Ақшаның пайда болу тарихы

    Вексельді айналым нәтижесінде банкноттық айналым пайда болды.

    Банкнота - бұл эмитент банктің міндеттемесі. Ол вексельден екі манызды көрсеткіш бойынша ерекшеленеді: біріншіден, мерзімділігі бойынша: вексель белгіленген мерзімге шығарылады, ал банкнота шексіз мерзімге беріледі; екінщіден, қамтамасыз етілуі бойынша: банкнота мемлекет кепілдемесі бойынша елдің Орталық банкімен айналымға шыгарылады, ал вексельді жеке кепілдеме бойынша жекелеген заңды жэне жеке тұлға шығарады.

    Қазақстандағы банкноттардың эмитеңті болып Ұлттад Банк саналады, олар Республиканың  аумағында үлттық ақша болып табылады. Тауарлар немесе алтын түріндегі  материалдық қамсыз-дандырылмаган, бірақ банкноттардың несиелік негізі бар, өйткені олар банктік несиелеу ережесіне сэйкес айналымға шыгарылады жэне қарыздық (ссудалық) қордың элементі болып табышды.

    Банкноттык  айналым кеңістіктегі несиелік акшалардың эре-кет өтуін кеңейтуге м^мкіндік  берді және де іаикноттардың ай-налыс  қү.ралы қызметін атқаруын қамтамасыз етгі.

    Чек - бұл талап бойынша құрылған қатаң есеп берудін ақшалай құжаты, онда чек берушінің (шот иесінің) чекте көрсетіл-ген соманы чек ұсынушыға (үхтаушыга) банктің төлеуі жөніндегі сөзсіз бұйрығы бар. Ол қысқа мерзімді эрекеттегі ақшалай құжат ретінде заңды төлем құралы мэртебесін иеленбейді. Ол ел ішінде және халықаралық есеп айырысуларда қолданылады. Негізінен чектер ақшалай және есеп айырысу чегі болып бөлінеді.

    Ішкі  айналымдағы чектер банктерден қолма-қол ақшаны алу үшін; тауарлар мен қызметтер үшін есеп айырысу мақсатында; банктердегі шотгар бойынша аударымдар жасау арқылы жүзеге асырылатын қолма-қолсыз есеп айырысу формасы ретінде қолданылады.

    Есеп  айырысу чектері ордер сипатында  болады. Шот иелеріне арнайы чек  кітапшалары беріледі. Чектік есеп айырысу кітапшаларындағы чектер тауарлар мен көрсетілген қызметер үшін колданылады.

    Банк  қызметіне механикаландыру мен  автоматтандыруды енгізу, банктік есеп айырысу тәжірибесінде ЭЕМ мен компъютерлерді кең қолдануға өту электрондық ақшалардың пайда болуына ықпал етгі, ягни компъютер жадындағы шоттарда ақшаның болуы, қолма-қол ақшалар мен чектерді несиелік карточкалармен алмастыру. Олар клиенттің шоты негізінде орнатылған микросызбасы бар пластикалық карточка түрінде банк тарапынан шығарылады. Пластикалық карточкалардың иелері тауарларды са-тып алып және қызметтерге төлем төлеп қана қоймай, сонымен бірге түтынушылық мақсатта банктерден қысқа мерзімді несиелерді де ала алады. Қазіргі таңда пластикалық картбчкалардың бірнеше түрлері қолданылады, олардың ішінде банктік және саудадық карточкалар өте кёң таралған.

    Электрондық төлемдер жүйесі қоғамның өте кең  тобының өміріне тікелей ықпал етті. Көптеген дүкендіер пластикалық кар-точкалар көмегімен сатып алуларды жүзеге асыруға мүмкіндік береді, қажетті сома тауарларға төлеу үшін сіздің шотыңьіздан алынады. Коммуналдық қызметтер төлемі сияқты қайталанатын төлемдер айына бір рет сіздің шотыңыздан аудару арқылы автоматты түрде жүзеге асырылады. Көптеген компаниялар, фирмалар, ұйымдар өз қызметкерлерінің банктік шоттарына акшаны тікелей аудару арқылы еңбек ақы төлейді. Жекелеген банктер өз клиенттеріне төмендегідей қызметті көрсетеді: клиент өзінің дербес компъютерін компъютерлік желіге қоса алады, ол жинақ шотындағы қаржыны ағымдағы шотына аударуға мүмкіндік береді.

    Соңғы жылдары шет елде және Қазақстанда  тауарларды «Интернет» желісі арқылы сату-сатып алу кең өріс жайды.

      
 
 

2. Ақша ағымдары туралы жалпы түсінік,

          мәні, және мазмұны

            Ақша  ағымы – қаржылық жыл ішінде банктің табатын және төлейтін ақшалай  қаражаттар  сомаларының  арасындағы  айырма  болып  табылады.

