Бухгалтерлiк есептiң тұжырымдамалары мен принциптерi

     Шоттар.

     Бухгалтерлiк  есеп шоттары дегенiмiз- шаруашылық құралдары мен олардың қалыптасу  көздерiн белгiлi бiр ұқсастықтарына және маңызы мен көрсеткiштерiне сәйкес жинақтап топтау болып табылады. Жалпы шоттар ұйымның шаруашылық процестерiнiң, сондай-ақ активтермен олардың құралу көздерiнiң түрлерiне қарай ашылады. Кәсiпорында күнделiктi болып отыратын операцияларды үздiксiз жазып отырмай, оларды экономикалық маңызына қарай шоттар түрiнде жазады. Жалпы айтқанда ұйымның активтерi мен мiндеттемелерiндегi және меншiктi капиталындағы болып отыратын операцияларды бiр жүйеге келтiрiп ақшалай түрде есептеу үшiн бухгалтерлiк есете қолданылатын әдiстi шоттар деп атайды.

     Екi жақты жазу әдiсi. 

     Шаруашылық  процестерi барысында орындалатын  әрбiр операция негiзiнде кәсiпорынның қаржылары мен олардың пайда  болу көздерiнде екi жақты және тең  өзгерiстер болып отырады. Олар екi жақты  жазуды керек етедi, яғни бiр шоттың дебетiнде, екiншi шоттың кредитiнде бiрдей сомада көрсетiлуi қажет. Ұйымдардағы мұндай күнделiктi болып отыратын операцияларды, процестердi бiр шоттың дебетiне, екiншi шоттың кредитiнде жазып есептеп отыру үшiн қолданылатын әдiс бухгалтерлiк есепте екi жақты жазу әдiсi деп аталады.

     Калькуляция әдiсi.

     Қандай  ұйым болмасын белгiлi бiр қызметпен  айналысатындығы белгiлi. Осы процестердi орындау барысында кәсiпорын жұмысшы  күшiн, еңбек құралын, материалдық  құндылықтарды пайдаланатын болғандықтан барлық кеткен жұмсалған шығындардың жиынтығын анықтауға тура келедi. Бұл шығындардың жиыны өндiрiлген өнiмнiң, көрсетiлген қызметтiң өзiндiк құнын құрайды. Сондай-ақ ол ұйымды басқару үшiн қажеттi ақпараттық мәлiмет болып табылады. Бухгалтерлiк есепте оны, яғни өндiрiлген өнiмнiң, көрсетiлген қызметтiң өзiндiк құнын анықтау әдiсiн калькуляциялау деп атайды.

     Бағалау әдiсi.                                           

     Бухгалтерлiк  есепте материалдық құндылықтар  ақшалай өлшеммен есептелiнелi. Кәсiпорындағы  мүлiктердiң және мiндеттемелердiң құнын ақшалай өлшемге айналдырып есептеу әдiсiн бухгалтерлiк есептiң бағалау әдiсi деп атайды.

     Бухгалтерлiк  баланс.

     Кәсiпорынның активтерәi мен олардың қалыптасу  көздерiнiң белгiлi бiр мерзiмге  бiр жүйеге келтiрiп, ақшалай өлшем  түрiнде теңестiрiлiп екi жақты кестеде бейнеленуiн бухгалтерлiк баланс деп атаймыз. Оның сол жағында кәсiпорынның активтерi, ал оң жағында қорлану көздерi, яғни мiндеттемелерi мен меншiктi капиталы бейнеленедi.

     Қорытынды есеп .

     Ұйымның қандай да бiр өткен уақыт аралығындағы, есептi кезеңдегi операцияларының, шаруашыық процестерiнiң қорытындыланып, белгiлi бiр есеп беретiн күнге бiр жүйеге келтiрiлуi қорытынды есеп деп аталады. Қорытынды есептiң құрамына кәсiпорынның бухгалтерлiк балансы, меншiктi капиталының өзгерiсi туралы есебi, қаржы нәтижесi туралы есебi, ақшалардың қозғалысы туралы есебi, түсiнiктеме хаты, және басқа да бухгалтерлiк есеп стандарттарында көрсетiлген ақпараттық мәлiметтерi кiредi.   

Әдебиеттер: [1], [18], [25], [29], [38]. 

Өзін-өзі  тексеру сұрақтары

1. Стандарт ұғымын қалай түсiнесiң?
2. Халықаралық стандарт пен iшкi стандарттың айырмашылығы қандай?
3. Бiздiң елiмiзде бухгалтерлiк есеп тұжырымдамасының қайсысы қолданылады?
4. Бухгалтерлiк есеп  принциптерiне жеке мысал келтiр?
5. Бухгалтерлiк есеп әдiстерiн ата және түсiндiр

 
 
 
 

Тақырып – 4

Бухгалтерлiк  баланс бухгалтерлік ақпараттың негізгі

формасы ретінде 

     

1. Бухгалтерлiк  баланс туралы түсiнiк және оның құрылымы
2. Бухгалтерлiк баланстың түрлерi
3. Шаруашылық операцияларына сәйкес баланс баптарының өзгерiске ұшырауы

 

     1. Бухгалтерлiк есептiң негiзгi атқаратын қызметiнiң, функциясының бiрi-пайдаланушыларға кәсiпорынның мүлкi және қаржылық жағдайы туралы ақпараттық мәлiметтердi уақтылы жеткiзiп берiп отыру. Осындай ақпараттық мәлiметтiң негiзгi қайнар көзi-бухгалтерлiк баланс. «БАЛАНС» сөзi француз тiлiнен алынған.

