Сот құрылымы мен сот ісін жүргізудің қалыптасуы

     Өз  жұмысында жауапкершілік жүгін  төмендетіп алған  судьялар /Е,К,Мұқышев, З.Смагулова, М.А.Әміров/, егерде олар айтылған сыннан тиісті қорытында шығармаса  мәртебелі қызметтерінен қош  айтысуға мәжбүр болатынын қатаң  ескертті. Бұл менің ойлап тауып отырған нәрсем емес. Жоғарғы Сот басшылығының, уақыттың талабы осындай.

     Қылмыстық істер бойынша

     2011 жылдың 9 айында облыстың аудандық  және оған теңестірілген соттарында  барлығы 2667 қылмыстық іс қаралған. Оның ішінде 1178 адам жөніндегі  936 іс бойынша үкім шығарылған, істерді қарау мерзімдері бұзылмаған.

     Өткен жылы 3098 қылмыстық іс қаралып, 1866 адамға қатысты 1503 іс бойынша үкім шығарылған, яғни салыстырмалы түрде биыл қаралған істердің саны 567-ға немесе 37.7 пайызға  кемігені байқалады. 

     Апелляциялық  тәртіпте биыл барлығы 1 адамға қатысты  үкім заңның өзгертілуіне байланысты бұзылған, 14 адамға қатысты үкім өзгертілген.

     2010 жылдың 9 айында  12 адамға қатысты  үкім бұзылып, 49 адамға қатысты  үкім өзгертілген.Яғни өткен жылмен  салыстырғанда біздің  соттардың  жұмыс көрсеткеші едәуір жақсарды.

     Алқа  істі қарау кезінде жіберілген  кемшіліктерге байланысты, келешекте  осы  кемшіліктер қайталанбас  үшін 6 жеке қаулы судьялар А.Ө.Балабековке -2, М.А.Акишевке, Б.К.Ахметжановқа, Н.У.Рахимберлинге, К.Ж.Жақановқа -1  шығарды.  15 хат  жолданды.

     Қылмыстық істерді қарау барысында бірегей  тәжірибе жасау мақсатында қылмыстық  істер жөніндегі алқаның ұйымдастыруымен  іс қарауда көп сауалдар туындап, кейбір мәселелер бойынша облыстың судьяларымен талдау жасау тәжірибеге енгізілді. 

     Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді  қарау

     Есептік мерзімде  облыс соттарында барлығы 9660 тұлғаға қатысты 9647 әкімшілік  құқық бұзушылық туралы істер  қаралса, былтыр 9450 тұлғаға қатысты  9426 әкімшілік іс қаралған болатын. Бұл  деректер жалпы қаралған әкімшілік  істердің саны 221-ге немесе 2,4% көбейгенін көрсетеді.

     Апелляциялық  тәртіпте 249 іс негізінен қаралып, соның  ішінде 14-ы немесе 0,1% бұзылып, 23 қаулы  немесе 0,3%  өзгертілген.

     Былтыр  заңды күшіне енбеген 197 қаулы қайта  қаралды, соның 30-ы немесе 0,3% бұзылып, 27-і немесе 0,3% өзгертілді.

     Алқа  істі қарау кезінде жіберілген  кемшіліктерге байланысты, келешекте  осы  кемшіліктер қайталанбас  үшін 6 жеке қаулы судьялар Д.Т.Абдусаттаровқа, Г.Бекентаеваға-2, М.Нурбековке, А.Аушахимовқа -1  шығарды.

     Бурабай ауданының мамандырылған әкімшілік  сотының 2011 жылдың 27 шілдесінде шығарылған қаулысымен А.С. Бекішевке ӘҚБҚ-нің 532- бабының 2- бөлігімен әкімшілік  айыппұл ретінде 100 айлық есеп көрсеткіш  түрінде 151 200 теңге әкімшілік төлем  салынған. Сотпен А.С. Бекішев мемлекеттiк  қызмет тұлғасы Д.А. Бекiшованың жұбайы бола түра 2010 жылдың жеке табыс салығы бойынша декларацияны кеш тапсырған  деп кінәлі болып табылған.

