Қылмыстық жаза

     6. Ұлттық нәсілдік және діни  өшпенділік немесе араздык, себебі  бойынша, басқа адамдардың занды  іс-әрекеті үшін кек-енушілік, сондай-ақ  басқа қылмысты жасыру немесе  оны жасауды оңайлату мақсатында  кылмыс жасау. Қазақстан Республикасы Конституциясының 14-бабында: тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешкандай кемсітуге болмайды,— делінген. Ал, 19-бабында: әркім өзінің қай ұлтқа, қай партияға және кай дінге жататынын өзі анықтауға және оны көрсету-көрсетпеуге хақылы,— делінген.

    Ұлттық  немесе нәсілдік дұшпандықты немесе араздықты қоздыруға, ұлттық ар-намыс  пен қадір-қасиетті кемсітуге, сондай-ақ азаматтардың нәсілдік немесе ұлттық тегіне карай олардың құкықтарын тікелей немесе жанамалай шектеуге немесе оларға тікелей немесе жанамалай  артықшылықтар белгілеуге қасақана бағытталған іс-әрекеттерді кылмыстық  заң кылмыс құрамына жатқызады, Бұл  жерде басқа қымлыстарды ұлттық немесе дұшпандықтың немесе араздықтың салдарынан істеу туралы сөз болып  отыр. Бұған жататындар: басқа ұлттар мен нәсілдердің өкілдерін осындай  ниетпен корлауға, оларға жала жабуға, оларды ұрып-соғуға, дене жарақатың  салуға, мүліктерін жоюға, бұзақылық  және баска қылмыстарды істеуге  бағытталған әрекеттері жатады. Кез  келген қылмысты ұлттық немесе нәсілдік дұшпандықты немесе араздықты коздыру  мақсатымен істеу жауаптылықты ауырлататын  мән-жайларға жатады. Баска адамдардың заңды әрекеттері үшін кектенушіліктен қылмыс істегені үшін жазаны күшейтудің себебі сол, бұл жерде қылмыскер басқа адамға заңды әрекеттер істеуге ксдсргі келтіру, олардың заң қозғайтын кұқысы мен муддесіне кол сұғып отыр. Басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды онайлату мақсатымен қылмыс жасауда да жазаны күшейтудің себебі сол. Бұл жерде қылмыс жасаған адам екі бірдей қылмысты катар істеп отыр. Мысалы, өзінің ұрлығын көрген адамды, қылмысының ізін жасыру мақсатымен сол жерде өлтіріп кету. Нсмесе кылмысқа кедергі жасаған күзстшіні өлтіріп, банкті тонау, т. б. әрекеттер.

    7. Жүктілік жағдайы айыпкер үшін  алдын ала белгілі әйелге қатысты,  сондай-ақ жас балаға, қорғансыз  немесе дәрменсіз адамға не  айыпкерге тәуелді адамға қатысты  қылмыс жасау.

       Жас балаға, кәрі немесе дәрменсіз халдегі адамдарға я кінәлінің біле тұра жүкті әйелге қарсы қылмыс істсуі. Қылмыстық құқық бойынша жас бала деп жасы он төртке толмағандар жатады. Кәрі адамдар мен кәрілік жасқа байланысты зейнеткерлікке шыққан, соған сәйкес кылмыскерге қарсылық көрсетуге қаукары жоқ адамдарды айтады. Дәрменсіз халдегі адамдар деп науқасқа, дертке ұшыраған, өзінің ақыл-есінеп айрылған, дене бітімінің кемдігіне байланысты қылмыскерге қарсылық көрсетуге қабілеті жоқ жандарды айтамыз. Жүкті әйелдер деп кінәлінің оның әйтеуір жүкті некендігін дәлме-дәл біле түра, соны сезіп, біліп, жәбірленушіге қарсы кылмыс істеуі болып табылады. Жас балаға, кәрі немесс дәрменсіз халдегі адамдарға, сондай-ак біле түра жкті әйелге қарсы қылмыс істеу кінәлінің тұлғасын теріс сипаттайтын ерекше белгілер болып табылады. Айыпкерге тәуелділік материалдык, лауазымдық және баскадай болуы мүмкін.

    Материалдық тәуелділік деп басқа адамның  кінәліге негізгі немесе қосымша  өмір сүру жағдайына байланысты кіріптарлығын  айтамыз. Мысалы, жас балалардың, ата-аналардың, зейнетақы алмайтын ата-аналардың, балаларына материалдык тәуелділігі.

       Лауазымдық жөніндегі тәуелділік деп тікелей немесе жоғары тұрған басшыға бағынышты болуын айтамыз. Басқадай тәуелділікке туыстық, ерлі-зайыптылық катынастар жатады.

