Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру және қорғаудың ерекшеліктері

Мұның өзі адам мен  азамат құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз ету жөніндегі конституциялық нормалар мен қағидаларын тиімді қолданылуын көптеген жағдайларда әлсіретеді. Сондықтан Қазақстан Республикасында адам құқығын кез келген бұзушылықтың қорғау жөнінде заңдар жасап, ол өмірге енгізілуі тиіс.

Адам құқықтары мен  бостандықтары құқықтың ерекше саласы болып табылады. Өйткені оның құрамында адамзаттың ортақ өмір сүруіне қажетті құндылықтар: өмір сүру бостандықтары, жеке автономия және т.б. жинақталған. Бұл құндылықтар адам құқықтарында өзінің нормативті жағынан бекітілген және құқықтық құралдарымен институт арқылы қамтамасыз етілген. Қазақстан әлемдік реформа бағытымен дами отырып адам құқығын ең жоғары құндылық ретінде жариялады және бұл салада халықаралық стандарттарға сүйенеді. Бұл стандарттар Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясында (1948); Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар жөніндегі халықаралық пакт (1966); Азаматтық және саяси құқықтар жөніндегі халықаралық пакт (1966);Құқықтар мен бостандықтарды қорғау жөніндегі Европалық конвенция (1950); және басқаларда бекітілген. Өкінішке орай еліміз жоғарыда аталған халықаралық құжаттарға қосылмаған.

ҚР адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау саласында ұлттық заңдылыққа сүйенеді. Қазақстанның халықаралық конвенцияларға қосылуы адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау және сақтау саласында әлем стандарттарына қол жеткізуінің басты факторы болып табылады.

Құқықтармен бостандықтарды жариялап қана қою жеткіліксіз, оларды іс жүзінде асыру өте күрделі  міндет. Қоғам қазіргі кезде адам құқықтарының табиғи және біртұтастығын енді ғана сезініп, оларды қамтамасыз етуге және толық кепілдікке беруге қабілетсіз болып отыр. Бұл қайшылық күннен күнге әлеуметтік саладан айқын көрінуде. Сондықтан, адам құқықтарының теориясын және тәжірибесін жеке-жеке бөліп қараған дұрыс. Адам құқықтарын іс жүзінде асыру күрделі процедура. Қазіргі кезде еліміздің өмір сүру деңгейі жағынан төменгі сатыда тұрғаны ешкімге құпия емес. Сол себептен де халықаралық стандарттарға енетін кейбір әлеуметтік, экономикалық құқықтарды қамтамасыз ете алмай отырмыз.

Жеке тұлғаның құқықтарын бұрын тоталитарлық режим бұзған болса қазіргі кезде олар посткоммунистік  демократияның артықшылықтарынан  және конфронтациялық процестерден жапа шегіп отыр. Тәжірибеден аңғарғанымыз қаржылық қамтамасыз етуді қажет етпейтін құқықтар мен бостандықтардың өзі толық қорғалып отырған жоқ. Бұл жерде көңіл жұбатарлық бір жәйт қай мемлекетте де болсын адам құқықтарын қорғау жүз пайызға қамтамасыз етілмеген, әр мемлекеттің өзіне тән проблемалары бар.

Құқықтарды қамтамасыз етуде қоғамда болып жатқан катаклизмдар - әлеуметтік ахуалды нашарлатады, саяси тұрақсыздық, криминогендік жағдайдың шиленісуі, сыбайлас жемқорлық, құқықтық нигилизм, нарықтық қатынасқа өту кезеңіндегі қиындықтар және өзге де факторлар кедергі жасайды. Адам құқықтарымен заңды мүдделері теңсіздіктермен әділетсіздіктердің көрінісі негізінде қыспаққа алынады. Дәлірек айтсақ, адам құқықтары мен бостандықтар институтының жүзеге асырылуына қажетті әлеуметтік орта қалыптаспаған. Құқық бар, ал құндылық жоқ заң бар, ал оның мақсаттары жүзеге асырылмайды.