     ӘҚБҚ-нің 532-шi- баптың 2- бөлiгiнiң диспозициясы бойынша қаржы бақылау шараларын  бұзғаны үшін қасақана жасалған кезде  ғана тұлғаға жауапкершілік туындайды, бірақ та, әкiмшiлiк құқық бұзушылық  туралы хаттамада және соттың қаулысында жоғарыда көрсетілген әсерлер А.С. Бекишевпен қасақана жасалған деп көрестілмеген. Осы себептен сот қаулысы бұзылып  әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы іс қысқартылды.

     Бұланды аудандық сотының 2011 жылдың 8 тамызында  шығарылған қаулысымен Ж. Мақышева ӘҚБҚ-нің 468- бабының 1- бөлігімен  9 ай мерзiмге  көлiк құралын жүргізу құқығынан  айырылды. Сотпен жүргізуші Ж. Мақышева Астана-Петропавловск автотрассасында  өз автокөлікті басқарып келе жатып  жол қозғалысының 8.5 және 8.6 тармақтарын  бұзып басқа автокөлікпен соқтығысқандықтан, кінәлі болып табылған.

     Іс  бойынша Ж. Мақышева 1-ші топ мүгедегі, автокөлігі мүгедектігіне байланысты пайданалуға жасалған. Сот, ӘҚБҚ-нің 51-шi баптың 4-ші тармағында көлік құралдарын жүргізу құқығынан айыруды, бұл құралдарды мүгедектігіне байланысты пайдаланатын адамдарға қолдануға болмайды деп талапқа қарамастан, Ж. Мақышеваны 9 ай мерзiмге көлiк құралын жүргізу құқығынан айырған. Соттың қаулысы өзгертіліп Ж. Мақышеваға ӘҚБҚ-нің 468- бабының 1- бөлігімен әкімшілік айыппұл ретінде 10 айлық есеп көрсеткіш түрінде 15 200 теңге әкімшілік төлем салынды.

     2. Кассациялық сот өндірісі

     2011 жылдың 9 айында облыс соттарымен 15936 азаматтық  және 9647 әкімшілік  іс қаралған болса, оның ішінде 1227  азаматтық ( 7,6 % ) және 249 әкімшілік  (2,5%) істер, яғни, жалпы саны 1476 іс  апелляциялық алқаға түскен. Апелляциялық  тәртіппен  1034 азаматтық іс қаралған.

              Кассациялық алқаға келетін болсақ, әкімшілік істерді  есептемегенде,  апелляциялық алқада қаралған 1034 азаматтық істердің 426-сы немесе 41,2%   кассациялық тәртіпте  қаралып отыр.

              Жалпы алқаға 488 кассациялық шағым  түскен, оның 68-і қалдықта, 46-сы шағым  иелеріне қайтарылған. Жартыжылдықтан ауысқан 52 істі қосып есептегенде, барлығы 426 азаматтық іс  кассациялық тәртіпте қаралды. Өткен жылы осы мерзім ішінде кассациялық алқада 257 шағым қаралған болатын.

     46 кассациялық шағым АІЖК-нің  383-4, 383-6 баптары негізінде, яғни, шағым  беру мерзімінің өтіп кетуі  мен шағым беруші тарап өкілдерінің  алған сенімхаттарында шағым  беруге өкілеттіліктерінің көрсетілмеуіне  байланысты қайтарылған.

     Кассациялық сатыда істі қарау мерзімдері бұзылған жоқ, іс тараптарының өтініштері  бойынша  істі қарау кейінге қалдыру АІЖК-нің 383-14 бабына сай,   тек бір ай мерзім аралығында  қанағаттандырылды.

     Былтыр  Жоғарғы Соттың қадағалау алқасымен  кассациялық алқаның 4 қаулысы бұзылып, 1 қаулысы өзгертілсе, биыл 5 қаулы  бұзылып ( оның біреуі өткен жылдың қаулысы), 3  қаулы өзгертілді. Атап айтар болсақ, «Қаржы бақылау инспекциясы» мемлекеттік мекемесінің «Кокшетау  жолдары», «Қазақстан шаңырағы»  жауапкершілігі шектеулі серіктестіктерге мемлекеттік  тапсырыс бойынша өткен конкурс  қорытындысын заңсыз деп тану туралы талабы, Сеитовтің Есекеевтерден  үйді заңсыз иеліктен қайтару  талап  арызы, «Темірбанк» акционерлік  қоғамының  Баймулдиновадан  несиені  өндіру туралы талап арызы, «ПЗ Балкашинский»  ЖШС-тің үлескерлерден жер өңдеуге  кеткен шығынды өндіру туралы талап  арызы, «Евразийский Банк» АҚ-ның Полюшко, Ирешов, Цветковтан несиені  өндіру туралы талап арызы бойынша қабылданған қаулылар бұзылды.

