Ақмола облысы бойынша бюджеттік түсімдер мен жанама салық төлемдерін талдау

Мәлімет көзі: ҚР қаржы министрлігінің мәліметі

              Кесте көрсеткендей мемлекет бюджетінің жалпы түсімі зерттелген жылдар бойында қарқынды өсу үстінде. Мысалы, егер ол 2005 жылы 847821 млн. теңгені құраса, 2006 жылы 103,1 %ға, 2007 жылы 137,2 %ға өсіп, 2009 жылы 156,5 %ға артқан. Яғни 2005 жылмен салыстырғанда өсу жылдамдығы үнемі артып келеді. Ал егер оны алдыңғы жылдар ретімен қарасаң өсудегі сәл баяуалуды байқаймыз (2006 жылы 103,1 %, 2007 жылы 133,1 %, 2009 жылы 114,1 %). Ал республикалық бюджет түсімдерінің дамуы қарқыны жалпы мемлекеттік бюджет өсімінен әлде қайда шапшаң өсу үстінде. Ол бойынша 2005 жылмен салыстарғанда 2006 жылы, 128,5 %, 2007 жылы 164,9 %, 2009 жылы 213,7 %ға өсіп отыр. Ал алдыңғы жылдармен салыстыру оның да өсу шапшаңдығының сәл баяулағанын көрсетеді. Яғни 2006 жылы 128,5 %, 2007 жылы 128,3 %, 2009 жылы 129,6 %ға өсіп отырған.              Дегенмен бюджеттік түсімдердің, 2000 жылы жаңа салық жүйесін еңгізу жерінен, жылдар бойында бюджеттік түсімдердің тұрақты өсуі байқалады.

              «ҚР-ның бюджеттік кодексі» заңына сәйкес Ақмола облысы бойынша міндетті төлемдер республикалық және жергілікті бюджет түсімдеріне бөлінеді. Бұл түсімдердің динамикасын келесі кесте көмегімен зерттеуге болады.

Кесте 3. Ақмола облысы бойынша бюджеттік салық түсімдер, млн.теңге

              Мәлімет көзі: Ақмола облысының қаржы департаментінің мәліметтері

              Кестеде көрсеткендей Ақмола облысы бойынша бюджеттік түсімдер 2006 жылы 14715 млн,теңгені құраса, ағмыды 2009 жылы 20302 млн.теңгеге дейін 137,9 %ға өскен, және ол 2007 жылмен салыстырғанда 2385 млн. теңгеге артық болды. Бұл түсімдер ішінде жергілікті бюджет түсімдерінің көлемі де өсіп отыр. Ол егер 2006 жылы 7970 млн.теңге болса, 2009 жылы 11100 млн.теңгеге дейін өсіп, қарқыны 139,3 % құрады. Және 2007 жылмен салыстырғанда 1486 млн. теңгеге артып өсуі 115,5 %ға теңелді. Ал республикалық бюджетке аударылатын төлемдер көлемі 2006 жылғы 6745 млн. теңге шамасынан 2009 жылы 2457 млн. теңгеге артып, ағымды жылы 9202 млн. теңгені құрады және өсу қарқыны 136,4 %ға дейін көтерілген. Бұл көрсеткіш өткен 2007 жылмен салыстырғанда 899,0 млн. теңгеге өсіп, қарқыны 110,8 % құрады.

           КТС салығының Ақмола облысының аудандары бойынша түсу көлемі әртүрлі мөлшерде болып, өзгеру қарқыны да әр шаманы көрсетеді. Оған көз жеткізу үшін төменгідей кестені құрап есептеуге керек.

Сурет 1. Ақмола облысы бойынша республикалық бюджет салықтарының құрылымы.

2.2. Жергілікті бюджеттің кірісі мен салықтық түсімдерді талдау

              Аймақтың экономикалық - әлеуметтік жағдайын жақсарту, жылдар бойы жинақталған келеңсіз түйіткелдерді шешу, аймақтың экономикасын қарқынды дамыту мәселелері бүгінгі күннің өзекті проблемаларына айналып отыр. Ел басшысы Нұрсұлтан Назарбаев өз үндеуінде атап көрсеткендей, ел экономикасын дамыту, халықтың тұрмыс жағдайын одан әрі жақсарту жақын мезгілдегі ең басты міндеттер болып табылады. Бұл міндеттерді орындау үшін қомақты қаржы көздері қажет. Ол қаржы мәселесінің шешілуінің бір жағы болып бюджеттік кірістерді ұлғайту табылады. Кіріс көздерін ұлғайту арқылы, шығындарды да көбейтуге болады және оны жоғарыда аталған мәселелерді шешу үшін нысанды пайдалануға болады. Бұл ретте Ақмола облысы бойынша бюджеттік түсімдерді пайдалану барысын төменгідей кестеден көруге болады.

