Қаржалық тәуекелді басқару

12 Тақырып Қылмыстық  құқық негіздері

            Қылмыстық құқық заң шығарушы органдар қабылдаған қылмыс пен жаза, қылмыстық жауаптылық негізі, жаза жүйелерін. Жазаны тағайындаудың тәртібі мен шарттарын, сондай ақ қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босатуды белгілейтін заңдылық нормалардың жиынтығы болып табылады.

            Қылмыстық құқық жеке құқық  саласы ретінде адамды, оның құқықтары  мен бостандықтарын, қоғамды және  мемлекетті қылмыстық қол сұғушылықтан  қорғауға бағытталған қоғамдық  қатынастарды реттейді.Мұндай реттеу үш түрлі жолмен жүзеге асырылады.

1. Қылмыстық құқық  нормасы арқылы қоғамдық қатынастарды  реттеу функциясы – ол қылмыс  істеуге байланысты қылмыс жасаған  адам мен мемлекет арасында  пайда болады.

2. Қылмыстық құқық нормасы арқылы  жазамен қорқытып, тиым салған іс-әрекеттерді істеуге байланысты қоғамдық қатынастар реттеледі.

3. Қылмыстық құқық нормасы арқылы  азаматтарға қылмыстық жолмен  қиянат келтірілгенде олардың  одан қорғануға байланысты қатынастарын  ретке келтіреді.

Бірақ қылмыстық құқық өзге құқық салаларынан функциясы бойынша оқшау сала. Себебі, ол қоғамдық қатынастарды реттеп қана қоймайды, сонымен қоса, пәрменді кушпен қорғайды. Ал оның қорғау аясына, ең алдымен басқа құқық салаларымен бұған дейін реттеліп қойған қоғамдық қатынастар енеді. Мысалы,мүлікті қалай пайдалану, иелену, билік ету мәселесіне қылмыстық құқық араласпайды, оны азаматтық құқық реттейді. Ал алдын-ала біреу осы құқықтарды бұзатын болса (ұрылық, тонау, қарақшылық т.б.) онда оны қылмыстық құқық қорғайды.

Қылмыстық құқық жалпы және ерекше бөлімнен тұрады.

Жалпы бөлім қылмыстық жауаптылықтың  негіздерін, міндеттері мен принциптерін, жекелеген жаза түрлерінің қолдану  шегін, оларды тағайындау тәртібін белгілейтін  нормалардан, шартты түрде жаза қолдануды, қылмыстық жаза мен жауаптылықтан босатуды, үкімнің орындалуын кейінге қалдыруды реттейтін институттарды орнықтыратын нормалардан, сондай-ақ, сотталғандарды түзеу ісін қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктердің қатысу нысандарын көрсететін нормалардан тұрады. Сонымен қатар, кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы мен оларды жазалаудың ерекшеліктері де, соттылықты жою мен алып тастау шарттары да жалпы бөліммен реттеледі.

Жалпы бөлімнің нормалары өзара  ерекше бөлімнің нормаларымен тығыз  байланысты.

Қылмыстық құқықтың ерекше бөлімінің нормалары жаза түрлері мен оның қолдану шегін көрсете отырып, нақты жекелеген қылмыстарға сипаттама береді.

Қылмыстық құқықтың қағидалары деп  – қылмыстық құқықты басшылыққа алатын оның нормаларының негізгі мазмұны  мен бағытын анықтайтын бастауларды  айтамыз.

Қылмыстық құқықтың негізгі  принциптеріне мыналар жататады:

1. Заңдылық принципі  – бұл принциптің мәні қылмыс  пен күресуді заң шеңберіндегі, оның талаптарын мүлтіксіз орындай  отырып жүргізуді білдіреді. Ешкімде  соттың үкімінсіз, заңға қайшы жолмен кінәлі болып табылмайды.

2. Адамдардың заң алдындағы  теңдігі принципі – бұл принцип  адамның тегіне, ұлтына, нәсіліне, әлеуметтік, мүліктік жағдайына, тіліне, дінге  деген көзқарасына қарамастан  заң алдында бірдей жауап беретіндігін  көрсетеді.

3. Жауаптылық принципі – бұл принцип бойынша кез келген адам лауазымдық және басқа да жағдайларға қарамастан өзінің істеген қылмысы үшін нақты жауаптылықты мойындауы қажет.

4. Әділеттілік принципі  – бұл принциптің мәні қылмыстық  жазаға іс-әрекетінде қылмыс құрамының толық белгілері бар адамдар тартылуы керек. Негізсіз, дәлелсіз қылмыстық жауаптылыққа жол берілмейді.

5. Демократизм принципі  – бұл принциптің мәні сот  төрелігін жүзеге асыру барсында  істі қатысушылар мен сол ауданның  басым бөлігі білетін тілде  жүргізу, егер қажет етсе аудармашының көмегімен қамтамасыз етуді білдіреді.

6. Гуманзим принципі  – бұл принциптің мәні кішігірім  қылмыстарды алғаш жасаған адамдарға  кешіріммен қарап, жеңіл жаза  тағайыедап, керісінше ауыр қылмыс  жасағандарға неғұрлым ауыр жаза тағайындаудан тұрады.

7. Интернационализм принципі  – бұл принцип ұлттық теңдікті  бұзғаны үшін, басқа мемлекеттің  мүддесіне, халықаралық қауіпсіздікке,  ұлттар арасындағы бейбітшілікке  қарсы қылмыстар үшін жауакершілік  белгілейтін нормалардан көрініс  табады.

Басқа құқық салалары сияқты қылмыстық құқықтың да негізгі  заңдылық базасы Қазақстан Республикасының  Конституциясы болып табылады. Қылмыстық  құқық режимдері жоғарғы соттың нормативтік қаулыларында және 1997 жылы қабылданған Қылмыстық Кодексте тура көрсетіледі.

Қылмыстық заң әр түрлі  мазмұнда болуы мүмкін. Ол көлеміне байланысты жеке нормалардан тұратын, бірқатар нормалардан тұратын, қылмыстық  құқықтық нормалардың аяқталған  жүйесінен тұратын қылмыстық  заң болып үшке бөлінеді.

             Қылмыстың құрамы бұл қылмыстың объективтікжәне субъективтік жақтарынан құралатын белгілерінің жиынтығы,олар төрт белгіден тұрады:

- қылмыстың объектісі;

- қылмыстың субъектісі;

- қылмыстың объективтік жағы;

- қылмыстың субъективтік жағы;

Кінә бұл адамның өзінің қасақаналықпен немесе абайсызда істейтін қоғамға қауіпті іс әрекет жасаған адамның жан дүниесінде орын алған ішкі өзгерістерді, оның санасы мен еркінің өзара байланысын бейнелеп береді.

Қылмыс істеу сатылары деп қасақана істелген қылмысқа дайындалу, оқталудан біткенге дейінгі өтетін кезеңдерді айтамыз.Олар:

Қылмыс істеуге дайындалу, қылмыс істеуге оқталу, қылмысты аяқтау.

Қылмыстық құқық принциптері: заңдылық қағидасы, заң алдында теңдігі, жауаптылықтан құтылмайтындық, жеке жауаптылық қағидасы, әділеттілік, ізгілік принциптері, кінәсіздік презумпциясы.

Жаза  соттың үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы.Жаза қылмыс жасауға кінәлі деп танылған адамға қолданылады және адамды құқықтары мен бостандықтарынан айыру немесе оларды шектеу болып табылады.