының бiрi ерiк бiлдiрумен тоқтата алды.

Бірінші неке тоқтағаннан  кейінгі екінші некеге тұру республика кезеңінде, еш шектеусіз принципат кезеңінде де кездеспеген.

Классикалық заманда ажырасу  еркін түрде болды және жұбайлардың  (divortium) бірлескен келісімі бойынша жүргізілді, және де бір жақты неке өмірінен (repudium) бас тартатын өтініш бойынша да ажырасу болды. Ажырасу еркіндігі рим неке құқығының ең алғашқы бастау болды. Республика кезеңі соңы мен империя кезеңінде көптеген ажырасуға қарамастан және неке туралы христиан шіркеуі  оқуларына қайшы келуіне қарамастан, ажырасу еркіндігі ешқашан алынбаған,тіпті  шектеу қойылмаған, егер жұбайы үшін мүліктік салдар қатарын  есептемегенде, әрекет немесе кінә бойынша неке ажырасумен тоқтатылса.

 

       3 Рим құқығы бойынша неке түрлері

 

        Жұбайлардың құқықтық сапасына қарай некелері:

 

1) Дұрыс неке;

2) дұрыс емес неке;

3) азаматтық неке болып  бөлінген. Біріншісі бойынша арнайы  заң нысанында танылған, екеуінің  бір құқықтық сапасына жатқан, жеке және мүліктік құқықты  туғызатын одақ танылған. Екіншісінде  тараптардың бірі басқа азаматтықта  болуы (мысалы перегриндермен  жасасқан неке т.с.с.). Үшіншісі  неке рәсімін жасамай бірге  өмір сүруі танылған.

брак римский  право развод

«Cum manu» некесі

 

Некенің алғашқы түрі – cum manu. Рим некенің көне нысандарының бірі - cum manu әйеліне күйеуінің билігін  бекітті. Некеге тұрғаннан бастап әйел persona aliena juris – бөтен құқықтың иесі деп саналды. Cum manu некесінде әйелдің  мүлікке қатысты ешқандай құқықтары  болған жоқ. Некенің бірден-бір белгісі  жұбайлық ортақтастықтың үздіксіз ұзақ мерзімге жалғасуы болды. Бұл мерзім үзілуі мүмкін, егер әйелі үш түн  өз үйінде түнемеген жағдайда. Сондықтан  ерінің еркі тек жұбайылық билікке  емес некеге бағытталды.

«Cum manu» – күйеуі үстемдік ететін қатал неке түрі, әйелі әкесінің үстемдігінен шығып, күйеуіне немесе патерфамилиасқа бағынышты болған. Алғашында күйеуінің әйеліне үстемдігі шектеусіз болған, бірте-бірте билік ету өкілеттіктері шектелген (әйелін сатуға және өлтіруге тыйым салынды).

Қатал некенің пайда болуы  нақты ырымдар рәсімінен кейін  мүмкін болды. Ежелде қалыңдықты алып қашу жолымен іске асырылған.

Басқа ырым тандыр нанды  жеу немесе нанмен жиілеу деп аталған. Рәсімдеу басты понтифик және 10 куәгерлердің қатысуымен жүргізілген және Юпитер құдайына арналған. Қалыңдықты өз үйіне  әкелген соң, күйеу жігіт оған от, су және нанды берген. Қалыңдық сыйлықты алып, «Гай, сен қайда болсаң, мен  Гайя сонда боламын» деп айту керек болған. Осы рәсімдеу көмегімен некені патрициялар және абыздар өкілдері жүргізген. Осы некеде туылған бала ең бір жоғары абыздар қызметін атқаруға болатын. Б.э. I ғ. осы ырым қолданылмаған.

Осы қатал некеге түру манципация (қалыңдықты сатып алу) көмегімен де жүргізілген. Әйелінің үздіксіз күйеуінің үйінде бір жылдан артық тұрса, неке қатаң болып саналған.

Күйеу әйелін сатып алады, заң бойынша әйелі құлы болып  саналады. Әйелін өз әкесі немесе магистр  және 5 рим азаматарынан тұратын  куәгер  қатысуымен қамқоршысы сатады.

 

 

 

«Sine manu» некесі

 

 Некенің екінші түрі  – sine mnu. Бұл некеде ерінің әйеліне  билігі туындамады және бастапқы  кезде әйел мен ер адам арасында  юридикалық байланыс болған жоқ.  Әйелі некеге тұрғанға дейін  отбасылық жағдайын сақтап қалды. Sine manu некесі жай келісім негізінде  жасалды – қалыңдықты күйеудің  үйіне әкелу юридикалық қорытынды  акті ретінде болды.  Sine manu некесі  ері зайыптылардың біреуінің  бір жақты өтініші бойынша  бұзылды және некені бұзудың  негізін көрсету қажет те емес  еді. Бірақ некені бұзу еркіндігінің  жағымсыз салдарлары болды. Бұл  көбінесе мұрагерлікке қатысты  болды. Август некені бұзудың  еріктілік жағдайының некенің  тұрақсыздығына әкеліп соғуына  байланысты отбасы құқығына маңызды  өзгерістер енгізді. Заң жұбайлық  адалдық болмауына байланысты  қылмыстық жауапкершілікті бекітті.  
Sine manu некесінен, римде орын алған конкубинатты да ажырата білуіміз қажет.