Кесте 4. Ақмола обласы бойынша бюджеттің жоспарлық көрсеткіштерінің орындалу динамикасы, мың тенге

Мәлімет көзі: Ақмола облысының қаржы департаментінің мәліметтері

              Кестеде көрсетілгендей 2007 жылы түсім 20795557 мың теңгені құрап, жоспар 100,5% орындалған, ал 2009 жылы нақты түсімдер 28522266 мың теңгеге дейін ұлғайғанымен жоспар (100 – 98,9) = 1,1 пунктке орындалмаған. Кірістер бойынша жоспар 2007 жылы 104,5 %, 2009 жылы 100,5% орындалса да, 2009 жылы ресми трансферттер бойынша жоспардың не бары 99,9%, ал несие қайтарылымының 72,4% ғана орындалуы жалпы түсім көрсеткіштеріне теріс әсерін тигізген.

              Түсімдердің ұлғаюы мен қатар, жұмсаулар да жыл қатарында өсу үстінде. Егер 2007 жылы жұмсаулар 20782032 мың теңгені құрап, жоспар 98,9% орындалса, 2009 жылы, олар 28631496 мың теңгеге өскенімен, жоспардың орындалуы 97,2% дейін құлдырап кеткен.

              Соның ішінде шығындар бойынша 2007 жылы жоспар 98,8% орындалса, 2009 жылы 97,3% дейін төмендеген. Бұл ретте бюджеттік құралдар есебінде несие беру көлемі бойынша көрсеткіштер 2007 жылы жоспардың 99,9%, 2009 жылы – 93,3% құрағанын атап көрсету керек.

Экономикалық қызмет түрлері бойынша салықтар салымы мен төлемдердің келіп түсуінің құрылымы келесі диаграммада көрсетілген.                                                            

Сурет 2. Ақмола облысы бойынша салық түсімдері

Осы суреттің мәліметтеріне сәйкес жалпы бюджетке келіп түскен салықтардың салымы мен төлемдердің негізгі үлесінде өнеркәсіп 25,0 % (8 437 555 мың теңге), сауда 18,2 % (6 142 281 мың теңге), транспорт және байланыс 8,6 % (2 909 502 мың теңге), энергия, газ және су өндірісі 6,0 % (2 036 651 мың теңге), байланыс 2,1 % (711 212 мың теңге) және т.б. 25,7 % (8 678 000 мың теңге) орын алады.

Өнеркәсіп комплексі (жинағы) өнеркәсіпті өңдейтін тау – кен өндірісі және газ, су және электроэнергияны үйлестіретін өндірістік кәсіпорындарымен ұсынылған.

Өнеркәсіптік өндірістің жалпы көлемінің негізгі үлесінде өңделетін өнеркәсіп (78,1%), газ, су және электроэнергияны үйлестіру өндірісі (12,6 %), тау-кен өндіріс өнеркәсібі (9,3 %) орын алады.

Осы жылдың қаңтар – қараша айларында аралық және соңғы қолдану өнімін шығарып өңдейтін өнеркәсіпте 71 144,5 млн. Теңгеге өнім (тауар, қызмет) өңделді, яғни 2008 жылға қарағанда 1,3 есе деңгейі жоғары.

Кесте 5. Ақмола облысы бойынша салықтардың түсуін аудандар бойында талдау, мың тг.

Мәлімет көзі: Ақмола облысының қаржы департаментінің мәліметтері

              Кестеде көрсетілгендей бюджеттік түсімдерден жоспарды тек Есіл ауданы (101,9%), Еңбекшілдер ауданы (103,5%), Көкшетау қаласы (109,3%), Шортанды ауданы (101,0%), Щучинск ауданы (103,6%) орындаған.

      Жоспарлық деңгейге жетпеушіліктің ең төмен нәтижелері төменгідей субъектілер бойынша байқалады: Жақсы ауданы (76,2%) бойынша жетіспеушілік 51947 мың теңгені, Егіндікөл ауданы (82,2%) бойынша 11816 мың теңге, Қорғалжын ауданы (84,2%) бойынша 10910 мың теңге жоспарлы мөлшерден кемдік бар.

