Тауарлы материалдық құндылықтарды ревизиялау тәсілдері

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                         РЕФЕРАТ

    Тақырыбы: Тауарлы материалдық құндылықтарды ревизиялау тәсілдері 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Алматы  2011 жыл 
 
 

Кіріспе

      Тауарлы-материалдық  құндылықтар есебі 13.11.1996 жылы қабылданған  және олар № 2 ХҚЕС негізінде жүргізіледі. Стандартты тауарлы-материалдық құндылықтарының  келіп түсуін, қоймадан жіберу және есептен шығару үшін 3 баламалық  бағалау әдістері ұсынылған:

-         Орташа өзіндік құн әдісі;

-         ЛИФО әдісі;

-         ФИФО әдісі;

      Материалдық құндылықтарды дұрыс есепке алу  үшін материалдардың наменклатурасы болу керек. Материалдар номенклатурасы бұл атауы мен тиісті деректемелері  сорты, мөлшері көрсетілген материалдың  әрбір түріне номенклатуралық нөмір  белгіленіп, дәл және тұрақты өлшем  бірлігі белгіледі. Бұған қоса, номенклатурада  материалдардың ағымдағы есепте ескерілетін  бағасы қойылады.

      Номенклатуралық тізілім – номенклатура- бағалық  деп, ал онда көрсетілген бағалар  –есептік деп аталады.

      Тағайындалған нөмірін, өлшем бірлігі мен бағасы тауарлы-материалдық құндылықтардың қалдығы мен қозғалысы ескерілетін  барлық құжаттар мен тіркелімдерге  қойылады. Талдамалы есепте материалдық  құндылықтар нақты есептік бағалар   келісім, жоспарлы есептік бойынша, ал жинақтамалы есеп пен есеп беруде нақты өзіндік құны бойынша ескеріледі.

      Материалдық ресурстардың нақты өзіндік құны мыналарға байланысты анықталады:

      1.   Осы ресурстарды жеткізуші ұсынған несиеге сатып алынғаны үшін пайыз төлеуді қоса алғанда, сатып алу шығындары.

      2.   Коммерциялық, делдал ұйымдарға төленген үстеме комиссиялық сыйақылар.

      3.   Тауар биржаларының қызмет құны.

      4.   Кедендік баж.

      5.   Басқа ұйымдардың күшімен жүзеге асырылған тасымалдау, сақтау, жеткізу шығындары.

      Материалдарды есепке бағасы бойынша есепке алған  кезде есептік баға бойынша қор  құны мен сатып алған қорлардың  нақты өзіндік құндар арасындағы айырма есептеу жолымен айқындалады. Егер материалдық құндылықтардың есебі  келісімбаға бойынша жүргізілсе, онда олардың нақты өзіндік құны осы бағалар бойынша материал құнымен көлікәзірлеу шығындарына  құралатын болады.

      1.    Барлық алымдарды қоса алғанда,темір жол тарифі, су крепулы, автомобильі мен және ұшақпен тасымалдау және басқа көлік түрлерімен тасымалдау тарифі.

      2.    Жеткізушілердің қоймасынан темір жолмен және басқа көлік құралдарымен материалдарды жеткізу.

      3.     Қорларды сатып алу және әзірлеу мен тікелей байланысты іс-сапар шығындары.

      4.     Қойманың тұрақты жұмысшыларына ақы төлеуді қоспағанда, қоймадағы тиеу, түсіру және буып түю жөніндегі шығындар.

      5.     Жабдықтаушы және днлдал ұымдарға төленген комиссиялық сыйақы.

      6.     Қорларды сатып алумен тікелей байланысты басқа шығындар.

      №7 БЕС - ына сәйкес тарифтің артық төленген соммаларын қайтару және сол сияқты түзетулер дайындау шығындарының соммасынан шегеріледі.

Егер  қорлардың талдамалы есебін жоспарлы-есептік  бағасы жүргізілсе, онда олардың нақты  өзіндік құны осы бағалар плюс-минус  нақты өзіндік құны есептік бағасы бойынша құннан ауытқуынан құралады. Материалдар түрлері немесе топтарының шығын көлемінде олар бойынша көлік-әзірлеу шығындарының немесе ауытқудың пайызын табу  керек болса және жеткізушілермен тұрақты байланыс болған кезде бухгалтерлік есептіңдеректері бойынша өткен айлардағы пайыздың қолдануы мүмкін.             

