Ұлттық экономика

Адамдардың тұтынуы экономиканың дамуын белгілейтін басты көрсеткіштердің біреуі болып табылады. Жалпы ішкі өнімнің 2/3-нен 3/4-не дейіні тұтынуға тағайындалады. Бұл адамдардың тұтынушылық тәртібін калыптастырады. Тұтынушылық тәртіпті бағалау үшін тұтынушылық көңіл деген корсеткіш қолданылады. Осы көрсеткіш экономикалық циклды болжаудың негізін қүра-тын маңызды макроэкономикалық корсеткіштерге жатады. Бұл бизнестің қандайы болмасын қысқа мерзімдегі жоспарлауда және мемлекеттің экономикалық саясатын аныктауда кең қолданылады.

Жинақтар деп кейінге қалдырылған немесе осы мерзімде тұтынылмайтын табыстар бөлшегі аталады. Жинақтар табыстар

мен ағымды тұтынудың  айырымына тең болады. Жинақтар бола-шақтағы  ондірістік жоне тұтынулык. қажеттіктермен байланысты процесс болып табылады.

Сойтіп, жинақтар — инвестиция жасаумен байланысты,эконо-микалық процесс; ағымды өндірістік және тұтынулық қажеттер шығындарының пайдаланылмай қалған табыстары жинақталады. Жинақтарды фирмалар және үй шаруашылықтары жасайды. Фир-малар жинақты инвестиция жасау үшін - өндірісті кеңейтіп, пайданы көбейту үшін жасайды. Үй шаруашылықтарының жинақ жасауының бірнеше себептері болады: кдртайғанда зәрулікке ұшырамау үшін, балаларына қаддыру үшін, жер, қозғалмайтын және қымбат, ұзақ мерзім пайдаланатын заттар сатып алу үшін. Жинақ-ты және инвестицияны ор экономикалық субъектілер әр түрлі себептермен, өз еркімен жасайды.

Табыстар тұтыну мен  жинаққа қалай бөлінеді? Осы сұраққа  жауап алу үшін тұтыну қызметтерінің  жалпы қасиеттерін сипаттау керек. Бұл тұтыну шығындарының табыстарға қатынасын көрсетеді.

Үй шаруашылықтарының  жеке тұтынуы (С) тиімді сұраныстың маңызды бөлігін қүрайды. Жинақ, табыстардың тұтыну шы-ғындардан артықтығы екенін еске түсірсек, тұтынуды белгілейтін факторларға талдау жүргізу, сонымен бірге, жинақ тәуелді болатын факторларды таідау болып табылатыны айғақтанады:

Ү = С + S.

Осы тендеу табыстың бір  бөлігі жеке тұтынуға кететінін, ал артығы жинақ (S) нысанын алатынын көрсетеді. Осымен бірге, қоғамның шығындары, бір жағынан, тұтыну қажеттеріне сұраныс (С) түрін, екіншіден — инвестицияға сұраныс (I) түрін алуы мүмкін:

Ү = С + I.

Ұлттық табыстың көлемі мен тұтыну шығындарының ара-қатынасын  сипаттай отырып, Д.Кейнс тұтыну дәрежесі табыстың дәрежесіне тәуелді деп  түжырымдаған. Тұтынуды мына функция  арқылы корсетуге болады:

С = С (Ү).

Бірақ табыс тұтынумен  катар, жинакты белгілейтін негізгі фак-тор болып табылады:

S = S (Ү).

Зерттеулердің нәтижесінде  тұтынудың қозғалуы табыстың қозғалу  бағытында жүретіш дәлелденген. Бірақ тұтыну табысқа ғана тоуелді  емес, ол тұтынуға шекті бейімділікке (MPS) тоуелді болады:

МРС = Тұтынудагы өзгеріс/Табыстагы өзгеріс = ДС/ДУ.

Осы үлгі қосымша табыстың қандагі бөлігі тұтынудың осіміне  кететінін көрсетеді.

Осыған үксатып жинаққа  шекті бейімділікті (МРС) карауға  болады.

Жинаққа шекті бейімділік - бұл жинақтағы қандай болмасын өзгерістердің, осы өзгерістердің табыс тудырған өзгерістермен ара-қатынасы болып табылады:

М?$=Жинақтагы  әзгеріс/Табыстагы өзгеріс = AS/АУ.

Жеңіл байқауға болады, егер С + S = У (жиынтық табыс тұтыну мен жинаққа бөлінеді), AC + AS = АУ. Онда тұтынуға шекті бейімділік пен жинаққа шекті бейімділіктің қосындысы 1 тең болады:

МРС + MPS = 1; МРС +MPS =ДС/АУ + AS/AY =A(C+S)/AY =AS/AY =

Сондықтан,

МРС = 1 - MPS және MPS=1 - МРС.