Әлеуметтік құқықтардың  кепілдігі нашарлаған. Жылдан жылға  халықтың жоғары білім алу, медициналық  көмекті пайдалану, демалу, тұрғын жаймен қамтамасыз етілуі құқықтарын пайдалану  мүмкіндіктері төмендеп барады. Бұл  жағдай қоғамның «өте бай» және «өте кедей» санаттарының пайда болуымен шиеленісе түсуде. Қазіргі кездегі кезек күттірмес мәселенің бірі, демократиялық өзгерістер барысында Декларацияда, Конституцияда аталған құқықтарға өмірлік мазмұн беру. Әрине, оны жүзеге асыру өте күрделі іс, өйткені біздің мемлекетімізде барлық құқықты жоғары дәрежеде материалдық тұрғыдан қамтамасыз етуге мүмкіндік жоқ. Заң жүзінде өмір сүрудің ең төменгі стандарттары белгіленбеген.

Ата заңымыздағы адам құқықтарымен бостандықтары жөніндегі тарау құқықтық жүйенің сәнін келтіріп тұр, тіптен демократиялық даудың бірден-бір көрінісі деуге болады. Бірақ ғалым-заңгерлер Конституцияның әдеби шығарма емес заңдылық құжат екеніне басты назар аударады. Оның мазмұны халықаралық-құқықтық актілердегі адам құқықтарын әдемі сөздермен белгілеу емес. Конституция мемлекеттің өзінің әдет-ғұрыптарына және салт-саналарына сүйену керек. Оның нормалары адамға өркениетті әлемнің өлшемдері бойынша өмір сүруге мүмкіндік беруі керек. Құқықтық мемлекет азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау және сақтау функциясын жүзеге асыру үшін процедура мен механизмдермен және институттармен қамтамасыз етілуі тиіс. Бұл механизмдер процедуралар және институттар әр кезде өзгерісте, қозғалыста болады яғни олар қоғамдық  жағдайлардың өзгеруіне қарай икемделіп отыруы керек.

Әдетте тәжірибеде адам құқықтарын қорғаудың алуан түрлі  органдар жүйесі мен процедуралары  қорғау механизмін қалыптастырады.Бұл  механизмдерсіз құқықтық мемлекет өмір сүре алмайды: Конституциялық соттар (Испания, Италия, Ресей, Германия); Конституциялық Кеңес (Франция); Жоғарғы сот (АҚШ); Мемлекеттік Кеңес (Италия); Әкімшілік соттар, жалпы юрисдикциялық соттар, омбудсмандар (Франция, Польша, Ұлы Британия); медиатр-делдал (Франция) – міне адам құқықтарын және олардың бостандықтарын қамтамасыз ететін кейбір механизмдер осындай.

1948 жылдың желтоқсанында  адам құқықтарының жалпыға бірдей  декларациясы қабылдануымен адам  құқықтарын кодификациялау процесі  басталды. Адам құқықтар институтын  және процедураларын жақсарту  оларды іс жүзіне асыру және қорғау шаралары енгізілді. Осы жолдағы адамзаттың жарты ғасырлық тәжірибесі адам құқықтарымен бостандықтарын жеткілікті дәрежеде қамтамсыз етусіз және қорғаусыз демократияға, құқықтық мемлекет құруға қол жеткізудің мүмкін еместігін көрсетіп берді.

Қазақстан Республикасында  адамдар мен азаматтардың Конституция  мен заңдарда бекітілген құқықтары  мен бостандықтарын қорғау мен жүзеге асыруды қамтамасыз еті тиіс мемлекеттік  институттар құрылады және жұмыс  істейді.

Адамның құқығы мен бостандығын  қорғау және қамтамасыз ету жөніндегі  маңызды мемлекеттік институттардың бірі Қазақстан Республикасының  Президенті болып табылады. Президенттің тиісті өкілеттігінің заңдық негізі Конституцияда, сондай-ақ Президенттің Президент туралы Конституциялық заң күші бар Жарлығында бекітілген.