               Айтмухамбетованың  Магадиевтерге  мәмілені жарамды деп тану  талап арызы, «Ишим-Астана» АҚ-ның  Целиноград аудан әкіміне, облыс  әкіміне, әділет басқармасына  мүлікті қайтару және мүлікті  тіркеудің күшін жою туралы  қаулыны жарамсыз деп тану  талап арызы, «В.И.П.Строй» ЖШС-тің  «Көкшетау қалалық қаржы бөлімі»  мемлекеттік мекемеге, «Оқжетпес  футбол клубы» мемлекеттік кәсіпорынына  сенімгерлік басқару шартын жарамсыз  деп танып, шығынды өндіру туралы  талап арызы бойынша қабылданған  қаулылар өзгертілді.

     Қылмыстық істердің қаралуы.

             Өткен жылдың 9 айында кассациялық  алқаға 16 қылмыстық іс түсіп, 4-і  кейін қайтарылып, 12-сі қаралған, биыл алқаға 18 шағым түсті,  18 адамға  қатысты 13 қылмыстық іс кассациялық  алқада қаралды, 2 шағым қайтарылды, 3 іс қалдықта. 1-саты сотының 15 адамға қатысты 10 үкімі, апелляциялық  алқаның 1 адамға қатысты 1 үкімі   өзгеріссіз қалды.

     1 адамға қатысты қылмыстық іс  бойынша 1-саты сотының үкімі  және жеке қаулысы  бұзылып,  іс қайта қарауға жіберілді.  Апелляциялық алақаның 1 адамға қатысты  үкімі мен қаулысы өзгертілді.

     Қаралған  істер бойынша жеке қаулылар шығарылған жоқ.

     Жоғарғы Сотта былтыр да, биыл да қылмыстық  істер бойынша кассациялық алқа қаулыларының бұзылуы мен өзгеруі  болған жоқ.

     Іс  жүргізу заңдарында  белгіленген  іс қарау  мерзімінің бұзылуы орын алған жоқ.

     Кассациялық алқада сот шешімдері  мен қаулыларының өзгеруі мен бұзылуы себептерін іздесек, ол  судяьлардың  өз өндірісіне түскен істерді толық зерделемегендіктерінде, процессуальдық және материальдық заң  нормаларын нақты істерде тараптардық  құқық қатынастарына қарай, іс құжаттарын,  іске қатысушылардың дәледемелерін  толық тексеру арқылы дұрыс  қолданбаулары  болады.

     Қорыта  айтқанда, облыстық соттардағы бұрын болып келген қылмыстық және азаматтық істерді қарайтын алқалар таратылып, апелляциялық және кассациялық сатылар айқындалды.

       Облыстық сотардағы қадағалау  алқалары таратылуына байланысты  бұдан былай сот актілерін  қадағалау ретімен тексеруді  Жоғарғы Сот қана жүзеге асырады.  Бұл құрылымдық өзгерістер соттарда  істерді тез және кәсіби жоғары  деңгейде қарауға мүмкіндік береді.

     Облыстық  соттағы бірінші және қадағалау  сатылары таратылды. Облыстық сот істерді  тек қана апелляциялық және кассациялық  сатыда қарайтын сотқа айналды.

       Қылмыстық және азаматтық істерді  апелляциялық сатыда апелляциялық  алқаның судьясы жеке - дара қараса, кассациялық сатыда – алқалы түрде қарайды.

       Кассациялық сатыда кассациялық  шағымдар, наразылықтар бойынша  iстердi қарауды кемiнде үш судья  құрамындағы алқа жүзеге асырады.