       8. Белгілі бір адамның өзінің қызметтік, кәсіби немесе қоғамдық борышын өтеуіне байланысты оған немесе оның туыстарына қатысты қылмыс жасау.

    Өзінің  қызметін немесе коғамдық борышын атқарып  жүрген адамды өлтіру — қасақана кісі өлтірудің ауыр түрі болып табылады, ол туралы арнаулы қылмыс құрамы бар. Мұндай жағдайлардағы кінәлінің  әрекеті арнаулы заңның диспозициясымен  қамтылатындыктан жауаптылықты ауырлататын жағдай ретінде жаза тағайындағанда тағы да есепке алынбайды. Басқа қыл-мыстық заңда накты қылмыс құрамы ретінде көрсетілмеген жағдайларда өзінін қызметін немесе қоғамдык борышын аткарып жүрген адамға қарсы кылмыс істеу жауаптылықты ауырлататын мән-жайға жатады.

    Бұл жерде өзінін, қызметін аткарып жүрген адам деп, меншік түріне карамастан, мемлекеттік  немесе коммерциялық, басқа да аппаратта  заң, бойынша белгіленген тәртіппен  лауазым адамының функциясын атқарып  жүрген адамды айтамыз.

    Қоғамдық  борышын атқарған адам деп қоғам, мемлекет, жекс адам мүддесі үшін пайдалы  іс-әрекет жасап жүрген адамды айтамыз. Мысалы, халык, жасақшысына карсы  қылмыс істеу, қылмысты тойтаруға қарсы  әрекет жасаған адамға немесе жәбірленушіге  көмек көрсетуге әрекеттенген адамға қарсы істелген т. б. қылмыстар. Аталған  адамдардың туыстарына оның жақын туыстары және басқадай соларға қатысы бар адамдар жатады. Бұл ретте қылмыскер жоғарыда аталған қызметкерлердің туыстарына қарсы қылмыс жасап, оларға әсер ету арқылы, кек алу мақсатын місе тұтады.

     9. Аса қатыгездікпен, садизммен,  қорлаумен, сондай-ақ жәбірленушіні  кинай қылмыс істеу. Мұндай  кылмыстар көбінесе жеке адамдарға  карсы, басқа да жеке адамдардың  өміріне, денсаулығына, бостандығына  қарсы жасалады. Мысалы, адам өлтіру, тонау, қарақшылык, бұзақылык, өкімет  билігінің шегінен шығу, кейбір  жағдайларда аса қатыгездікпен  басқа да кыл-

    мыстар  істелінуі мүмкін. Мысалы, 276-бап  жануарларға қатыгездік жасау. Жоғарыда көрсетілген тәсілдермен кылмыс істеу кылмыскердің осы тәсілдер арқылы жәбірленушіні қинап, оны  азаптап, жанын, тәнін ауыртып, оған аса ауыр материалдық және моральдык  ауырлықты келтіруі айтылады. Мысалы, балаларының көзінше анасын азаптап, сабау немесе жәбірленушіні жанын  қинап өлтіру, ерекше қаталдықпен  мүлікті қоркытып талап ету, т. б. әекеттер.

    Жәбірленушіге қинап, қорлық көрсету деп кінәлінің  жәбірленушіге қарсы шектен шыккан арсыздыкпсн қылмыс істеп, онын ар-намысын, адамгершілігін аяққа басу аркылы оған моральдық немесе материалдық зардап келтіруін айтамыз.

       Осы айтылғандарды жауаптылықты ауырлататын мән-жайларға жатқызғанда сот кінәлінін ерекше қаталдықпен немесе жәбірленушіге қорлық көрсстіп қылмыс істеу тәсілін колдануды сезгенін анықтау өте қажет болып табылады.

    10. Қару ок-дәрі, жарылғыш заттар  немесе оны бейнелеуші қондырғылар,  арнайы дуйыидалған техникалық  қүралдар, тез тұтанатың және  жанғыш сұйықтар, улы және радиоактивті  заттар, дәрілік және өзге де  химиялык, фармакологиялык дәрі-дәрмектер  пайдаланып, сондай-ақ күш көрсеткен  немесе психикалық мәжбүрлеу  не жалпы қауіпті әдіс қолданып  кылмыс жасау. Қылмыскердің көрсетілген  құралдарды, қаруларды колдануы  қоғам үшін қауіпті басқа да  тәсілдерді пайдалану қылмыстың  қоғамға қауіптілігін жоғарлатады.  Сол үшін оған катаң жаза  белгіленеді. Жалпыға кауіпті  тәсілді колданып кылмыс істеу.  Мұндай тәсілді қолданып қылмыс  істеу қылмыстық заң қорғайтын  көптеген коғамдык қатынастарға  зиян келтіру каупін туғызады. Жалпыға қауіпті тәсілдсрге: жарылыс,  қопарылыс ұйымдастыру, өрт қою,  су астында қалдыру, қопарылыс  жасайтың заттарды, уландыратың  газдарды пайдаланып қылмыс істеу  жатады. Жауаптылыкты ауырлататың  мән-жайлар орын алу үшін қылмысты  жалпыға қауіпті тәсілді қолданып  істеу фактісі болу қажет.