Sine manu (аудармасы - неке қолсыз) – қатал емес неке, күйеу жігіттің үйіне қалыңдықты алып келетін. Бұл некені тоқтату еш себепті көрсетпей бір жақтың өтініш бойынша айырылыстырған. Бұл некеде күйеуі әйеліне үстемдік етпеген. Ол яғни күйеуі алдында жеке және экономикалық  тәуелсіздігін сақтай тұра, туған әкесіне бағынышты болған.

Жұбайлар мүліктері жеке болған. Отбасы иесі бұл неке түрінде  де күйеуі болған, әйелі күйеуінің  тегін және сословие жағдайын алған. Әйелі жыл сайын өз күйеуін  үш тәулік қатарынан қалдырып кету құқығы болған, осылай өзімен иелуінен ажыратқан. Егер бұл шартты орындамаса, неке қатал емес түріне қаталға өтіп отырған.

Қатал емес некеде дүниеге  келген балалар, заңды болып саналған және әкесінің құқықытық жағдайына  еріп отырған. Әйелі күйеуінен шығындарды өтеуіне  талап еткен, ал әйелі  үйде шаруашлықты жүргізіп отырған. Жұбайлар бір-біріне көмектесіп және бір-бірімен  соттасуға, біріне қарсы куәгер болуға болмайтын. Бірте-бірте формальді  емес неке кум ману некесін шеттетіп, классикалық кезеңде некенің жалғыз түріне айналды.

 

 

Конкубинат

 

Конкубинат (шынайы неке, жабайы неке, жыныстық қатынас) некесіз одақ болған. Конкубинат – заңмен рұқсат етілген ер адам мен әйел адамның тұрақты бірге тұруы, яғни заңсыз неке. Егерде қандай да бір себеппен (мысалы, сенатор мен еркін адамдар арасында) некеге тұруға болмаса, онда конкубинат қолданылды.

Конкубинат – отбасын құруға мақсат етпеген, жыныстық әуестілігін қанағаттандыру мақсатында бірге тұру.

Конкубинатта тұруға еркін  туылған және азат етілгендер ғана болған (ең бастысы, әйел, туылған жері белгісіз немесе өз тәнін сатқан)

Әйгілі рим заңгері  Юлий Павел өз сентенцияларында конкубинатқа келесі анықтама берген: «егер кімде-кім  әйелі болса, ол конкубин алуға болмайды. Конкубин әйелінен тек махаббаттан ғана ерекшеленеді».

Христиан кезеңінде конкубинат болуы үшін туыстық қатынастың болмауы, басқа некеде немесе конкубинатта тұрмауы, ұзақ бірге тұру міндет болды.  Конкубинатта туылған балалар, табиғи болып саналды, заңдастырған жағдайда заңды болып  есептелді. Византия мен Батыс Еуропада конкубинат тек XII ғ. алып тасталды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4 Отбасылық құқықтық қатынас мазмұны

 

Неке одағы жұбайлардың  жеке және түліктік сипатта тең құқықты  және міндеттерді ұйғарды. Рим құқығы ішінде теңсіздік, әйеліне міндетті сипатта талаптар артықшылығы бойынша болды, ал күйеуіне әйелге қатысты мәнді құқықтар міндеттелді.

Жұбайлар арасындағы жеке және мүліктік қатынастар cum manu және sine manu некелерінде әртүрлі болды.

Сum manu некесінде әйелі, ескі отбасына заңды түрде бөгде болып, күйеуіне тәуелді болды. Әйелінің мүліктік қатынастар бойынша құқықтық қабілеті болмады. Әйелінің барлық мүлкі, шартты түрде күйеуіне өтіп отырған, некеге тұрудан бастап күйеуінің қарамағына өткен. Некеде болу уақытында, күйеуіне тиесілі. Отбасылық қатынастарға байланысты рим дәстүрлер мен әдеттерде құқығы жоқ жағдайлар жеңілдетілді. Мысалы, дәстүр күйеуі туыстарының осы сұрақ бойынша кеңесін естімей әйелін жазалауға болмайды.