                        Тауарлы-материалдық құндылықтарды бақылау  

         Тауарлы материалдық қорлар шаруашылық қызметтің сипатына әсер етеді. Тауарлы материалдық құндылықтар есебі кезіндегі елеулі бұрмалаушылықтар ағымдағы активтерді сату құнының жиынтық және таза пайданы бағалау кезіндегі қателіктерге алып келеді. Қорлардың шамадан тыс құрылуы айналым ақша ресурстарының ұлғаюына және олардың айналымының бәсеңдеуіне алып келеді. Бұл кезеңдегі аудитордың басты мақсаты ұйымды жабдықтау процесін ішкі бақылау құрылымен әлсіз және күшті жақтарын анықтау болып табылады. Осыған қол жеткізу үшін аудитор жалпы процедуралар мен негізгі құжаттар, сатып алу және жұмсау циклының бақылау әдісімен танысу қажет. Сатып алу және жұмсау жүйесінің әрекетін және сенімділігін бағалау үш сатыда жүргізіледі: 
1) жалпы танысу

2) жүйенің  сенімділігін бағалау

3) жүйенің  бағалылығын дәлелдеу

          Осы сатыларға негізделе отырып аудитор жүйенің жалпы тиімділігін бағалайды. Сатып алу және жабдықтау циклі үшін дебет және кредиттелетін тауарлы-материалдық құндылықтардан басқа да айналым активтерінің кірістелуін бағалау маңызды болып табылады. Жабдықтау циклі үшін аудиторлық жоспарлау сатысында, нақты аудиторлық процедуралар жүргізу барысында және аяқталу сатысында маңызды көрсеткіштерге көңіл бөлу қажет.

          Материалды бағалау кезінде келесі мақсат көзделеді: 
1) қаржылық есеп беруде мүмкін болатын бұрмалаушылықтардың деңгейін анықтау 
2) алдағы болатын аудитордың көлемін және анықталатын бұрмалаушылықтар салдарын бағалау.

           Аудитор тексеруді активтердің түрі бойынша ғана емес сондай-ақ олардың қалыптасуы бойынша жүргізуі қажет. Себебі, циклдің әрбір жағдайы үшін тексерудің тиісті құжаттар мен мүмкін болатын типтік бұрмалаушылықтардың тізімдері жасалып жабдықтау кезеңіндегі аудитор келесі мәселелерді шешеді: 
1) тауарлы материалдық құндылықтардың есебін жүргізудегі кәсіпорынның есеп саясатымен танысу және оның нормативтік құжаттарымен сәйкес екендігін тексеру 
2) материалдардың келіп түсуі және босатылуы бойынша бухгалтерлік есепте және құжатта рәсімделу тәртібін бекіту және нормативтік актіге сай болуын анықтау қажет 
3) материалдық құндылықтардың дұрыс сақталуы мен сақтануы бар екенін анықтау 
4) материалды өндірістік нормаға сай жүргізілуін және дұрыс бағалауын анықтау 
5) жетіспеушіліктер немесе жоғалтулар болатын операциялардың бухгалтерлік есепте негізделуін бақылау 
6) материалдық құндылықтарды қабылдау мен босатылу негізділігін талдауы 
Тауарлы-материалдық қорлар - өндіріс циклінде қолданылатын әр түрлі еңбек заттары. Олар өндіріс процесінде тұтынылып, өзінің құнын өндірілетін өнімге толығымен аударады. 
           Бухгалтерлік есептің №7 «Тауарлы-материалдық қорлар есебі» стандарттарына сәйкес тауарлы-материалдық қорларға мыналар жатады:

•Шикізат, материал, сатып алынатын жартылай фабрикаттар мен құрамдас бұйымдар, құрылғылар мн тетіктер, отын, ыдыс (қап, қорап, жәшік т.б.) және ыдыс материалдары, қосалқы бөлшектер, өндірісте қолдануға немесе жұмыстар мен қызметтерді орындауға арналған басқа да материалдық қотлар;

•Аяқталмаған  өндіріс;