Тұтыну мен жинақтың функцияларын анықтағаннан кейін, олардың  дәрежесіне шешуші фактор болып әсер ететін табысқа келейік. Әдетте, табыстың өсуімен бірге тұтыну мен жинақ та өсіп отырады. Түрақты экономикалык өсу жағдайында МРС-тың төмен-деу тенденциясы байқалады, a MPS - өсу тенденциясына ие болады. Инфляция жағдайында басқаша процесс орын алады: МРС өсу тенденциясына ие болады, MPS - томендеу тенденция-сына. Экономикалық жағдай түрақсыз болғанда, халықтың салы-мы инфляциядан сақтандырылмаған болса, ол езінің тұтынуын, әсіресе үзак мерзім пайдаланатын тауарларды, кебейте түседі. Осындай жағдайда жинақтың ерекше түріне халықтың зергерлік тауарларды, тондарды, машиналарды, т.б. сатып алулары айналады.

Осы факторлардан басқа, тұтыну мен жинаққа осер ететін факторлар  мыналар:

• тұтыну мен жинақты  азайтатын салықтардың осуі, бағалар-дын  котерілуі;

• әлеуметтік сақтандыруға төлемдердщ осуі (жинақты азай-туы мүмкін);

• сұраныстың күрт осуі (тұтынудың оте кобеюі мүмкіндігі туады);

• нарықта ұсыныстың  осуі (жинақтың азаюын тудыруы мүмкін);

• табыстардың осуі (тұтыну мен жинақтьщ өсуіне әсер етеді).

Әдетте инвестиция деп жаңа өндірістік куат пен капиталдық активтер жасау мақсатпен жинақтауды пайдалану түсініледі. Ин-вестицияньщ құрамына машиналар мен жабдықтар алуға жүмсал-ған барлық щығындар жатады, қүрылыс-монтаж жұмыстары жоне запастың өзгерістері кіреді. Құнды қағаздардың қозғалысы (мемлекеггік облигацияларды сатып алу-сату) инвестицияға тікелей қатынасы болмайды. Инвестиция жүргізу тікелей тауарлық нарықпен байланысты, ал облигацияның сатып алу-сатылуы құнды қағаздар нарығымен байланысты. Инвестициялардың игіліктер на-рығына қысқа және ұзақ мерзімдегі әсері бірдей болмайды. Қысқа мерзімде жасалатын инвестициялардың нәтижесінде игіліктер нарытыңда тек сұраныс өседі. Ұсыныстың көлемі өзгермейді, өйткені салынып жатқан объектілерден өнім мен қызметтер түрінде қайта-рьшым болмайды. Ұзақ мерзімде инвестициялардың әсерімен сұра-ныс та, ұсыныс та озгереді.

Инвестициялар тұтыну сұранысымен  қатар жиынтық сұраныс-тың екінші қүрамы болып табылады. Осымен қатар  жинақтар мен инвестициялар тиімді сұраныс көлеміне қарама-қарсы бағытта  әсер етеді: жинақтар сұранысты азайтса, инвестициялар оны кобейтеді.

Инвестициялар дорежесі коғамның ұлттық табысыньщ көлеміне елеулі әсер етеді; оның динамикасы ұлттық экономиканың көпте-ген макропропорцияларына әсер етеді. Кейнстік теориада инвести-цияның дәрежесіне және жинаклың дорежесіне кобінесе әр түрлі процестер мен жағдайлардың әсер ететіні аталып көрсетіледі.

Елдің масштабындағы  инвестициялар (капитаддық салымдар) үлғаймалы  үдайы өвдіріс процесін белгілейді. Жаңа кәсіпорындарын қүру, түрғын үйлер  салу, жол жүргізу жоне жаңа жұмыс орында-рын жасау, инвестиция жасау немесе капитал жасау процестерімен байланысты болады.

Инвестициялардыц козі жинақ болады. Бірақ моселе мынада: жинақты жасайтын бір іиаруашылық  субъектілері болса, инвестицияларды  басқа шаруашылық субъектілері жасауы мүмкін.

Көпшілік халықтың жинактары, инвестициялардың козі болып табылады. Бірақ осы адамдар нақты игіліктердін осуімен байланысты капиталдың салымын  жасамайды. Қызмет жасайтын әр түрлі  фирмаларда инвестицияның козі болады. Осы жағдайда «жинақтаушы» мен «инвестор» бір тұлға болады.

