Акшанын пайда болуы жане мани

 Жөңгірдің қызметі,  бұрын айтылып келгеніндей, оншама  бір жақты болмағанын мойындау керек. Еуропа өркениетін жақтаушы болған Жәңгір оның элементтерін қазақтардың дәстүрлі ортасына енгізуге ұмтылды. Әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан алғанда, ол Ішкі Ордаға (Бөкей Ордасына), көп жағынан Ресейдің орталық аудандарындағы феодалдық катынастар жүйесін көшіріп ала отырып, феодалдық тәртіптер орнатты. Аймақтың қоғамдық саяси және мәдени өмірінде де Жәңгірдің басқару құрылымын күшейту жөніндегі шараларды іске асыруы нәтижесінде өзгерістер, мысалы, жер-жерде іс жүргізуді енгізу, тіпті өзінің мұрағат қызметін құру сияқты өзгерістер пайда бола бастады. Жәңгір ханның кезінде еуропалык үлгідегі алғашқы мектептер пайда болды, мұның өзі сол кездегі Қазақстан үшін елеулі жаңалықтар еді.

 Алайда бұл  жаңалықтардың бәрінде терең жөне берік коғамдық-саяси негіз болмады. Тұтас алғанда, Ішкі Орданың (Бөкей Ордасының) бүкіл халқы хан мен оның төңірегіндегілер тарапынан, ал сонымен бірге патша әкімшілігі тарапынан да аяусыз каналып жатты. Сондықтан XIX ғасырдың 30-жылдарының орта шенінде – ақ елеулі саяси дағдарыс пісіп-жетіліп, Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісов басшылық өткен белгілі көтеріліске ұласты, оның идеологиясы дәстүрлі қоғамдық құрылыстың мүдделерін қорғауға негізделді.

 Жәңгірдің әдістері  саяси және қоғамдық құрылыстың  негіздерін қозғамайтын жаңалықтарды күштеу шараларымен енгізуге құрылды. Оларта бысты бола алмайтын еді, өйткені Ресейдің өзінде XIX ғасырдың бірінші жартысында самодержавиелік-крепостниктік құрылыс негізінде капиталистік жаңалықтарды енгізуге нәтижесіз әрекеттер жүргізілген болатын.

 Саяси құрылыс.  Орынбордың әскери губернаторы  Волконский «сұлтандардың үлкені, парасатты, тәжірибелі және жоғары  мәртебелі монархтағына берілген»  деп сипаттаған Бөкей сұлтан 1812 жылғы 7 шілдеде Орал қаласына жақын жерде Орынбор әкімшілігінің жоғары шенділері және көптеген дала шонжарлары қатысқан салтанатты жағдайда ресми түрде Бөкей Ордасының хандығына көтерілді. Оның сол кезге дейін атқарып келген нақты жағдайы заң жүзінде ресімделді. 1815 жылы өлген Бекей хан ханның тағын өз баласы Жәңгірге өсиет етіп қалдырды, ал ол көмелетке толғанға дейін орданы уакытша басқаруды өзінің туған інісі Шығай сұлтанға тапсырды. 1823 жылғы 22 маусымда патша Жәңгірді Ішкі Орданың ханы деп тану туралы грамотаға кол қойды, ал 1824 жылғы 26 маусымда Оралда ертедегі рәсім сақтала отырып, патшалық өкімет орындарының бақылауымен ол хан болып жарияланып, 20 жылдан астам уақыт билік етті.

 Бөкей Ордасы  патша үкіметіне тәуелді және оның бақылауында болды. Ішкі саясаттың негізгі мөселелерін хан Орынбор әкімшілігімен бірлесе отырып дайындады. Мұраға қалдырылатын хан билітін, біржағынан, ру-басылар мен билер, екінші жағынан, патша үкіметінің қарулы отряды құрылды. Ханның ішкі істерді басқаруда едәуір еркіндігі мен бастамасы болды. Қаржы-салық саясаты, жер пайдалану тәртібін белгілеу, аумақтық-рулық баскару және халықтың шаруашылық құрылысы мәселелері ханның міндетіне кірді.

 Ішкі Орданың  саяси тарихында XIX ғасырдың екінші ширегінен басталатын кезең едәуір ерекше. Хан билігі әлсіз, дамымай қалып, кәп жағынан жергілікті бай-сұлтан топтарының қолдауымен анықталған бай-сұлтан басқару жүйесі билеушілердің отарлық бағындырудың және каржы-салық саяса-тының жаңа міндеттеріне сай келуден қалды, сөйтіп Жәңгір тұсында төрешілдік басқару нысанымен ауыстырылды. Сол арқылы дәстүрлі қазақ қоғамына жаңалықтар, рас, табиғи жолмен емес, күштеу әдістерімен енгізіле бастады.