•Мекеменің іс әрекеті барысында сатуға арналған дайын өнімдер, тауарлар. 
2 ҚЕБХС (есеп берудің халықаралық стандарттары) сәйкес қорлар екі өлшемнің ең кішсімен өзіндік құнның және өткізудің таза құнымен бағалануы тиіс. 
Қорлардың өзіндік құнына қорларды қазіргі тұрған жеріне дейін жеткізуге кеткен шығындар мен өңдеуге, алуға жұмсалған шығындар кіреді. «Тауарлы-материалдық қорлар» есебі бухгалтерлік есеп стандарттарына (БЕС 7)сәйкес алуға кеткен шығындарға сатып алу бағасы,шеттен әкелу бажы, жабдықтаушы ұйымдар төлеген делдалдық сыйақылар, көлікті дайындау шығындары мен қорларды алуға тікелей байланысты басқа да шығындар (саудалық жеңілдіктер, артық төлеуді қайтару және т.б. осындай түзетулер алу шығындарын анықтаған кезде қоса есептеледі) кіреді. 7 БЕС 4 т. Сәйкес тауарлы-материалдық қорларды өткізудің таза құны әдеттегі іс-әрекет барысында көзделетін сатуы алым бағасына тең минус сатуды ұйымдастыру мен жинақтап, құрастыру шығындары алынады. Материалдар алу сәтінде нақты құны (синтетикалық есепте) немесе есептік баға (аналитикалық есепте) бойынша көрсетіледі. Материалдарды алудың нақты құны ұйымның осы қорларды дайындау мен жеткізу шығындарынан және сатып алу бағасынан құралады. Есептік бағалар (алудың жоспарлы өзіндік құны орташа сатып алу бағасымен және т.б.) бойынша материалдарды есептеуде есептік баға ретінде қорлардың құны мен қор алудың нақты құны арасындағы айырма осы шоттаға есептеу арқылы айқындалады.  
Баланста материалдар есебі нақты құны бойынша көрсетіледі, осы баға бойынша олар синтетикалық есепте, ал аналитикалық есепте – тұрақты есептік бағалармен (келісім-шарттық немесе жоспарлы есептік) есептеледі. Егер материалдарды есептеу келісім-шарттық бағалар бойынша ұйымдастырылса, онда олардың нақты құны осы бағалар бойынша материалдар сомасына қосу көлік-дайындау шығындары (КДШ) қосылып шығарылады. БЕС-на сәйкес КДШ құрамына жабдықтау-өткізу ұйымдарына төленген үстеме бағалар, барлық қосымша алымдарымен бірге жүкті тасығаны үшін кіре ақы төлемі, АЭСА мекемесінің қоймасына материалдарды түсіру мен жеткізу шығындары, дайындау орындарында ұйымдастырылған арнайы дайындау кеңселерін, қоймалар мен агенттіктерді ұстауға арналған шығындар, материалдарды алу мен жеткізуге байланысты (жабдықтаушылардан жүк жеткізілгендегі ұйымның жүргізушілері, жүк тиеушілер)және іссапар шығындары кіреді. Егер материалдар есебі алудың жоспарлы өзіндік құны бойынша жүргізілсе, онда қорлардың нақты өзіндік құны осы бағалар бойынша материалдардың құнына қосу, есептік бағалар бойынша құнынан алу нақты өзіндік құнның ауытқулары есептеліп шығарылады. Жоспарлық-есептік бағаларды КДШ жоспарлы мөлшердегі есепке алынған келісім-шарттық бағалар негізінде АЭСА мекемесі өзі жасайды. Егер қорлар есебі жоспарлы-есептік бағалар бойынша олардың құнынан материалдардың нақты құнының ауытқушылықтарын жекелей есептеп, жоспарлы-есептік бағалар бойынша ұйымдастырылса, мұндай жағдайда ұйым жоспарлы-есептік бағаларды материалдық құндылықтардың атауы, түрлері және топтарына орай, сол шекте белгілейді, ал ауытқулар өндірістік қор түрлері бойынша есептеледі және ай сайын материалдарды пайдалану есеп шотына, жұмсалған және босатылған материалдардың (КДШ мен ауытқулар талдаушы есеп шоттарында жекелей ескеріледі) үйлесімді жоспарлы-есептік құны есебі объектілеріне есептен шығарылады. Материалдар есебіне, басқа шығындарға қойылатын талаптар 7 БЕС 7-де тұжырымдалған және есепті ұтымды ұйымдастыруға мүмкіндік беретін олардың өзіндік құнын қалыптастыру тұрғысынан шешіледі. 
БЕС – 7-нің 6 т. Сәйкес «Тауарлы материалдық қорлардың өзіндік құнына: қорларды алуға жұмсалған шығындар, оларды қазіргі тұратын орнына жеткізуге байланысты көліктік-дайындау шығындары кіреді». Өндіріске босатылған материалдар құнын анықтаған кезде «Тауарлы материалдық қорлар есебі» 7 БЕС мен ҚЕБХС 2 «Қорлар» ұсынған бағалау тәсілдері қолданылуы мүмкін:

• Орташа өлшемді құн бойынша – есепті кезеңде қозғалысы болған әрбір  түрдің, есепті кезең соңында қолданылмағандардың  да, өндіріске босатылғандардың да бірлік орташа құнын есептеулер мен  анықтауларды қолдануға негізделген.

• ФИФО – есепті кезең соңында есепте тұрған материалдардың құнын ескеріп  есепті кезеңде алғашқы сатып  алудың өзіндік құны бойынша материалдарды  есептен шығаруды болжайды. Яғни алдымен  есепті кезең соңында пайдаланылмаған  өзіндік құн анықталады. 
Қоймадағы және бухгалтериядағы тауарлы-материалдық қорларды құжаттық рәсімдеу мен қозғалысын есептеу. Қоймадағы материалдық қорлар есебін материалды есептеу карточкаларында жүргізеді. Карточка номенклатуралық нөмір бойынша материалдардың әрбір түріне жеке ашылады және жартылай толтырылған күйі бухгалтериядан материалды-жауапкершілік адамға қолхат арқылы беріледі. Карточкаға жазуды қоймашылар кіріс және шығыстық құжаттары негізінде жүргізіледі.  
Бухгалтерия белгіленген мерзімде тікелей қоймада жазбаларды тексереді және карточкадағы қалдықтарды бухгалтерлік есеп мәліметтерімен салыстырып, карточканың арнайы жолына қол қояды. Құжаттарды қабылдау қоймада «Құжаттарды тапсыру реестрін» жасау арқылы іске асады.  Материалды-жауапкершілікті адамның жұмысындағы ауытқулар анықталған жағдайда бухгалтер бас бухгалтерді немесе басшылықты хабардар етуге тиісті.  Ай соңында қоймаға «Материалдар қалдығы кітабы» тапсырылады, оған карточкадан материалдық қорлар қалдығы көшіріледі. Осылайша қоймадағы есеп заттай ал бухгалтерияда қорлардың сақталған орны бойынша ақшаға шағылып көрсетіледі. АЭСА мекемесінің қоймасынан бухгалтерияға түскен «Құжаттарды тапсыру реестрі» тіркелген құжаттармен бірге бағаланады.

           Есептің журналдық-ордерлік материалдар қозғалысы есебі тізімдемесі (ведомості) қоймалар бойынша материалдық қорлардың қалдығы мен қозғалысы жайлы және материалды-жауапкершілікті адамдар бойынша мәліметтер жинақтап қаржыланатын есеп тізілімі жинағы қызмет етеді. Оған материалдар қалдығы тізімдемесінен, есепті кезең ішіндегі материалдар қозғалысы бойынша жинақтаушы тізімдемелерден, сондай-ақ материалды-жауапкершілікті адамдардың материалдық есептерінен мәліметтер көшіріледі. Материалдар қозғалысы есебі тізімдемесі синтетикалық есептің мәліметтерін материалдарды талдаушы есеп көрсеткіштерімен үйлестіруге арналған. Түскен материалдық қорлар құны синтетикалық шоттар шамасындағы немесе белгіленген есептік топтар бойынша келтіріледі. Сонымен қатар, тізімделсе де алынған материалдардың нақты өзіндік құнының есептік бағалар бойынша құннан ауытқулары есебі жүргізіледі. Материалдардың қозғалысын есептеу тізімдемесі, сондай-ақ шығындарды бағыттау бойынша (синтетикалық шоттар, қосалқы шоттар (субшоттар)) материалдар шығынын бөлуге де қызмет етеді. «Материалдар кірісі бойынша жиынтық мәліметтер мен ауытқулар есебі» атты бірінші бөлігі ай ішінде түскен материалдардың есептік құны мен нақты құны бойынша жиынтық мәліметтерді көрсетуге арналған. Бұл мәліметтер көлік дайындау мен объектідегі қоймаларға дейін жүк жеткізу бойынша басқа да шығындарды, темір жол алымдарын және тағы басқа «материалдардың өткізу бағасынан тыс жүргізілген төлемдер кіретін, материалдық қорларды алу мен дайцындауға жұмсалған шығындар ескерілген түрлі журнал-ордерлерден (6, 10, 1, 2, 7, 9 және басқалары) көшіріледі. Осы бөлік тізілімдеменің екінші бөлігін материалдар қалдығы құны нақты өзіндік құны мен ай басындағы есептік бағалар бойынша жазылады. Оған ай ішінде түскен материалдар құны қосылады. Сонан соң нақты өзіндік құнның есептік бағалар бойынша құннан ауытқулар сомасы мен проценті анықталады.