       Облыстық және оған теңестiрiлген  сот аудандық және оларға теңестiрiлген  соттардың, кәмелетке толмағандардың iстерi жөнiндегi мамандандырылған ауданаралық  соттардың, сондай-ақ қылмыстық  iстер жөнiндегi мамандандырылған  ауданаралық соттардың судьясы  iстi жеке-дара қараған кезде шығарған, заңды күшiне енбеген үкiмдерiне  және қаулыларына берiлген апелляциялық (жеке) шағымдар, наразылықтар бойынша  iстердi апелляциялық тәртiппен қарайды.

       Кассациялық саты – бiрiншi сатыдағы  соттың iстi алқабилердiң қатысуымен  қараған кезде шығарған, заңды  күшiне енбеген үкiмдерiне, қаулыларына,  сондай-ақ апелляциялық сатыдағы  соттың заңды күшiне енбеген  үкiмдерiне берiлген кассациялық  шағымдар (наразылықтар) бойынша iстi қарайтын екiншi сатыдағы сот.

       Облыстық және оған теңестiрiлген  сот қылмыстық iстер жөнiндегi мамандандырылған ауданаралық соттардың  iстi алқабилердiң қатысуымен қараған  кезде шығарған, заңды күшiне енбеген  үкiмдерiне және қаулыларына, сондай-ақ, осы Кодекстiң 423-бабының үшiншi бөлiгiнде көрсетiлген қаулыларды қоспағанда, облыстық және оған теңестiрiлген соттың iстi апелляциялық тәртiппен қараған кезде шығарған үкiмдерi мен қаулыларына берiлген кассациялық (жеке) шағымдар, наразылықтар бойынша iстердi кассациялық тәртiппен қарайды. 

     3.Апелляциялық және кассациялық сот өндірісінің арақатынасы

     2010 жылдан бастап 2020 жылға дейінгі  Құқықтық саясат концепциясында  белгіленген заң-сот жүйесінің  дамуының негізгі бағыттарының  бірі соттардың ары қарай мамандануы  жөніндегі шараларды қабылдау,соның  ішінде салық сотын құру мүмкіндігі  болып табылады.Қазіргі уақытта  республикада экономикалық,әкімшіліі,әскери,ювенальды  соттар әрекет етеді. Сонымен  қатар,облыстарда ювенальды соттар  әлі құрылған жоқ,ал әкімшілік  соттар болса адам мен биліктің  арасындағы құқықтық қатынастармен  байланысты емес құқық бұзушылық  жөніндегі істерді қарастырумен  айналысуда.

     2010 жылдын 1 қаңтарынан бастап сот  билігі мен қылмыстық сот ісінің  жүргізілуінің ұйымдастырылуын жетілдірумен байланысты «Қазақстан Республикасының Қылмыстық,Қылмыстық іс жүргізу және Азаматтық іс жүргізу кодекстеріне сот жүйесін жетілдіру мәселелері жөнінде өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы » Заң күшіне енді. Бірқатар енгізілген өзгертулер мен толықтырулар концептуалдық сипатқа ие және кейбір іс жүргізу институттарын өзгертеді. Бірінші инстанция бойынша барлық қылмыстық істерді қарау өкілеттігі тек аудандық және оларға теңестірілген  соттарға берілген;құзіретіне аса ауыр қылмыстық істерді қарау жатқызылған бірінші инстанциялы соттар ретінде қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылғпн ауданаралық жаңа соттар енгізілген;бірінші инстанциялы соттар ретінде мамандандырылған әскери соттар ;судьялардың құрамы өзгертілген – сот отырыскерлерінің қатысуымен өтетін сот 1 судья мен 10 сот отырыскерлерінің құрамында әрекет етеді - бірінші және аппеляциялық инстанциялы соттарда қылмыстық істердің алқалық қаралуына жол берілмейді. Сот отырыскерлерінің қатысуымен өтетін соттың қарауында істерден өзге,барлық істер бір тұлғалы судьмен қаралады. Облыстық соттар тек аппелляциялық және кассациялық инстанциялар ретінде ғана,ал Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты – қадағалау инстанциясының соты ретінде ғана әрекет етеді. Кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соттардың құзііреті кеңейтілген; 2011 жылға дейін әрекет  еткен кассациялық өндіріс қалпына келтірілді.