Конституцияда Қазақстан  Республикасының Президенті – адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының нышаны әрі кепілі деп жазылған (40-бап, 2-тармақ). Президенттің қызметіне кірісер  сәтінде халыққа беретін антында мынадай сөздер бар: «Қазақстан халқына адал қызмет етуге, Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарын қатаң сақтауға, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беруге салтанатты түрде ант етемін» (42-бап, 1-тармақ). Адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету жөніндегі мәселелер бойынша Парламент мәжілісіне қарауға Үкімет енгізетін құқық қорғаушылық заң жобаларына Президенттің бастамашылығы Президенттің азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының кепілі ретіндегі қызметінің басты бағыттарының бірі болып табылады. Үкімет арқылы Президент бастамашы болған кейбір заңдарды айтуға болады.

Қазақстан Республикасының  шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік  қолдау туралы Заң, Қазақстан Республикасы азаматтарының денсаулығын қорғау туралы Заң, Қазақстан Республикасында мүгедектігі бойынша, асыраушысының айрылу жағдайына және жасының ұлғаюына байланысты мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы төлеу туралы Заң, және т.б. Сонымен бірге Президент өз өкілеттігі шегінде нормативтік құқықтық актілер сияқты, адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету үшін жеке сипаттағы актілер де шығарады [38, 469].

Ол Президенттің тиісті Жарлығымен бекітілген мемлекеттік  қызмет принциптерінен айқын көрінеді. Президенттің Жарлығы бойынша:

а) мемлекет мүддесі алдында  азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының және заңды мүдделерінің басымдығы; ә) жалпыға ортақтық, яғни, мемлекеттік  қызметке кіруге барлық азаматтардың тең құқылығы; б) қоғамдық пікірді  ескеру мен жариялылық мемлекеттік қызметтің маңызды принциптері болып табылады. Жоғарыда көрінгендей, мұнда мемлекеттік органдар қызметінің азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруды және қорғауды көздейтіндей принциптер қарастырылған. Бұл принциптер Президенттің құқық қорғау органдарының қызметіне сәйкес мәртебесін белгілейтін жарлықтарында нақтыланады. Мысалы, Президенттің «Қазақстан Республикасы ішкі істер органдары туралы» 1995 жылғы 21 желтоқсандағы Жарлығында, бұл органдардың адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарына қарсы қылмыстық және өзге әрекеттердің алдын алу және жолын кесу жөніндегі қызметті жүзеге асыратындығы жазылған.

Президент, сондай-ақ адам мен азаматтың саяси, әлеуметтік-экономикалық және жеке құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруды көздейтін жеке құқықтық актілер шығарады. Атап айтқанда, Президент республика азаматтығын, саяси баспана беру мәселелерін шешеді, республиканың мемлекеттік наградаларын, құрметті және өзге де атақтар береді. Президент ауыр қылмысы үшін сотталғандарға кешірім жасайды.

Президент тыйым салуды, сондай-ақ Парламенттің азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын бұзатын заңдар қабылдамауы үшін пайдаланады. Қазақстан Республикасының  демократиялық институттарына, азаматарының қауіпсіздігіне ерекше қатер төнген жағдайда Президент қалыптасқан жағдайға орай шаралар қабылдауға құқықты.Президент Қазақстанның бүкіл аумағына және оның жекелеген аймақтарына төтенше жағдай енгізіп, Қарулы Күшті қолдана алады.

Қазақстан Республикасы Президентінің жанынан консультативті-кеңесші орган ретінде адам құқығын қорғау жөніндегі комиссия құрылды. Комиссияның басты міндеті Президенттің конституциялық мәртебесі – оның адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының кепілдігін, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету және қорғау тетігін жеңілдетуді жүзеге асыруына ықпал ету болып табылады. Комиссия бұл міндеттерді орындау мақсатында мемлекет басшысының және комиссияның атына адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтары бойынша жолдаған өтініштерін қарайды, адам құқының сақталуы туралы жыл сайын баяндамалар жасайды, адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету механизмін жетілдіру туралы ұсыныстар және т.б. әзірлейді [39].