     11. Төтенше жағдайды, табиғи немесе  өзгс де жағдайларды қылмыс  жасау үшін пайдалану, сондай-ақ  жаппай тәртіп бұзушылық кезінде  қылмыс жасау. Мұндай әрекеттерді  төтенше жағдайды немесе жұртшылыққа  келген ауыртпалық жағдайларды  пайдаланып қылмыс жасау деп  атаймыз.

       Жұртшылыққа келген ауыртпалық жағдайына жер сілкіну, су тасқыны, кар көшкіні, өрт апаты, дауыл соғуы сияқты оқиғалар жатады. Төтенше жағдайға — мемлекетте жаппай тәртіпсіздікке немесе баска оқиғаларға байланысты пайда болған ерекше жағдайға байланысты белгілі бір уақытка тәртіп сақтау үшін енгізілген ерекше құқылық шаралар болып табылады.

    Бұл туралы осы мәселеге арналған занда  накты айтылады. Төтеңше жағдайдың  жариялануына байланысты ерекше корғану  шараларын, құзыреттерді іске асыратың арнаулы органдар күрылады. Кінәлі адамнын, басқа уақыткд карағанда  осы жағдайды пайдаланып қылмыс істеуі онын, жауаптылығын, сөз жок, ауырлатады. Жаппай тәртіпсіздіктің түсінігі 241-бапта  берілген.

    12. Алкогольдік, есірткілік немесе  уыткұмарлық елігу жағдайында  кылмыс жасау. Адамның осындай  күйде болып қылмыс істеуі  кінәлінің келтіретін зияндылығьшын  сау адамға қарағанда едәуір  зор болатындығы, сонымен бірге  оның қауіптпілік дәрежесінін  де үлкен екндігін көрсетеді.  Қандай жағдайда мас күйге  келудің, қылмысты саралау үшін  маңызы шамалы Адамнын, алкоголь  ішімдігін есірткілік немесе  уландыратың заттарды пайдаланып  мас күйге келуі арқылы қылмыс  істеуі мүмкін. Сот істелген қылмыстың  сипатына карай бұл мән-жайды  жауаптылықты ауырлататын мән-жай  деп танымауға да құқылы. Мысалы: отбасына, жеке басына келген  ауыр кайғыдан, күйіктен ішіп  мас болуы немесе мас болып  маңызы шамалы қылмысты істеу,  т. б. жағдайлар.

    13. Адамның өзі қабылдаған антын  немесе кәсіби антын бұза отырып  қылмыс жасауы. Аталған жағдайда  қылмыс істеу— әруақытта да  жазаны жоғарылатудың негізі. Өйткені,  аталған адамдар өзі кабылдаған  антын бұза отырып, өзіне берілген  сенімге қиянат жасап, алдау  жолына түседі. Мысалы, антты бұзып,  мемдекеттік құпияны жариялайды, береді немесе банк қызмет-кері  кәсіби антын бұзып салушылардын  каржыларын өзі пайдаланып кетеді  және т. б. әрекеттер.

       14. Қылмыскердің қызмет жағдайын немесе шартқа байланысты өзіне көрсетілген сенімді пайдаланып қылмыс жасауы. Бұл жағдайларда қызметкер өзіне сеніп тапсырылған қызмет жағдайын пайдаланып сенімге қиянат жасап, оны кылмыс істеуге пайдаланады. Мұндай ретте осындай қылмысты лауазымды адамдар қызметкерлерімен бірге қатардағы қызметкерлер де жасауы мүмкін. Шартқа байланысты мәселе Азаматтық, кодекс нормасы арқылы реттеледі. Шарт заңды тұлғалармен де, жеке азаматтармен де бекітілуі мүмкін. Шарттан туындайтын сенімді пайдаланып, киянат жасау жауаптылыкпен жазаны ауырлатын мән-жайға жатады.

