Қаржы нарығының инфрақұрылымы және оның кұрамдас бөліктері

Қазақстан Республиксының Ұлттық Банкі басқа елдердің орталық  банктерімен, халықаралық  банктермен және өзге де қаржы-несие ұйымдарымен қарым-қатынастарда өз өкілеттігі шегінде Қазақстан Республиксының мүддесін білдіреді.

Қазақстанның Ұлттық Банкі Қазақстан Республиксының Президентіне есеп береді, алайда өзіне заңмен берілген өкілеттіктер шегінде өз қызметінде тәуелсіз. Қазақстанның Ұлттық Банкі өз қызметін Қазақстан Республиксының Үкіметімен үйлестіріп отырады, өз қызметінде Үкіметтің экономикалық саясатын ескереді және егер бұл оның негізгі функцияларын орындау мен ақша-несие және валюта саясатын асыруға қайшы келмесе, оны іске асыруға жәрдемдеседі.

Ұлттық Банктің негізгі  мақсаты Қазақстан Республиксында бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады. Негізгі  мақсатты іске асыру үшін Қазақстанның Ұлттық Банкіне мынадай міндеттер жүктеледі:

• мемлекеттік ақша-несие саясатын әзірлеу және жүргізу;
• төлем жүйелерінің жұмыс істеуін қамтамасыз ету;
• валюталық  реттеуді  және валюталық бақылауды жүзеге асыру;
• қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге ықпал ету.

Сонымен бірге, Ұлттық Банк:

• айналыстағы ақша массасының  көлемін реттеу арқылы бағалы қағаздарды эмиссиялайды, Қазақстан Республикасының   аумағында банкноттар мен монеталардың жалғыз эмитенті болып табылады;
• банктер үшін соңғы сатыдағы кредитор болып табылады;
• банктің, қаржы кеңесшісінің, Үкімет агентінің функциясын жүзеге асырады;
• төлем жүйесінің үздіксіз жұмыс істеуін ұйымдастырады;
• Қазақстан Респібликсының заңдарына сәйкес өзге де функцияларды, өкілеттіктерді  және құқықтарды жүзеге асырады.

2004 жылдан бастап Еуроодақ  стандарттарына және шарттарының  Ұлттық 

Банктің айырбастау бағамы  бойынша бағдарлардан бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету саясатындағы акценттердің орнын ауыстыру болып табылатын инфляциялық тәргеттеу принциптеріне жариялы көші шеңберінде Ұлттық Банк бағдарларды инфляция бойынша ғана  белгілейтін болады. Ақша-несие саясатын жүзеге асыру барысында туындауы мүмкін кез келген басқа міндеттер мен бағдарлар екінші кезектегілер болып табылады.

Қазақстан Республиксы  Президентінің 2003 жылғы 31 желтоқсанындағы Жарлығымен қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын мемлекеттік реттеу мен қадағалауды жүзеге асыратын «Қазақстан Республиксының Қаржы нарығын  және қаржы ұйымдарын мемлекеттік реттеу  мен қадағалау жөніндегі агенттігі» мемлекеттік мекемесін бөліп шығару  арқылы Ұлттық Банк қайта ұйымдастырылды. Қаржы нарығының барлық  қатысушыларын қадағалау үшін жеке реттеуші орган құру  қаржы нарығын  реттеуді дамытудағы маңызды қадам болып табылады. Реттеудің мұндай схемасы қаржы секторын, қаржы құралдарын және қаржылық делдалдық қызмет көрсетуді  дамыту үшін едәуір тиімді екендігін әлемдік практика көрсетіп отыр.

Ұлттық Банкінің басқару  құрылымы мен қызметін ұйымдастырудың басқа да мәселелері «Қазақстан Республиксының  Ұлттық Банкі туралы» заңы  және «Қазақстан Республиксының Ұлттық Банкі туралы» ережесі негізінде анықталады (4-сурет).

       

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Шығыскөзі: Ақша, несие, банктер: оқулық/Жалпы редакциясын басқарған Ғ.С.Сейітқасымов. – Алматы: Экономика, 2001.