Инвестицияларға қандай факторлар осер етеді? Маңыздыла-рын  атап отейік.

Біріншіден, инвестиция жасау процесі күтілетін пайда нормасынан немесе рентабелдіктен жасалатын капиталдың салымынан тоуелді болады.

Екіншіден, инвестор шешім қабылдағанда капиталдық салым жасаудың балама мүмкіндігін есепке алады. Бүнда процент став-касының дорежесі шешуші рөл аткарады.

Айта кетейік, проценттің дорежесі жоне инвестициялар мен  жинактардың колемдерінің арасындағы функционалдық байланыс-тар классикалык мектептің теоретиктарының енбегһще корсетілген болатын. Инвестициялар кейнстік концепцияда, классикалық кон-цепциядағыдай, проценттің нормасыныц функциясы болып табы-лады, ал жинақтар, Кейнс бойынша, табыстың функциясы: S=S(Y). Осы жерде Дж.Кейнс пен А.Маршаллдыи козкарастары бір-бірше үқсамайды, А.Маршалл жинақтыц молшерін проценттің ставкасы-нын. колемімен байланысты деп түсінеді.

Сөйтіп, инвестициялар  процент ставкасының, ал жинақтар табыстың функциясы болып табылады.

Инвестициялар салық  салу дорежесіне тоуелді болады.

Инвестициялық процеске ақшаның инфляциялық құнсызда-нуы  әсер етеді.

 

3.2 Тұтынуға  бейімділік

 

Жиынтық тұтынуға талдау жасаганда қоғамдық тұты-нуға жұмсалған  жалпы ресурстардың санына ықпал  ететін объективті және субъективті факторлардың рөлін зерттеу маңызды. Тұтынудың жалпы көлемі, әдетте табыстың жалпы көлеміне тәуелді болады. Тұтынуға ықпал ететін психологиялық фактордың рөлін Дж. М. Кейнс былайша сипаттайды: "Біздің негізгі психологиялық заңды басқаша алып, арқа сүйеуіміз жайдан-жай емес, адамзат жараты-лысынан, сонымен қатар тәжірибені тәптіштеп үйрену негізінде, әдетте, ездерінің тұтынуын арттырады, алайда табыстың өсу мелшеріндей дәрежеге өспейді". Белгілі Итальян экономисі А. Пезенти "сонымен , анықталған" "негізгі психологиялық заңның" маңызы былайша: "егер табыс өзгерсе, тұтыну да сол бағытта өзгереді, алайда тұтынудың өзгерісі, табыс өзгерісіне қарағанда аз болады"

Тұтыну езгерісі және оның ықпалымен      мүмкін     болатын     табыс      езгерісінің арақатынасын тұтынуға шектеулі бейімділік деп атайды.

(MPC-marqinal propensity   to consume) MPC =дү

Айталық, адамның 1000 доллары  бар деп үйғаралық. Оның ай сайынғы  табысы бірдей мелшерде 100 долларға өсетін болса, тұтыну шығындары қалай еседі  екен, соны талдайық.

Кестеден көріп отырғандай, ай сайын кіріс өседі, алай-да қосымша  әрбір 100 доллардан тұтынуға салыстырмалы аз үлес жүмсалады да, басым көпшілігі  сақталады (жи-наққа кетеді). Мысалы, ақпавда қосымша 100 доллар та-уып, оның 90 долларын тұтынуға жүмсады, ал 10 доллар жинақ ретінде сақтауға қалдырды. Наурыз айында қосымша 100 доллардан, 80 долларды тұтынуға, 20 дол-ларды сақтауға бөледі т. б. нәтижесінде тұтынудың жалпы шығыны өседі, алайда табыстың есу қарқынынан төмен. Табыстың өсуімен адам жақсы ішінеді, киінеді, саяхат шегеді, сонымен бірге оның жинақ мелшері де өседі. Тұтыну да, жинақ та абсолютті мөлшерде еседі, алайда тұтыну үлесі салыстырмалы бірте-бірте азаяды да, жинақ үлесі үлғаяды.

Сонымен, "негізгі психологиялық  заңға" сай тұтынуға шектеулі бейімділік мөлшері нел мен бірдің арасында болады:

Формуладан керініп  түргандай, жинаққа шектеулі бейімдшік, жинақ мөлшерінің езгерісінің табыс  өзгерісіне қатынасы ретівде анықталады:

AS МРС =тт; (мүнда MPS — marqinal propensity to save)

Мынадай сұраққа ойланайық — жинаққа шектеулі бейімділік пен тұтынуға шектеулі бейімділіктің арақатынасы қандай болмақ? Сұраққа жауап беру үшін, мынадай үғымдармен белгіленетін экономикалық қүбылыс-тардың мәнін толығырақ талдау қажет:

1) тұтынуға шектеулі  бейімділік;

2) жинақка шектеулі бейімділік.