Ақшалай  ағымның  бағалану  көрінісі  ең  қолайлы  және  тиімді  анализдік  инвестициялық  проектте  жүреді.Көптеген  ақшалай  ағымдары  2  элементтен  тұрады: қажетті  инвестиция,  ақша  ағымдарының  шыққан  шығындармен  байланысты. Алдыңғы  болжанған  болжаммен  бағаның  көбінесе  басқа  мамандықпен  сонымен  қатар  маркетингпен  бухгалтерлер,  кәсіпкерлермен,  шығарушылар.  Ең  басты  қаржылық  процесте  көрсетіледі:

     1.Координациялық  және  басқадай  мамандығы   бойынша; 

2.Экономикалық  көріністермен  көрсетілген   көріністермен  дайындалған   дайындықпен;

     3.Қарсыластық   тенденциялық  бағалау  формасы  .

        Ақшалай ағымдар және  бухгалтерлік  есеп. Басқадай  қате  көздерге  байланысты  бұл бухгалтерлік  есепті  әр  түрлі біріктірулер  және  кірістер, ал  олар  көбінесе  бір келісімде болмайды,  қорытындыға келу  үшін  ақша  ағымы қажет.Мысалы:  бухгалтер өзіндік кірістерді,  олар  ақша  жүйесінде жүреді,  олар  ақша  ағымдарына  байланысты  емес  жартылай  айналыстағы ағымдар кредит  арқылы  жасалады.  Кіріс кірген  кезде шығынды санамайды капиталдың  кіріс арқылы  олардың ақшалай қосылғандығын керісінше амортизациялық  санау жүйесі  жүреді,  ақшалай ағымға  тиіспейді. 

                  Тікелей  әдісті  қолданған  жағдайдағы  операциялық  қызметтің  нәтижесінде  туындайтын  ақша  қаражатының  ағынына  жатады:

• түсімдеріне  өнімдерді  өткізуден  алынған  түсім  тауарлы – материалдық  қорларды  жеткізуден  және  қызмет  көрсетуден  түскен  аванстар:  түрлі  сипатта  сыйақы  төленген  дивиденттер  мен  рояльтилердің  проценттері  басқа  да  және  өткізуден  тыс  табыстар    басқа  түсімдер.
• жұмсалуына  жатады  өндірістік  шығындары;  тауарлы – материалдық  қорларды  жеткізуге,  жұмыстарды  орындауға  және  көрсетілген  қызметтерге  берілген  аванстар,  материалдар  мен  тауарлар  үшін  жеткізушілер  мен  мердігерлерге  төлемдер,  жалақы  бойынша  төлемдер  мен  басқа  да  төлемдер,  бюджетпен  әлеуметтік  сақтандыру  органдарымен  бюджеттен  тыс  қорлармен  есеп  айырысу  проценттерді  төлеу  басқа  да  төлемдер [1].

Инвестициялық  қызмет  ұзақ  мерзімді  активтерді  сатып  алу  мен                    

сату  өтелген  несиелерді  беру  мен  алу  болып  табылады.  Инвестициялық  қызметтердің  нәтижесінде  пайда  болған  ақша  қаражаттары  қозғалысының  мысалы:

          1.Ақша  қаражаттарының  түсуі:

-  негізгі  құралдары  басқада   ұзақ  мерзімді  активтерді  және                                                                                                                     материалды  емес  активтерді  сатудан  түскен  түсімдер;

          -   қаржылық  инвестицияларды   өткізуден;

              -   басқа заңды тұлғаларға  берілген  несиелерді  алу;

                  -   басқа   түсімдер;

                  2.Ақша  қаражаттарын  алу:

                  -   күрделі   жұмсалымдар;

- негізгі   құралдарды  басқа  ұзақ  мерзімді  активтерді  және    материалды  емес  активтерді  сатып  алу;

-   қаржылық  инвестицияларды  сатып   алу;

-   басқа  заңды  тұлғаларға  несие  беру;

-   басқа  да  төлемдер  болып   табылады.

Ақша  ағынымен  қатар  инвестициялық  жобаларды  қорланған  ақша 

ағымы  пайдаланылады  оны  сипаттайды:

          -  қорланған  түсім;

     -  қорланған  жұмсалу  және  қорланған  сальдо.

     

         Олар  есепті  кезеңінің әр  қадамына  берілген  және  барлық  өткен қадамдарда  сәйкес  ақша  ағымдарының қосындысы болып табылады.

                   Есепті  кезең   қадамдарға  уақыттың  бөліктеріне   бөлінеді.  Сол  уақыт  ішінде  қаржы  көрсеткіштерді  бағалау   үшін  пайдаланылатын  деректер  жиналады.