4-Сурет. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің басқару құрылымы

 

Ұлттық  Банкінің ең жоғарғы басқару органы Ұлттық Банк төрағасымен

басқарылатын басқарма болып табылады. Басқарма 9 адамнан тұрады. Оның құрамына – Ұлттық Банк төрағасы, оның 4 орыбасары, Парламент пен Президенттің бір-бір өкілі және Қазақстан Министрлер Кабинетінің екі өкілі кіреді. Басқарма мүшелері Қазақстан Республикасының  Президентімен бекітіледі.

Басқарма мәжілісі қажет кездерде  немесе айына бір рет өткізіледі.

Ұлттық Банк төрағасы Қазақстан  Республиксының Президентінің  ұсынуымен алты жылға сайланады.

Ұлттық Банк төрағасы Ұлттық Банк атынан және сенімхатсыз  мемлекеттік органдармен, банктермен, несиелік, халықаралық және басқа ұйымдармен қатынастарда жұмыс істейді.

Ұлттық Банк төрағасы басқарманы, директорлар кеңесінің  қызметін басқарады және Ұлттық Банкіге  жүктелген жұмыстар үшін жауап береді.

Ұлттық Банкінің жедел  басқару органы – Директорлар  кеңесі, ол Ұлттық Банк төрағасымен басқарылады. 

Директорлар кеңесі, «Қазақстан Республиксының Ұлттық Банкі  туралы»  Заңға сәйкес  Ұлттық Банкінің қарауындағы  басқа басқа мәселелер бойынша  шешім қабылдайды. Оның құрамына –  төраға, оның орынбасарлары  және департамент директорлары кіреді.

Ұлттық Банк өзінің негізгі  қызметтерін жергілікті өзінің облыстық басқармалары, Алматы бас филиалы  арқылы жүзеге асырады. Олар филиалдың  құқықтарын пайдаланады және Ұлттық Банк атынан қызмет етеді.

Қазақстан Республиксының Ұлттық Банкі –Үкіметтің бас банкирі, қаржы кеңесшісі және агенті. «Қазақстан Республиксының Ұлттық Банк туралы» Заңында былай жазылған:       Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi  Қазақстан Республикасының орталық банкi болып табылады және Қазақстан Республикасы банк жүйесiнiң жоғары (бiрiншi) деңгейiн бiлдiредi.  
   Қазақстан Ұлттық Банкi басқа елдердiң орталық банктерiмен және басқа банктермен қарым-қатынаста, халықаралық банктер мен басќа да қаржы-несие ұйымдарында өз құзыретi шегiнде Қазақстан Республикасының мүддесiн бiлдiредi.

   Қазақстан Ұлттық Банкi өз мiндеттерiн орындау кезiнде пайда табу мақсатын басшылыққа алмауға тиiс.

   Коммерциялық және басқа да несиелік мекемелер өз клиенттеріне – шаруашылық субъектілері мен халыққа не жасаса, Ұлттық Банкіде соны жасайды. Оның клиенттері – коммерциялық банктер және басқа да несиелік мекемелер. Осыдан келіп, Ұлттық Банкіні «банктердің банкі» деп атайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

22-тақырып: Қаржы нарығы және қаржылық қадағалауды реттеу бойынша Агенттіктің қызметі

 

1.Агенттік қызметінің негізгі бағыты. Агенттіктің негізгі міндеттері. Агенттіктің қызметтері. Агенттіктің басқару органдары.

2.Лицензияны  алу үшін бағалы қағаздар нарығының  кәсіби қатысушыларына қойылатын  талаптар.

 

Қазақстан Республикасының  ұлттық қаржы рыногын реттеу және қадағалау саласындағы саясатының құрамдас бөлігі қаржылық институттардың қызметін мемлекеттік реттеудің жаңа жүйесін құрудың өз басымдықтары болды, осы мәселе бойынша халықаралық практиканың оң әсерін ескере отырып, барлық қадағалау және реттеуші функцияларды бір мамандандырылған органға біріктіру көзделді.