 Рубасыларын ханға  жақын және оған адал адамдардың  арасынан патша әкімшілігінің  тағайындауы жиілей түсті. Мысалы,егер 1827 жылы ұшрудағы байбақты, ноғай және беріш руларындағы 34 старшынның үшеуі ғана хан билігімен тағайындалса, 1845 жылы осы рулардың барлық дерлік бөлімшелерінің басында «жарлық» старшындары тұрды. Жергілікті феодалдардың сот құқығы шектелді. Сотбилігі негізіненханның, хан Кеңесінің мүшелері — билердің және хан депутаттары — сұлтандардың қолына шоғырландырылды. Жергілікті рубасылар мен ақсақалдар кішігірім даулы істерді қарады, әдетте олар татуласумен аяқталатын. Өз қалауы бойыншахан ұсақ-түйек істерді де ру бастықтарының карауынан алып отырды. Бұрынғы би қазылығының аясы шектелді, ал олардың кейбіреулері сол кезде-ак мемлекеттік қызмет нысанына көшкен еді. Халыкқа алымдар белгілеу құқығы да жергілікті феодаддардың қарауынан алынды.

 Рубасылар мен  ақсақалдардың міндеттері киындады: есеп беру енгізілді, олар жайылымдық  алаптарды жалға алу кезінде,  пішен сатып алу, мал көтерме саудасы кезінде рудың немесе бөлімшенің мүдделерін білдірді, халыктан орталық билік белгілеген алымдар — «зекет», «соғым» жинады, жекелеген ауыл. Бірінші кезең Қоқанның Қазақстан мен көршілес Қырғызстанда аумақтарды басып алуының барынша етек алуымен, жаулап алынған жерлерде әкімшілік бақылау орнатуымен сипатталады. Бұл саясатты жүргізуде Омар ханның жеке құлы, Читрилде туған, 1816 жылдан 1841 жылға дейін (азын-аулақ үзілістермен) Ташкенттен қазақ даласын басқарған, құсбеті деген де атағы бар Лашкар беклербегі (Гулам шах деген де сол) зор рөл атқарды. Соның бастамасымен Сыр өңірі аудандарында Ақмешіт, Шолақ (Қазаклы Жүлек), Созақ бекіністері салынды. Өзбек тарихшысы Ю. А. Соколовтың деректері бойынша, Қазақстан мен Қырғызстанда қоқан бекіністерін салудың хронологиясы мынадай: «1813 ж. — Бұхараның бұрынғы Жанғы бекінісі, Сырдарияның сол жағасында, Куандария өзенінің бас жағына жақын; 1815 ж. — ол Сырдарияның оң жағасына көшірілді және, сіре, Ақмешіт атауын сол кезде алса керек; 1814ж. — Шолаққорған (Каратаудың солтүстік беткейінде орналасқан); 1815—1820 жылдары – Сырдарияның оң жағалауындағы Күмісқорған, Жанақорған, Жүлек, ал Сарысудың оңтүстік ағысында — Жаманқорған; 1821 ж. — Талас өзенінде Әулиеата; Кырғызстанның солтүстігіндегі Нарын өзенінде Кетпентөбе; 1822 ж. - оңтүстік-шығыс Кырғызстандағы Куршаба өзенінде (Гульгиге жақын) Қызылқорған-, Алай алқабында (оңтүстік Кырғызстан) Дарауытқорған; 1825 ж. — солтүстік Кырғызстанда Шу өзенінің бойында кырғыз жотасына жакын жердегі бекіністер: Мерке, Пішпек,Токмақ, Атбашы; 1830ж. — Тянь-Шаньдағы Сонкөл көліауданындағы Жунгал; 1830—32 ж. - Нарын өзеніндегі, ағысы бойынша Кетпентөбеден жоғарырақта Күртка». Бұл тізбеге батыстағы ең шеткі форпост болған, Ақмешіттен 160 шақырым жерде орналасқан Күмісқорғанды, сондай-ақ Жаңақорған бекінісін косуға болады. Бұған қоса, Шудың жағасында, оған Карағаты өзенінің құйылысынан жоғарырақта Иткешу бекінісі орналасты. Сонымен қокан билігі Қазақстанда Хиуаш ең аралық бекеттерімен жанасуға дейін жетіп, батысына да (Жетісуға жетіп), шығысына датаралды.

