Қазақстан Республикасының салық саясатының дамуы

Қазақстан Республикасының  салық саясатының дамуы

Экономикалық  жағдайдың жалпы  жақсаруы  салықтардың түсімдерінің ішінде табысқа салынатын салықтардың көбеюіне әкеледі. 
Әр мемлекетте әрқашан да екі альтернативті, яғни бюджеттік пен салықтық саясаттардың арасындағы қарым-қатынастарының құрылуының принципиалды қарама-қайшылықты стратегиялық қолайлы жол бар. 
Бұл, бірінші жағдайда - халықтың қазынаға жоғары салықтарды төлету, оның қауіпсіздігі, амандығы, басқа қызықшылықты қорғаудың толық жауапкершілігін өз мойнына алу, сондай-ақ ертеңгі күнге сенімділігінің мүмкіндігінің бар болуын өзіне қабылдау. Екінші жағдайда - шектеулі төмен салықтарды алу, яғни азаматтардың, халықтың өзінің қарауынша өздерінен алынбаған салық түріндегі құралдарды өз беттерінше қолданатындар өз-өздерін мемлекеттің көмегінсіз-ақ күте алады. 
Әр жағдайда бұл таңдаудың мәселесін шешу негізінен халықтың әлеуметтік және экономикалық деңгейлерінің тұтынуынан, оның экономикасының потенциалды және әлеуметтік бағытталуынан қатысты. Ереже бойынша, әлсіз экономикамен елдерде, яғни дамып жатқандар, өзінің қалыптасу және нарыққа көшудің, әсіресе алғашқы қадамында қатысты төмен салықтарға ұмтылады. Кейін, қоғамдық тұтынудың (білім беру, денсаулықты сақтау, коммуналды қызмет және т.б.) әр түрлі формаларының дамуымен салық салудың аса жоғары деңгейіне баяу өту жүзеге асырылады, оның параметрлері экономикасы мықты: елдердің, басқа сөзбен айтқанда, дамыған елдердің максималды мәніне жетеді. 
Алайда, жалпы тенденцияның шектеуінде әртүрлі мемлекеттер әр түрліше өзінің қаржылық, сондықтан, салықтык саясатын құрайды. Олар тым жоғары нәтижелі айқындамасы бойынша жеке тұлғалардың меншігінен гөрі қаржылық құрылымдардың бақылауындағы қаржы құралдарының қолданылуын, салықтық және басқа міндетті төлемдер түрінде қоғамның табыстарынан 50% дейін алу мүмкін деп ойлайды. Басқалары, керісінше, бұл көзқарастарды бөлмей, өздерінің салықтық тәбеттерін жалпы ішкі өнімнен 25-30% - бен шектейді. 
Біріншілердің ішінде, бай елдер, олардың салықтық алып тастаулары орта жандық жалпы табыстар деңгейіндегі 25-30 мың. долл. елеулі сома құрайды. Мысалы, Данияда бұл халықтың бір жанына 17 мың. долл. шамасында (ЖІӨ-гі салықтардың үлесі - 51%), Швейцарияда 15 мың. долл. шамасында (ЖІӨ-гі салықтардың үлесі - 33%), Норвегияда -14 мың. долл. (ЖІӨ-гі салықтардың үлесі - 42%), Германия, Франция, Бельгия, Финляндияда - 11-ден 12 мың. долл. диапазонында (ЖІӨ-гі салықтардың үлесі - сәйкес 40% - дан 47% - ға дейін). 
Орта жандық табыстарының деңгейі бойынша соңғы орынды алатын елдерде салықтық алып тастаулары көлемі аса қарапайым. Солай, ол Оңтүстік Кореяда 2,5 мың. долл. төмен (ЖІӨ-гі салықтардың үлесі - 22%) құрайды, ал Мексикада 500 долл. төмен (ЖІӨ-гі салықтардың үлесі - 16%). Және тек Ресей орта жанды табыстар деңгейі бойынша соңғы категорияға түссе де, салықтық алып тастаулар үлесі бойынша жоғары дамыған елдердің артынан тартылады - ЖІӨ-нің 30% астам (шамамен халықтың әр жанына 1 мың. долл., яғни Жапония мен Швейцария деңгейінде). Басқаша айтқанда, онда 4 адамнан түратын статистикалық отбасына барлық салық түрлерінің алу сомасынан жалпы қиындықта орташа 4 мың. долл. қүрайды. Сол уақытта, мемлекеттердің адекватты көлемде бұл отбасылардың қызығушылығы мен қажеттіліктерін қорғауды қарастырады. 
Алайда, белгілі болғандай, мемлекеттің бюджеті арқылы қайта таратудың мүмкін салық салу деңгейінің өз шектеуі бар, яғни ол экономикалық және әлеуметтік қайшылықтарының шиеленісуі әрі қарай өсуіне жеткендегі ЖІӨ-гі салықтық алып тастаулардың сондай үлесі. Олар ашық саяси дауларда және салықтық реформалардың наразылық шақырылған уайыммен, оның ішінде: салықтық үкіметке бағынбау, табыстарды массалық жасыру және салықтық міндеттерді орындаудан кету, ұлттық экономикадан шет елдерге капиталдың ағылуы, халықтардың салық төлеушілер үшін азырақ ауыртпалылықты түсіру бойынша аймақтарға көшу формаларымен көрсетілуі мүмкін. Және тек шүғыл немесе форс - мажорлық жағдайларда (мысалы, соғыс, сұрапыл апаттар, ірі техногендік апаттар, эпидемия) экономикалық үғынуларға қарсы салықтық шектеудің деңгейі қалыпты жиһазда оның ең жақсы мәнінен көп жоғары болуы мүмкін. 
Салық салу мәселелері әрқашанда экономистер, философтар, әр түрлі дәуірлердің мемлекеттік қызметкерлерінің ойларымен қамтылды. Салық салу теориясының негізін салушылардың бірі А.Смит салықтар, оны төлейтіндерге арналған - құлдықтың белгісі емес, керісінше бостандықтың деп айтқан болатын. АҚШ-тың мемлекеттік қызметшісі және ғалымы Б.Франклин «өмірде өлім мен салықтардан басқа шарасыз заттар жоқ» деп айқындады. 
Д.С.Миль алғаш рет ғалым классиктерінің арасында салықтың бірегей емес, керісінше, салықтардың әркелкілігін жалпылауын қолдану ойын түжырымдады. 
Онымен қоса, қазынаның табыстарында негізгі орынды тікелей салықтарға (рента мен мүраға) берген. Жанама салықтарды айтсақ, оның ойынша, олармен тек сол азы ғана бірінші қажеттілік заттарына жатпайтындар салықпен алыну керек және барлық жалпы қолданылуға арналмаған, тек халықтың кейбір категориясының қандай-да бір ерекше түтынуларын қанағаттандыру үшін. 
XX ғ. 70 - 80 ж.ж. батыс елдерде ұсыныс экономикасының неоклассикалық теориясында негізделген А. Лаффердің бюджеттік концепциясы қолдау алды. Оның мәні салық төлеушінің салықтық жүктеменің өсуі оның табысының белгілі «критикалық деңгейі» деп аталатынның өсуімен қоса жіберіледі, оның арттыруы алдын ала бұл табыстың төмендеуіне шарасыздықпен әкеледі, өндірістің қысымына, кейін тіпті ақырғының рентабельді емес болғаннан тоқталуына әкеледі. 1995 ж. Қазақстанда «Салық және бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы» ҚР Президентінің Жарғысы жүзеге асырылды.