Парламент те адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру мен қорғауға кепілдік беретін маңызды мемлекеттік институттардың бірі. Парламент мұны, негізінен, заң шығару қызметі арқылы жүзеге асырады, онда Парламенттің конституциялық өкілеттігі айқын көрінген. Парламент жеке тұлғалардың құқықтық субьектілігіне, азаматтық құқықтар мен бостандықтарға, жеке тұлғалардың жауаптылығына қатысты негізгі принциптер мен нормаларды; жергілікті өзін-өзі басқару органдарын құру мен қызметінің негіздерін белгілейтін маңызды қоғамдық қатынастарды реттеуші заңдар шығарады. Тиісінше, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары жүзеге асырылатын қоғамдық қатынастардың негізгі салалары Парламент қабылдайтын заңдар арқылы реттеледі.

Сот, ішкі істер, ұлттық қауіпсіздік  органдары адам мен азаматтың  құқықтары мен бостандықтарын ұйымдастыру мен қорғауға ықпал ететін органдар болып табылады.

Адамның құқықтары мен  бостандықтарына кепілдік беретін  маңызды Қазақстан Республикасының  «Күзет қызметі туралы» (2000 жылғы 19 қазандағы Заңы ). Осы Заң Қазақстан  Республикасының аумағындағы күзет қызметінің құқықтық негіздерін белгілейді.

Күзет қызметінің негізгі  міндеттері:

1) жеке адамдардың  өмірі мен денсаулығын қылмыстық  және өзге де құқыққа қайшы  қол сұғушылықтан қорғау;

2) жеке және заңды  тұлғалардың мүлкін құқыққа қайшы  қол сұғушылықтардан қорғау болып табылады [40, 14-15].

Қазақстан Республикасында  адам және азамат құқықтары мен еркіндіктерін  қорғаудың маңызды және жаңа институты  Омбудсмен институты болып саналады. Әлемдік практикаға назар салатын  болсақ, Омбудсмен институтының жеке адамның құқықтарын эффективті қорғайтын басқару аппаратының қызметіне бақылауды жүзеге асыратын органның жүйесінде маңызды орын алады. Омбудсмен институтының қызметі және мазмұны мемлекет пен азамат арасындағы, билік үстіндегі тұлғалар мен билікке бағынатын тұлғалар арасындағы жаңа қатынастарды орнатты. Бұл институт атқарушы билік қызметінің құқықтық негізін және заңдылығын нығайтуға маңызды фактор болып табылады. Әртүрлі елдерде ол әрқалай аталады, мысалы: омбудсмен, проведор, медиатор, өкілетті және тағы басқа. Бұл институттың, лауазымның жалпы қабылданған атауы – Омбудсмен. Бұл лауазым алғашқы кезде 1809 жылы Швецияда бекітілді, ол «парламенттік Омбудсмен» деп аталады. XVIII-XIX ғасырда қоғамдағы өзгерістерге байланысты Швецияда конституциялық нормалар пайда болды. Корольдің кең өкілеттіктерін парламенттік өкілеттіктерімен тепе-тең ету үшін парламентке арнайы парламенттік комиссарды (Омбудсменді) сайлауға құқығы берілді. Парламенттік комиссар (Омбудсмен) соттардың және билік органдарының парламенттің заң актілерін сақтауын қадағалауды жүзеге асырды. Омбудсмен институтына атқарушы биліктің және басқа органдардың қызметіне конституциялық басқаруды жүзеге асыру, сонымен бірге азаматтардың құқықтарын әкімшілік басынушылықтан қорғауды жетілдіру функциялары берілген.

Мемлекеттік-құқықтық мағынада қарағанда омбудсмен азаматтардың құқықтарын қорғауға парламентпен өкілет берілген, сондай-ақ барлық мемлекеттік  лауазымды тұлғаларға кең қадағалау  формасында жанама түрде парламенттік бақылауды жүзеге асыратын, бірақ  мемлекеттік лауазымды тұлғалардың қабылдаған шешімдерін өзгертуге құқығы жоқ сенімді тәуелсіз тұлға болып табылады.