Осыған байланысты, 90-шы жылдардың соңында республикада Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкімен қалыптастырылған қадағалаудың жалпы  әдістемелік базасының және практикасының  негізінде қаржы институттарының қызметін мемлекеттік реттеудің жаңа жүйесінің элементтері қалыптаса бастады. Бірнеше жыл бойы Ұлттық Банкке Сақтандыру рыногын қадағалау жөніндегі Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Сақтандыруды қадағалау департаментінің (1998ж.), бағалы қағаздар рыногын реттеу бойынша – бағалы қағаздар жөніндегі Қазақстан Республикасы Ұлттық комиссиясының (2001ж.), жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметін реттеу жөніндегі – Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі Жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметін реттеу жөніндегі комитеттің (2002ж.) функциялары мен өкілеттіктері беріліп отырды. 

     2003 жылы Республиканың Ұлттық  Банкі елдің қаржылық рыногын  реттеуде басты позицияны ұстанды.  Елдің орталық банкінде реттеуші  және қадағалау функцияларының шоғырлануы қадағалаудың дербес мемлекеттік органын құруға жасалған қадам болып есептелді, оны Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінен бөліп шығару арқылы жүргізді.

     Қаржы рыногын және қаржы ұйымдарын  мемлекеттік реттеу және қадағалау реформасының негізгі мақсаты отандық қаржы рыногының тұрақты инфрақұрылымын дамыту және қаржылық қызмет көрсетуді тұтынушылардың мүдделерін қорғау деңгейін арттыру үшін шоғырландырылған қадағалаудың тиімді және тәуелсіз жүйесін құру болып табылды.

      Еліміздің қаржы секторын дамытудың маңызды факторы болып 2004 жылғы 1 қаңтардан бастап, Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігінің (ҚР ҚҚА) өз қызметін бастауы болып табылды, Агенттікке Ұлттық Банктен тиісінше функциялар және өкілеттіктер берілді.  

     «Қаржы рыногы мен қаржылық  ұйымдарды мемлекеттiк реттеу  және қадағалау туралы» Қазақстан  Республикасы Заңымен қаржы рыногын  және қаржы ұйымдарын мемлекеттік  реттеудің және қадағалаудың  жаңа мақсаттары айқындалды:

     1) қаржы рыногының және қаржы  ұйымдарының қаржылық тұрақтылығын  қамтамасыз ету және жалпы  қаржы жүйесіне сенімділікті  арттыру, қолдау;

     2) қаржылық қызмет көрсетуді тұтынушылардың  мүдделерін қорғаудың тиісінше  деңгейін қамтамасыз ету; 

     3) қаржы рыногында адал бәсекелестікті қолдауға бағытталған қаржы ұйымдарының қызметі үшін теңдей талаптарды құру;

     Қаржы рыногын және қаржы ұйымдарын  мемлекеттік реттеудің және қадағалаудың  заңнамамен айқындалған міндеттері  мыналар болып танылды: 

     1) қаржы ұйымдары қызметінің стандарттарын  белгілеу, қаржы ұйымдарын корпоративтік  басқаруды жақсарту үшін ынталандыру;

     2) қаржы жүйесінің тұрақтылығын  сақтау мақсатында қаржы рыногының  және қаржы ұйымдарының мониторингі; 

     3) қаржылық тұрақтылықты қолдау мақсатында қаржы рыногының тәуекелдерге ұшырау ықтималдылығы жоғары салаларында қадағалау ресурстарын шоғырландыру;

     4) осы заманғы технологияларды  енгізуді ынталандыру, тұтынушылар  үшін қаржы ұйымдарының қызметі  туралы және олар ұсынатын қаржылық қызмет көрсетулер туралы ақпараттың толықтығын және қол жетімділігін қамтамасыз ету.