     Бұл сөз қазақ тiлiне аударылғанда «таразы» немесе «тепе-тең» деген мағынаны бiлдiредi. Сырт көзбен қарағанда кәсiпорынның бухгалтерлiк балансы «актив» және «пассив» деп аталатын екi бөлiмдi кесте болып табылады. Оның сол жағында, яғни активiнде кәсiпорынның қаржылары, заттай және ақшалай шығындары көрсетiлсе, оң жағында, пассив бөлiмiнде қорлану көздерi қарастырылады. Бухгалтерлiк есеп стандартына сәйкес бухгалтерлiк баланстың актив бөлiмiнде кәсiпорынның өзiне тиесiлi, яғни қолда бар мүлiктерi қарастырылады.

     Ұйым  осыларды пайдалану арқылы ғана алдағы уақытта табыс таба алатындықтан бұл мүлiктердi кәсiпорынның әлуеттi табыстары ретiнде таниды. Ал баланстың  пассивi деп аталатын бөлiмiнде кәсiпорынның қорлану көздерi туралы ақпаратты мәлiмет жазылады. Ұйымның қорлану көздерi меншiктi капитал және тартылған капитал деп екiге бөлiнедi. Мұндағы тартылған капитал дегенiмiз кәсiпорынның мiндеттемелерi, яғни кредитор берешек борыштары болып табылады. Кредиторлар қатарына заңды немесе жеке тұлғаларды жатқызуға болады.

     Егер  кәсiпорын өз кредиторларының  алдындағы  қарызын уақтылы төлей алмаған  жағдайда, олар  ұйымынан активтерiн  сату арқылы қарызын қайтаруды талап  ете алады. Кәсiпорынның меншiктi капиталы инвестордың мүдделiлiгiн танытады және ол активтiң жиынтық сомасынан мiндеттемелердi шегерiп тастағандағы қалдық сомаға тең болады. Инвестордың кредитордан айырмашылығы -өз алажағын алу үшiн жанталасатын болса, ал инвестор жоғарыда аталған активтiң жиынтық сомасынан мiндеттемелердi шегерiп тасатағандағы қалдық сомаға, яғни меншiктi капиталға ие және де кәсiпорынның қожайыны болып табылады. Осы айтылғандарды қорытындылай отырып ұйымның барлық активтерi инвесторлар мен кредиторлардың меншiгi екендiгiн аңғаруға болады.

     Сондықтан бухгалтерлiк баланстағы мына теңдiктiң әрдайым тең болатындығы сөзсiз.

           АКТИВ=МЕНШIКТI КАПИТАЛ+МIНДЕТТЕМЕ

     Бұл теңдiктi кейбiр шет елдерде келесi түрде көрсетедi:

           АКТИВ-МIНДЕТТЕМЕ= МЕНШIКТI КАПИТАЛ

           Әдетте кәсiпорынның бухгалтерлiк балансы есеп беретiн  уақытқа қарай негiзделiп, айдың, тоқсанның, жылдың басына жасалады. Баланстың актив бөлiмi ұзақ мерзiмдi активтер және ағымдағы активтер деп аталатын екi тараудан тұрады. Ұзақ мерзiмдi активтердiң қатарына кәсiпорынның материалдық емес активтерi, негiзгi құралдары, ұзақ мерзiмдi қаржы салымы, ұзақ мерзiмдi дебиторлық борыштары жатқызылады.

     Ал  ағымдағы активтер тарауында ұйымның  материалдық құндылықтары, тауарлары, дайын  өнiмдерi, аяқталмаған өндiрiсi, қысқа мерзiмдi қаржы салымы, алдағы кезең шұығындары, ақшалары және басқа да ағымдағы активтерi қарастырылады. Бухгалтерлiк баланстың пассив бөлiмi үш тараудан тұрады. Оның бiрi меншiктi капитал деп аталып, онда кәсiпорнның жарғылық қоры, резервтiк қоры, бөлiнбеген пайдасы немесе жабылмаған зияны көрсетiледi. Пассив бөлiмiнiң екiншi және үшiншi тараулары тиiсiнше ұзақ мерзiмдi және қысқа мерзiмдi мiндеттемелер деп аталады.

     Ұзақ  мерзiмдi мiндеттемелер қатарына кәсiпорынның ұзақ уақытқа алған несиелерi мен  қарыздары жатқызылса, қысқа мерзiмдi мiндеттемелер тарауында ұйымның алдағы кезеңдерiнiң табыстары, бюджетке қарызы, бюжеттен тыс мекмелерге қарызы, жабдықтаушы -мердiгерлерге қарызы, жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы бойынша қарызы, зейнетақы қорларына қарызы және басқа да кредиторлық борыштары көрсетiледi.

     Жоғарыда айтқандарымыз түсiнiктiрек болу үшiн үлгi ретiнде «ККК» фирмасының 2008 жылғы 1 қаңтарға жасалған бухгалтерлiк балансын  1–кестеде қарастырайық. 

1 – кесте

     «ККК» фирмасының 2008 жылдың 1 қаңтарына Бухгалтерлiк  балансы

     ^{(Өлшем  бiрлiгi мың теңге)}

1 – кестенің жалғасы