       15. Өкімет өкілінің нысанды киімін немесе құжатың пайдаланып қылмыс жасау. Өкімет өкілінін. түсінігі Қылмыстық кодекстің, 307-бабының ескертпесінде берілген. Осыған жататын адамдардың нысанды киімін немесе қүжатын пайдалану қылмыс істеуге зор мүмкіидіктерді туғызады. Сондықтан да мұндай мән-жайлар жауаптылықты және жазаны ауырлатуға негіз бо-лады. Қылмыстық кодекстің 54-бабында көрсетілген қылмыстық жауаптылықты жәме жазаны ауырлататын мән-жайлар тұжырымды болып табылады және оны кең мағанады талқылауға жол берілмейді. Өйткені, Кодскстің 54-бабының, 3-бөлігінде "Жаза тағайындау кезінде сот осы баптың бірінші бөлігінде көрсетілмеген мән-жайларды ауырлатушы мән-жайлар деп тани алмайды" делінген. Осы баптың 2-бөлігінде "Егер осы баптың бірінші бөлігінде көрсетілген мән-жай осы Кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті бабында кылмыс белгісі ретінде көрсетілген болса, ол жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән-жай ретінде қайталап ескерілмсуі керек" делінген. Мысалы, аса қатыгездікпен жасалған ауырлататын жағдайдағы кісі өлімі (96-бап 2-бөлігі "д" тармақшасы). Жауаптылықты және жазаны ауырлататын осындай мән-жайлар кылмыс кұрамының қажетті немссе ауырлататын белгісі ретінде көрсетілгендіктен жаза тагайындағанда оны қайтадан жазаны ауырлататын мән-жай деп ссспке алуға болмайды.

    <h4>3. ҚАТЫСЫП ЖАСАЛҒАН ҚЫЛМЫС ҮШІН ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ

       Қылмыстық кодекстің 29-бабында қылмысқа қатысушылардың жауаптылығы туралы ғана айтылған. Бұл жерде катысудың түріне байланысты жазаны ауырлату немесе жеңілдету мәселесі сөз болмаған. Қатысып жасалған қылмыс үшін жаза тағайындау Қылмыстық кодекстің 57-бабында арнайы қарастырылған. Осы бапқа сәйкес:</h4>

    Қатысып жасалған қылмыс үшін жаза тағаймндау кезінде оны жасауға адамның  іс жүзінде қатысу сипаты мен дәрежссі, осы катысудың кылмыс мақсатына  жету жөніндегі мәні, оның келтірілген  немесе кслтіруі мүмкін зиянының сипаты мен мөлшеріне ықпалы ескерілсді⁵.

    Қатысып жасалған қылмыс үшін жаза олардың  іс-әрекеті сараланған Қылмыстық  кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті баптарында көрсетілген санкция  шеңберінде қатысудың нысаны мен  түріне қарамастан тағайындалады.

    Сот қатысушыларға жаза тағайындағанда жаза тағайындаудың жалпы бастамаларын (52-бап) және 57-баптың шарттарын басшылыққа алуға міндетті, Қылмыстық кодекстің 57-бабында жаза тағайындау кезінде  оны жасауға қатысқан адамның 1) қатысу сипатын және дәрежесін; 2) кылмыс мақсатына  жетудің мәнін; 3) келтірілген немесе келтірілуі мүмкін зияиның сипаты мем  мөлшерін ескеруді талап етеді. Қатысу сипаты катысушының атқарған ролімен  сипатталады. Бұл жерде қатысушы кім болып роль атқарады — ұйымдастырушы  ма, айдап салушы ма, орындаушы ма әлде көмектесуші ме? Әдетте, ұйымдастырушыларға, айдап салушыларға, орындаушыларға қылмысқа көмектесушілерге қарағанда  жаза каталырақ тағайымдалады. Катысу дәрежесі қылмысты мақсатқа жетудегі қатысушылардың сіңірген енбегінің  көрінісі аркылы белгіленеді. Ал қылмыс мақсатына жетудің мәні — алға қойған мақсаты толық орындалды  ма, жоқ па осыған байланысты. Келтірілген  немесе келтірілуі мүмкін зиянның сипаты мен мөлшерін анықтағаңда оларды туғызуға істелген қатысушының әрекет белсенділігі, атқарған функциясы есепке алынады. Қылмыстық кодекстің 57-бабының 2-бөлігінде "Қатысушылардың біреуінің жеке басына катысты жауаптылық пен жазаны жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайлар тек сол қатысушыға жаза тағайындау кезінде ғана ес-керіледі"—делінген.

    Яғни, мұндай ретте ересектерге қарағанда  жасы толмағандарға жазаның жеңілдететін түрі қолданылуы айтпаса да түсінікті.