          Ауытқулар сомасы дегеніміз – осы көрсеткіштер арасындағы айырмашылық, ауытқулар проценті – ауытқулар сомасының материалдардың есептік құнына қатынасы. Ауытқу «+» немесе «-» белгісімен болуы мүмкін. Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу. Жабдықтаушылар мен мердігерлерге шикізат, материал және тауарлы-материалдық қорды жеткізушілер жатады, сондай-ақ әр түрлі қызмет түрлерін көрсетушілер (электр қуатын, буды, суды, газды және т.б. босатушы) жабдықтаушылар мен мердігерлер болып саналады. Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу не тауарлы-материалдық құндылықтарды тиеу жұмысын орындағаннан кейін немесе қызмет көрсеткеннен кейін, не олардың ұйыммен келісуі арқылы бір мезгілде немесе олардың тапсырмасы бойынша, не алдын ала төлеуі бойынша жүзеге асырылады. Ұйымның келісімінсіз ризалықсыз тәртіппен газды, суды, жылуды, электр энергиясын есептеу шотының көрсеткіштері негізінде және т.б. есептен шығару арқылы олардың босатылуы үшін есеп айырысу құжатымен төленеді. Есеп айырысу, сонымен қатар, инкассо, аккредитивтер, чектер тәртібімен жүзеге асырылады. 
          Жабдықтаушылармен есеп айырысу есебі әрбір фактура-шоты бойынша және әрбәр жеке жабдықтаушы бойынша жүргізіледі. Есеп айырысу құжатын алу барысында олар жабдықтаушылармен есеп айырысу кітапшасына жазылады. Төлеу шотына қабылдау бойынша акцепт төлем тапсырмасын жазады және оны есеп айырысу құжаттарымен бірге қаражаттың қайта есептелуі үшін банкке береді. Төлем тапсырмасымен банк мекемелері арқылы алынған және қабылданған тауарлар үшін қолма-қол ақшасыз есеп айырысу жүргізіледі. Сондай-ақ салықтық фактура-шотының нөмірі мен күніне, тауар-көлік жүкқұжатына және тауар босатуды немесе қызмет көрсетуді растайтын басқа құжаттарға, сонымен бірге тауарлық емес операция бойынша тапсырмаларына сілтемесін қызметтердің есеп айырысуы жүргізіледі. Төлем тапсырмасы – бұл қызмет етуші ұйымның банкке арнайы бланкте рәсімдеу арқылы өз шотынан белгілі бір соманы басақа ұйым шотына аудару туралы нұсқау. Қаражатты үш немесе одан да көп алушыға аудару арқылы қызмет еткен бір банкке төлем тапсырмаларының жиынтығы жазылады. 
АЭСА мекемесі жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу алынған тауарлы-материалдық құндылықтар, орындалған жұмыстар мен қызметтер үшін алдын ала төлем, инкассо, аккредитивтер, чектер тәртібімен жүзеге асырылады. 
Жабдықтаушылармен есеп айырысу есебі бір айға ашылатын 671 «төлеу шоты» кредит шоты бойынша №6 журнал-ордердегі сәйкесетін шоттардың шоты қоса көрсетіліп жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу бойынша дебеттік айналым да көрініс табады. Айдың аяғында айналымдар саналады, ал төленбеген шоттар бойынша қалдықтары шығарылады.