         Ақша  ағымы ақша  қаражатының түсуі мен жұмсалуы.  Әр  қадамында ақша  ағымының  мәні  сипатталынады:

          -   тұсімнен  осы  қадамдағы   ақша  түсуінің   шамасымен;

          -   жұмсалумен – осы  қадамдағы   төлемдерге  тең;

          -   сальдо  түсім  мен   жұмсалу  арасындағы  айырма.

            Ақша  ағымы  әдетте  кәсіпорынның  әр  түрлі  қызметтер  ақша  қаражатының  қозғалысынан  тұрады:

                  1.инвестициялық   қызметтен  ақша  ағымы;

          2.операциялық  қызметтен  ақша  ағымы;

          3.қаржы  қызметтен  ақша  ағымы.

                  Операциялық  қызметі  – кәсіпорынның,  ұйымның  табыс  табу  жөніндегі  негізгі  қызметі  мен  инвестициялық  және  қаржы  қызметіне  қатысы  жоқ  өзге  де  қызмет.

                  Инвестициялық  қызметі  – ұзақ  мерзімді  активтер  мен  қаржы  инвестицияларын  сатып  алу  және  сату.

                  Қаржы  қызметі  – меншікті  капитал  мен  қарыз  қаражаттарының  мөлшері  мен  құрамындағы  өзгеріс  нәтижесі  болып  табылатын  кәсіпорын  қызметі.

                  Ақша  ағымдарын  орындармен  орналастыру.  Қаржылық  анализ  ақшаның  уақытша  құнын  көрсетеді,  осыған  келе  арасындағы  жағдай. Бұлардың  арасындағы  ақша  ағымдарының  ай  сайын,  немесе  қозғалмалы  ағымды  көрсетеді  [2]. 

  

             Кесте – 1  Ақша  ағымдарының  активтермен  ауысуы        мың

 

                  Ақша  ағымын  бағалау  көптеген  көріністер  көрсетеді.  Ақша  ағымдары  бюджетпен  капитал  құнының  бағалануынан  көрінеді.  Менеджерлер  өзіндік  көрсеткіштерде  кірістер  көтерілсе  ал  керісінше  болса  ол  түсуі  мүмкін.  Бұның  бірі  менеджерлердің  айлық  көрсеткіші  олардың  жұмыс  көрсеткішіне  қарай.

                  Сонымен  қатар  2003  жылы  домицилиант  ретінде  «Қазақстан  темір жолы»  ҰК –  ның  200,0  млн  теңгеге  бағаланған  вексельдерін  өтеді.

                  Ақша  экономикадағы  рөлін  өзінің  атқаратын  негізгі  қызметтері  арқылы  орындайды.  Ақшаның  әр  қызметі  тауар  айырбасы  процесінен  туындайтын  тауар  өндірушілердің  формасы  ретінде  ақшаның  әлеуметтік  және  экономикалық  мазмұнының  белгілі  бір  жақтарын  сипаттаиды [3]. 
 
 
 
 
 
 

   

  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

   1.3  Инфляция ұғымы және мәні 

           Экономикалық құбылыс ретінде инфляция көп уақыт бойы қолданылып келе жатыр. «Инфляция» термині АҚШ-та 1861-1865жж. азамат соғысы тұсында, екі жыл ішінде доллардың 60% - ға сатып алу қабілетінің төмендеуі кезінде қолданыла бастады. Инфляция дегеніміз не? Инфляция – бұл бағаның жалпы деңгейінің өсуі . Ал инфляцияның жалпы анықтамасы – бұл елде айналымдағы қағаз ақша көлемінің тым көбейіп кетіп, оның ақша тауары (алтын) жөнінде құнсыздануына ұласуы және соның салдарынан тауар бағасының өсуі. Қазіргі кезде қолданылып келе жатқан анықтама – бұл ұсыныс пен сұраныс арасындағы дисбаланс жєне бағаның өсуіне байланысты басқа да ұлттық шаруашылық пропорциялар бұзылуы нәтижесі. Жаңа қоғамда инфляцияда көрінетін байланыс қиындады: қағаз ақшаның алтынға тәуелдігі мүлдем үзілген; ақша айналымының дәстүрлі заңы бұзылған және инфляция жаңа халықаралық сипатта қалыптасыда. Бұның бір себебі мынада: көп елдер инвестицияны ынталандыру және экономиканы емдеу құралы ретінде ақша шығару қарқынын көтереді. Сондықтан инфляцияның жоғарғы қарқыны мемлекеттің қағаз ақшаны шектен  көп шығаруымен байланысты, бұл эмиссия ішкі айналым қажеттілігін де асып кетті.  Нәтижесінде ақша құнсызданады, баға өседі, сондықтан барлық  шаруашылық пропорциялар бұзылады. Инфляция – қоғамдық ұдайы өндіріс процесіндегі сәйкессіздіктен туындайтын бағаның өсуі ретінде анықталады. Ақша массасының өсуі ірі масштабқа жеткенде  инфляцияның басты факторлары ақша массасындағы өзгеріс болып табылады.