Sine manu некесі әйелінің заңдық жағдайын өзгерткен жоқ. Егер әйелдің некеге дейінгі мүліктері болса, некеге тұрғаннан кейін де өз мүлкі болып саналды.  Ал неке уақытында да алынған мүлік, өзіне болып есептелді. Яғни sine manu некесінде мүліктердің бөлектілік принципі болды. Бірге тұрғандағы шығындар, күйеуіне жүктелді, бірақ ол әйелі тапқан мүлікті иелік ету құқығы болды. Бірақ күйеуі бұл мүлікті әйелінен арнайы рұқсатсыз шеттетуге құқығы болмады. Әйелінің туысқандары мүлікті қайтару талабын қоюға және оны асыра пайдаланғаны үшін айып төлетуге құқығы болды. Әйелі кез-келген мүліктік мәмілеге тұру құқығы болды.

Неке формасынан тәуелсіз ерекше құқықтық жағдайда некелік мүліктердің 2 категориясы болды: жасау  (dos) және неке сыйлықтары (dos propter nuptias).

Жасау термині ол әйелінің күйеуіне отбасылық өмірде материалды қиыншылықтарды жеңілдету үшін зат  немесе басқа мүлікті беру. Ежелгі республикалық кезеңде, некелер cum manu болғанда, құқықтық жағдайда жасау болмаған. Егерде ерекше келісімі болмаса, онда әйелі берген жасау күйеуі меншігіне өтіп отырған. Sine manu некесінде мүлік түрінде берілген жасау ерекше құқықтық режим ұсталды. Б.э.д. II ғасырда ауызша келісім жасау ережесіне айналды, мұнда күйеуі неке тоқтатылған жағдайда жасауды қайтару міндетін берген.

Классикалық кезеңде жасауды  арнайы  реттемелеу алған. О. Омельченко айтуы бойынша, жасауды беретін арнайы құжат болған, яғни шарты және неке тоқтату кезінде жасау жағдайы көрсетілетін. Неке тоқтату кезінде жасауды қайтаруға болады. Егер некеге тұру уақытында осы бойынша келісім жүргізілсе, соның негізінде жасауды қайтару туралы талап берілген. Бұл қатаң талап  болды, күйеуі сөзсіз толық көлемде жасауды қайтарған. Егер арнайы келісім жүргізілмесе, претор әйеліне талап қойған. Бұл bonae fidei талабы; ол әйеліне берілген, бірақ оның мұрагеріне емес, және күйеуі қалған балалаларын асырау мен керекті нәрселер үшін өзіне тиесілі бөлікті ұстап қалуға құқығы болды.

Юстиниан кезіндегі ереже, осы аталған талаптар бойынша  жасауды қайтару оңайлатылды. Енді сәйкес келісім жүргізілуіне қарамастан, әйелі мен оның мұрагерлері жасауды қайтару талабы құқығы болды, яғни мүлік толық көлемде қайтарылды.

Неке сыйлықтары ол күйеуінің  әйеліне берген сыйлықтары. Неке сыйлықтарын  жасау қоғамдық сыпайылық негізінде  болды, бір жақ оның болмауына  еш наразылығын білдіру құқығы болмады. Юстиниан бұл сыйлықтарды неке уақытында беруге рұқсат еткен, donatio propter nuptias деп аталды. Бұл мүлік көлемі бойынша жасаумен бірдей болған. Неке уақытында ол өз иелігінде және күйеуінің басқаруымен болған. Бұл мүлікті күйеуі қайтыс болған жағдайда қайтарып алуға құқығы болды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Қорытындыласақ, рим құқығында  неке – әйел мен ер адамның арасындағы одақ, бүкіл өмір бойы бірге болуы, құдайшылдық пен адамгершілік құқықтың жалпылығы. Дұрыс рим некесі (классикалық кезеңде) 2 ерекше формада жүргізілді: обрядовой (cum manu mariti - немесе, «қолмен бірге некесі») және формальді емес (sine manu mariti - «қолсыз неке»).

Осы екі неке формасының айырмашылығы отбасында мүліктік қатынас  үшін және некені тоқтату кезінде  әйел тағдыры үшін болды.

Христиан кезеңінде некеге тұру шіркеулік рәсім бойынша  жүргізілді, бірақ басқа да неке одағын құру талаптары сақталды.

 Барлық құқық талаптары жүргізілген, және тек құқықтық негіз бойынша неке тоқтатылған. Жұбайы қайтыс болса, неке одағынан бас тарту өтініші – ажырасу, жұбайының азаматтық құқықтық жағдайларынан айырылу немесе азаматтығын ауыстырса неке тоқтатылған. Рим некесі жұбайлар ажырасуы жіберген.

Қатал некеде әйелі сословиелік және азаматтық жағдай бойынша күйеуі қарамағында болды. Оның ішкі отбасылық деңгейі бағынышты болды: ол қызы ретінде теңестірілді, ал күйеуі оған үстемдік етті.