Жалпы табыс өсетін болса, өсімнің бір белігі тұтынуға, ал қалған белігі жинаққа (сақтауға) кететіні түсінікті болса керек. Үшінші варианттың орын алмайтындығынан тұтыну мен  жинақ өзгеріс сомасы табыстың өзгерісіне тең болары сөзсіз. Сонымен 10 кестеден көргендей, AC + Д5 = Ау онда ДС(Д.у + AS) Ay = 1

Мысалы ақпанда МРС + MPS = 0,9 + 0,1 = 1 наурызда 0,8 + 0,2 = 1 т. с. Жинаққа шектеулі бейімділік бір өлшем-ге дейінгі тұтынуга шектеулі бейімділік қатынасына толықтырушы болып табылады. Осы кезге дейінгі әңгіме тұтынуға бейімділік жеке субъект немесе отбасы дәрежесінде қаралды. Әрине жекелеген отбасыларьшың кірістері мен шыгыстары қозғалысының ауытқуы сонша-лықты көп те болуы мүмкін, алайда "негізгі психологиялық заң" езінің мәнділігін макро дәрежеде де көрсете алады.   

Тұтынуға бейімділікті графикпен түсіндіріп көрелік.

График қалай қүрылады? Абцисса есінде таза табыс (салықтарды төлегеннен кейін) қалады. Ордината өсівде — тұтыну шығындары. Егер шығыстар кірістермен дәлме-дәл сәйкес келсе 45° бүрышпен жүргізілген тіке сызықтың бойындағы кез келген нүкте оны көрсеткен болар еді. Алайда шын мәнінде мүндай сәйкестік орын алмайды, табыстың тек бір бөлігі тұтынуға жүмсалады. Сондықтан да тұтыну қисыгы 45° сызығынан темен ауытқиды. 45° сызығы мен тұтыну қисыгының В нүктесінде қиылысуы жинақтық нөлдік дәрежесін көрсетеді. Осы нүктеден солға қарай жағымсыз жинақ (яғни шыгыс кірістен асады — "қарыз"), ал оңға қарай — жағымды жинақ. Мысалы, табыс 7000 доллар болғанда жағдай былайша сипатталады. Е\Е₀ кесіндісі тұтыну мөлшерін, ал ЕоЕ_г кесіндісі — жинақ мөлшерін көрсетеді. Отбасы бюджеттерінің тепе-теңдігі тек В нүктесінде байқалады, өйткені тек осында кіріс пен шығыстың тепе-теңдігі орын алады.

Жинаққа бейімділік жинақ өсімінің тұтыну өсіміне қатынасын керсетеді. Жинақталатьш тұтынуға түспейтін табыстың бір бөлігі болатындықтан жинақ пен тұтыну графигі, Самуэльсонның айтуынша "сиамдық егіздердей"  бірін-бірі толықтырады, өйткені жинақ (сақтау) + тұтыну = қоғамның таза табысы.

Жинак графигі қалай қүрылады? Ол үшін мына бір қызғылықты жайды көру керек: біріншіден, 42-суреттегі абцисса өсін,                                                                                                                                                                                                                                                                                                             45° сызық деп үйғару керек, екіншіден

45° сызықта айнаны  орналастырсақ, оған түскен график жинақ сызыгының көрінісі болады. В нүктесі жинақ нөлге тең болғавдагы табыс дәрежесі. Одан төмен жағымсыз жинақ, одан жоғары жағымды жинақ.

Жогарыда атап өткендей тұтынуға шектеулі бейімділік (МРС), косымша табыстан туындайтын қосымша тұтыну мелшерін сипаттайды. Графикке бұл тұтыну көлбеу қисыгы арқылы көрінеді, қүлама көлбеу жоғары МРС-ты, ал жай келбеу — төменгі МРС суреттейді. <                                                                                                                                                                                                                       пунктирлі сызықпен бейнеленген кішкене үшбүрыш табыстың 400° тан 500° долл. өсуі. Осы үшбүрыш тұтынуға шектеулі бейімділік категориясының мәнін көрсетеді. Табыстың 4000 долл. 5000 долларга ескенде тұтынуға 850 доллар жүмсал-ды. Олай болса, МРС 850: 1000 долл. = 0,85 долл. болады.