              Ал бюджеттік құралдарды пайдалану қорытындысы төменгідей нәтижелер көрсетеді. 2007 жылы жоспар бойынша 324161 мың теңге дефицит көлемі болуға тиісті болса, нақты жағдайда 13525 мың теңге профициттік көрсеткішке қол жеткізілді. Ал 2009 жылы шығын көлемін ұлғайту жоспарлануы бойынша 614451 мың теңге дефициттік жетіспеушілік жобаланса, нақты орындалуы бойынша 109230 мың теңгенің дефицитінен дейін кемуі мүмкіншілігіне қол жеткізілді.

Сонымен бұл кесте, Ақмола облысы бойынша жергілікті бюджеттің салықтарының түсуі жылдан жылға ұлғайып келе жатқанын дәлелдейді де, оның құрамындағы әлеуметтік салықтың, жеке табыс салығының акцидердің түсімі қарқынды өсіп келеді.

Дегенмен бұл түсімдердің сапалық нәтижесін зерттеу үшін, оның құрылымын талдау керек. Ол үшін келесі кестені құрастырып есептейміз.

Кесте 6. Ақмола облысы бойынша жергілікті бюджет тұсімінің құрылымы

Мәлімет көзі: Ақмола облысының қаржы департаментінің мәліметтері

              Ақмола облысы бойынша жергілікті бюджеттің салықтық түсімі 2009 жылы 10654070 миллион  теңгені құрады. Оның 19,63% жеке табыс салығы үлесіне тиген. Бұл көрсеткіш бойынша 2007 жылмен салыстырғанда үлес салмағы 1,65 пунктке өскен, ал жоспардан 0,76 пунктке асқан. Әлеуметтік салық салықтық түсімдердің ең қомақты бөлігі болып отыр. Оның үлес салмағы 51,85% құрады. Бірақ ол  2007 жылмен салыстырғанда 1,54 пунктке төмендеп, жоспардан 3,81 пунктке азайған. Мүлік салығы, жер салығы, көлік салығы және акциздер бойынша үлестік салмақтың өсу тенденциясы байқалады. Бұл кесте нәтижесі бойынша Ақмола облысының бюджетінің өзіндік кірістерінің негізгі түсу көздері болып әлеуметтік салық (51,85%) және жеке табыс салықтары (19,63%) табылады деп айта аламыз.

2.3.  Салықтық  әкімшіліктендіру процесін ақпараттауды дамытудың

2007-2008 ж.ж. жобалары

                   Салық әкімшіліктендірудің нысандары:

          -  ақпараттық технология негізінде салықтық әкімшіліктендіру бойынша негізгі стратегиялық мақсаттарды іске асыруды қамтамассыздандыру

          -  ақпараттық технологияны өндіру негізіде салық органдарының ақпарат мұқтаждығын толық өтеуге оптимальды жағдайлар жасау

           Ол төменгідей мәселелерді шешеді:

          -  салық төлеушімен салық органдарының өзара қатынасының алшақтанған формасын дамытады. Салық төлеушіге ақпараттық сервис ұсынады.

          -  ақпараттық технология негізінде салықтық әкімшіліктендірудің функционалдық процерураларын іске асыруды басқарумен бақылау әдістерін жетілдіру

          -  салықтық  әкімшіліктендірудің сапасын арттыру мақсатында салықтық есептер формаларын электронды өндеумен талдау әдістерін дамыту.

          -  электрондық хабарлаудың кеңілді жеткізілуі мен тұтастығын сақтаудың тәсілдерін жетілдіру. Салық төлеушімен салық салу объектілері туралы мәліметтердің қауыпсыздығын және қорғалуын қамтамассыздандыру. Салық органдарының коммуникациялық жүйесін қолдап отыру. Салық жүйесінің компьютерлік және коммуникациялық паркін жаңаладыру мен дамыту.

          -  мәліметтердің стандарттық формаларын, ақпарат жобаларын ендірумен дамыту әдістерін жетілдіру

          -  салық органдарының ұйымдастыру және функционалдық құрылымын жетілдіру

              Салықтық  әкімшіліктендірудің жұмыс процестерімен ұйымдастыру-технологиялық процедураларды реформалауды келесі көрсеткіштермен анықталады.