 Оңтүстік Қазақстанға  Қоқан билеушілері ғана емес, сонымен қатар олармен бақталас  болған Бұхара және Хиуа феодалдары  қызығушылық көрсетті. Жоғарыда  айтылған оқиғалардан көрініп  отырғанындай, Қазақстанның Сыр  өңірі аудандарында Бұхара өмірлері қоқан хандарына әлсіз қарсылас болды. Мәселе мынада: географиялық жағынан Бұхара Орта Азия мемлекеттері арасында өзекті жағдай алды, оның күштері неғұрлым «келешегі зор» басқа бағыттарға үнемі тартылып отырды. Сондықтан Казақстанның оңтүстігінде белсенді саясат жүргізуге мүмкіндігі шектеулі болған бұхара билеушілері өздерінің Коқан мен Хиуаға қарсы күрестегі табиғи одақтастары ретінде қазақ сұлтандарына ара-тұра қолдау керсетіп отыруды жөн көрді.

 Кейбір деректер Бұхараның қазақ даласына экспансиясының ерекшеліктерін ашып береді. Бұхараның «Тарихи Әмір Хайдар» деген хроникасында XIX ғасырдың басында Түркістанды иеленген қазақ сұлтандары - Ибраһим сұлтан мен Қасым сұлтанның кезінде Бұхара әмірі Шах Мұраттың (1785-1800 жылдары билік еткен) мұриттері болғанына емеурін жасалған, мистикаға қызығушылық танытқан Шах Мұратты құрметтеушілер сол үшін оны Шахи масум («Күнәсіз шах») деп атаған еді. Оның баласы және мирасқоры Әмір Хайдар (1800—1826) кезінен оның қазақ билеушісі Харун-Ғази ханға (Арынғазы да сол, төменіректен қараңыз) түркі тіліндегі хаты жеткен, онда әмірдің оған Шир Ғазы ханмен бірге «өз өкелерінің орнында тұтас бір нәрсенің екі жартысы» сияқты билік етсін деген тілекпен хан атағын бергені және «[әмірдің] рақымды қолы оларды басынан сипап отыратыны» көрсетіледі. Әмір Хайдар басқа бір хатында қазақтар мен қарақалпақтардың билері мен ақсақалдарына сөзін арнап, оларға Мырза Мұхаммед Жүсіп пен оның серіктеріне, олар әмірдің Түркия мен Ресейге елшілері болғандықтан, кедергі жасамауды тапсырады.

 Ру сұлтандары  мен ақсақалдары жанында іс-қағаз жүргізушілер мен дін жолына бастаушылардың міндеттерін коса атқарған молдалар болды. Олардың кейбіреулері хан кеңсесімен және ауылдар арасында байланыс жасау үшін «шабармандар» және «кызметкерлер» ұстады.

 Жәңгір хан өз билігін бұрынғы қазақхандары билігінің жалғасы деп санады. Алайда ол мазмұны мен нысаны жағынан олардан көп жағынан ерекше болатын. Ордадағы әкімшілік, сот және құқықтық билік хан қолына шоғырландырылды.

 Хан өз билігімен  рулар мен бөлімшелерге қоныстарды  бекітіп берді, жерді феодалдардың билігіне бөліп берді, бекітіліп қойылған жеручаскелерін екінің бірінде қайта бөліп отырды, шонжарлардың жекелеген санаттарын (сұлтандарды, қожаларды, ақсақалдарды, тархандарды және молдаларды) жалпы міндеткерліктерді атқарудан босатты. Хан билігі көрсеткен кызметі үшін тархан дәрежесіне көтеру, офицер шенін беруге ұсыну, медальдармен, сый шекпенмен және т.б. марапаттау сияқты көтермелеу шараларын едәуір кең пайдаланды. Осының бәрі жергілікті феодалдардың вассалдық катынастарын нығайтты. Хан «үкімдік» молдалардан бастап хан Кеңесінің мүшелеріне дейінгілердің бәрін өзі тағайындап отырды. Олартек соның өзіне ғана бағынды. Хан өз қалауымен оларды басқаларымен ауыстыра алатын.

 Ішкі жағдайлартұрғысынан алғанда, хан билігі қандай да болсын басқа бір ұйымның алдында жауапты болмады. Хан Кеңесі кеңесші органнан жоғары кетерілмеді, бұрын үлкен өкілеттіктері болған ақсақалдар съезі сирек құбылысқа айналды. Кей-кейде шақырылатын съездерде барлық феодалдар үшін, бүкіл орда үшін мәні бар қандай да бір маңызды мәселелер талкыланбады. Олар, әдетте, патша үкіметінің қысымымен қатысушыларды ханның айтқанынан шықпауға мәжбүр ету үшін шақырылатын.