     Агенттік өз қызметінде қаржы  рыногын реттеу мен қадағалау  саясатының және практикасының  сабақтастығын сақтады және басшылыққа  алды, бәрінен бұрын қаржы рыногын мемлекеттік реттеудің жүйесіне әрі қарай реформа жасаудың мақсаты – қаржылық қызмет көрсетуді тұтынушылардың құқықтарын және мүдделерін қорғау деңгейін арттыру үшін қаржы рыногын қадағалау мен реттеудің әдістері мен ресімдерін кешенді іске асыруды қоса отырып, шоғырландырылған қаржылық қадағалаудың тәуелсіз және тиімді жүйесін құру, сондай-ақ тұрақты отандық қаржы рыногын қалыптастыру болып табылады.

     Қазақстан Республикасы Президентінің  31.12.2003 жылғы № 1270 Жарлығымен Қазақстан  Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі туралы ереже бекітілді.

2011 жылы сәуір  айында ҚР Президентінің Жарлығымен  Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігінің қызметі Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкіне берілді.

 

23-тақырып:   Өзін-өзі реттеу ұйымдары

 

1.Қаржы  нарығыңдағы кәсіби қатысушылардың  өзін-өзі реттеу ұйымдарының ролі.

2. Қазақстанның өзін-өзі реттеу  ұйымдарының қызметі. Кәсіби қатысушылардың  өзін-өзі реттеу ұйымдарының ережесі.

 

Өзін-өзі реттейтін  ұйымдар (ӨӨРҰ)- бұл бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларының  қауымдастық формасында, ерікті түрде, олардың кәсіби мүдделерін қорғау мақсатында құрылған коммерциялық емес және мемлекеттік  емес ұйым. Ол бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымының тиімді жұмыс істеуі үшін жағдай жасайды.

Мемлекеттік реттеу жеткіліксіз болған жағдайда қаржы нарығының күрделенуі мен  кеңеюіне байланысты инвестициялық  бизнес қатысушыларының кәсіби қауымдастықтары  пайда болады. Олар қауымдастық мүшелеріне ғана емес, биржалық сауда қатысушыларының кең шеңберде залал әкелетін жеке тұлғалардың әділетсіздігін іздеп табады. Өйткені, кәсіби адамдарға деген қоғамдық сенімділіктің төмендеуі олардың бизнестерінің негізін бұзады және пайданың азаюына әкеледі. Қаржы нарығының ішкі реттеуінде кәсіби қауымдастықтардың мүдделері көбіне мемлекеттің мүдделерімен сәйкес келеді.

Өзін-өзі реттейтін  ұйым өз қызметін ҚР заңнамасына сәйкес лицензия негізінде жүзеге асырады. ӨӨРҰ-ның әр түрлі түрлерін лицензиялаудың өзіндік ерекшеліктері бар. Қор биржасы, бағам белгілеуші ұйым, Орталық депозитарий өздерінің тікелей қызметтері бойынша лицензиясын алғанда ӨӨРҰ мәртебесін қабылдайды, ал қауымдастық бұл мәртебені тек өздері қауымдастық ретінде лицензия алғаннан кейін ғана алады. Өзін-өзі реттейтін ұйымдарды құрудың мақсаты, қаржылық нарық қатысушыларының қызметтеріндегі белгілі бір бағыттардағы ішкі реттеу болып табылады.

БҚН-ның кәсіби қатысушыларының өзін-өзі реттейтін  ұйымдарының негізгі міндеттері:

- БҚН кәсіби қатысушыларын тиімді қызмет ету үшін тиісті жағдайлармен қамтамасыз ету;

- БҚН-ның кәсіби қатысушылары клиенттерінің және бағалы қағаздар иелерінің мүдделерін қорғау;

- Бағалы қағаздармен операцияларды жүргізудің ережелері мен стандарттарын жасау. 

ҚР заңнамасына сәйкес ӨӨРҰ-ның мүшелері өз қызметтерінің бір түрін БҚН-да жүзеге асыратын кәсіби қатысушылары болып табылады. Ұйым мүшелерінің кіруі, шығуы және шығарылып тасталуы ұйымның ішкі құжаттары негізінде жүргізіледі.