 Жөңгірхан тұсында басқару әдістеріде басқаша болды. Егер қазақтың бұрынғы хандарының тұрақты ордасы болмай, көшпелілерді өзі де көшіп жүріп басқарса, ол хан әкімшілігінің тұрақты орталығын құрды. Оның жанынан ерекше басқару аппараты құрылды. Хан жанында сұлтандар арасынан 10 «хан депутаттары» деп аталатындар болды. Бұл «депутаттар» орыс қыстақтарымен шектес рулардың қоныстарына жіберіліп отырды және олар істе орыстар мен қазақтар болған кезде шекаралық өкімет орындарының өкілдері жүргізетін тергеулерге қатысуға тиіс болды және бұл орайда қазақтардың мүдделерін білдірді. Оларға ханныңтапсырмасы бойынша жергілікті жерлердегі жекелеген дауларды қарау тапсырылды. Олардың алымдар бойынша төленбеген бөлігін өндіріп алу кезінде мәжбүрлеуге де билігі болды, кейде оларға неғұрлым кең өкілеттіктер де берілді. Мәселен, Медет Шөкин сұлтан құжаттарда өзен шебінде «ханның барлық істер бойынша депутаты» деп аталады. Ол өз қалауы бойынша кінәлілерді «қарауылмен» ұстай алатын еді. Оның старшындарға өкімі «Медет Шөкин сұлтанның аса қатаңталабы» ретіңде беріледі. Басқа бір құжаттан ханның депутаты Әділ Бекейханов сұлтанның Жайықтың арғы бетінен қазақтардың ішкі жақка өтуіне басшылық еткені көрінеді.

1827 жылы құрылған  хан Кеңесі 12 биден — әрбір ру басқармасынан бір-бір биден тұрды. Олардың кейбіреулері сұлтандармен тең құқықта руларды басқарды. Олар тіпті Жәңгір ханнан өздеріне бүкіл орда бойынша жауапкерден қарызды өндіруге құқық беруді сұрады. Хан Кеңесінің мүшелері отбасыларымен және малымен тұрақты тұруға хан ордасына көшіп келді және сол арқылы олар шынына келгенде, хан аппаратының шылауына айналды.

 Оған қоса, хан жанында оның арнаулы тапсырмаларын орындау үшін жасаулдар ретінде 12 старшын, сондай-ақ «базар сұлтандары» болды. Соңғыларының міндетіне баж жинау (орда ішінде), қазақтардың мүдделерін білдіру (ордадан тыс жерде), сауда орындарындағы тәртіпті қадағалау жатты.

 Ханның жанында  татар бөлімі мен жалпы бөлімнен тұратын өз кеңсесі болды. Бірінші бөлім негізінен орда ішіндегі, ал екіншісі – шекаралық өкімет орындарымен қатынас кағаздар ісін меңгерді. Оның жанында арнаулы тергеуші де болды.

 Бұрынғы сұлтан-би басқару жүйесін орталық өкімет жанындағы ұйымдасқан төрешілдік басқару аппаратымен ауыстыруды көшпелі мал шаруашылығы нысандарының, бұл ішінара орын алса да, өзгеруі емес, қайта негізінен алғанда, қазақ қоғамында үстемдік еткен феодалдық таптың басқару қызметінін күрделенуі керек етті және ол қазаққоғамында патшалықөкімет орындарының мүдделерін неғұрлым батыл қамтамасыз ету қажеттілігімен байланысты болды.

 Ханбилігінің  және оның фискалдық міндетінің  күшеюі қабаттасып отырған басқаруды  қайта ұйымдастыру шенеуніктік  жүгенсіздіктің жаңа нысандарын  туғызды және дәстүрлі қауымдық-ауылдық ұжымдар институттарын шектеуге әкеп соқты. Төрешілдік аппараттың өсуіне қарай халыққа салық салу ауқымы ұлғая түсті.

 Жәңгірхан 1845 жылы қайтыс болды. Бұл туралы хабаралған I Николай патша өз қолымен: «Тым өкінішті, ол өте-мөте адал берілген адам еді», - деп жазған. Сол кезге қарай Қазакстанның барлық бөліктерінде хан билігі жойылған еді. Үкіметтік топтарда Ішкі Ордада да хан билігі қалпына келтірілмейтін болып шешілді. Оны басқару орыс шенеунігі басқарған уақытша кенеске көшті.