Қазақ тіліндегі белгілілік пен белгісіздіктің

 

 

 

 

2.1.4. Белгілілік мәнінің синтаксистік жолдармен берілуі

 

Белгілілік мәнінің синтаксистік жолдармен берілуін сөз еткенде, ең алдымен, сөздердің орын тәртібі мен белгілі мәнді бағыныңқы сөйлемдер туралы айтамыз.

Сөздердің орын тәртібі  арқылы:

Дәрмен домбыраны  күйлеп, келтіріп алды да, «Жаймашуақты» айтты. Әдепбай тәрізді көрінбейді, домбыраны да баурап, бармағы сартылдап әннің ырғағына келгенде, мойнын да бұлғаңдатып, көмейі бүлкілдеп кетті. Бірақ онша қатты айғайлаған жоқ, басын тежеген жүйріктей, салмақты дауыспен салды. Одан кейін жігіттер Дәрменге тағы да айт деп сұрады. Ол өзі де айтқалы отыр екен, бөгелген жоқ. Иманжүсіпті, Бүркітбайдың «Мұстапасын»,  Жарылғап қажының «Алтыбасарын», тағы бірнеше әндерді түйдегімен тастап жіберді. Мұң мен назы аралас Мұстапаның зарлы әні, жорғадай тайпалып, құйындай екпіндеген Жарылғаптың «Алтыбасары» Дәрменді де қыздырды, екілендірді, салған сайын оның асқардай асқақ, Арқадай байтақ, тұлпардай желді, алыптай еркін ащы айғайы аспанға құлаш сермеді, тау да, сай да, бұлақ та, тал да Дәрменге үн қосты. Саңғырады, күңгірледі, айғайлаған сайын Дәрменнің алқымы кеуіп, күреулері білеудей болып, тер бұршақтай домалады. Омырауды ашып тастап, әнмен баурын жазып алған ақын әрберден соң қара өлеңге басты. Дәрменді ақын емес деп кім ойласын? Кім сынасын? Аузына құдай не салса, соны жүндей төпей берді. Ол қазақтың еркін күнін, ескі дәуірін жоқтады, бұрынғы өткен ерлерді, батырларды, билерді жоқтады. Ол күндегі байлықты, берекені, бірлікті, серілікті өлеңге қосты. Бері төмен келген соң, қазақтың алты ауыз болып орысқа бағынғанын, елдің азғанын, жаттан көрген зорлығын қала салғанын, жерді переселендер алғанын, қол-аяқты кісендеп, жылдан-жылға өрісті тарылтып бара жатқанын сөйледі. Бір жағынан қазақтан шыққан жақсылар елдің қамын ойламай, шенге, шекпенге мастанып, елді қанап, пара жеп, жауыздыққа салынғанына кектенді (Ж.Аймауытов, Шығ. 68-69 б.)

 

В.Г.Гак сөйлемнің сыртқы құрылымы туралы сөз ете отырып, сөздердің орын тәртібіне ерекше мән береді: «Порядок слов отражает последовательность поступления информации. Поскольку человеческое сознание идет от известного к новому, в начале предложения помещается логический субъект ( тема), а в конце – логический предикат – рема. Порядок слов выражает, следовательно, актуальное членение предложения» /90, 105/.

Ғалым сөйлемді алдыңғы сөйлеммен  байланыстыратын сөздің сөйлем басында  келіп, логикалық байланыстырушылық  қызмет атқаратынын айтады. Әдетте қазақ тіліндегі мұндай зат есімдер  белгілілік мәнді гипотетикалық  қолданысты сілтеу есімдіктермен тіркеседі. Оның алдыңғы фразадағы сөздерді сол күйі қайталауы міндетті емес, олар өзара түрлі семантикалық байланыста болуы мүмкін. Мысалы:

Ол  торѓайдыњ т‰скен жері ќалыњ шµп. Кµз айырмай ќарап келеді Аќбілек. Єлгі торѓай ќалыњ шµпке т‰сті  де, ќалбалањдап, далбалањдап, шµпке таман айналањдап шыр-шыр етіп, безек ќаѓып, олай-б±лай шоршыды. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 180б).

Әлгі адам жүгіріп барып тоқтағандай, ат ышқынғандай, үзеңгіге аяқ салғандай, тебіңгі тырс еткендей болды.  Атына мініп келейін деген екен ғой, енді ажалдан құтылдым ғой. Жасаған-ай! Тәубе дей беріп еді, дүбірлеген аттың тықыры жақындамай, теріс айналып кеткендей болды. Қолы әлі жәрдем тілеуден, жарылқаушы періште келетіндей, дәмелене күтсе де тықыр алыстап, дүбірлетіп, шауып кетті (Ж.Аймауытов, Шығ. 149 б.).

Сөйлемнің логикалық қызметін білдіруде оқиғаның жалпы көрінісін  сипаттайтын (уақытын, орнын, қимылдың сипатын) білдіретін сөздер сөйлем басында  келеді. Яғни мезгіл, мекен, қимыл-сын  үстеулері сөйлем басында келеді. Бұл туралы В.Г.Гак та айтқан болатын /91, 106/. Рема сөйлемнің соңында келуі де мүмкін. Мысалы, бала үйге кірді – үйге кірген бала.

Қазақ тіліндегі сөздердің тұрақты  орын тәртібі сөйлемнің коммуникативті мүшеленуіне кедергі болады. Сөздердің  грамматикалық және коммуникативті тәртібі өзара сәйкес келеді: сөйлем басында сөздердің коммуникативті тәртібінде рема қызметін атқаратын бастауыш орналасады. Ал күшті позицияда рема ретінде баяндауыш пен толықтауыш қолданылады. Алайда баяндауыш рема ретінде қолданылғанда, сөздердің грамматикалық және коммуникативті орындары өзара сәйкес келмейді. Мұнда зат есімдер белгілілік мәннің атрибутивті қолданыстарында келеді немесе белгісіздік мәні тектік референциядағы зат есімдер қолданылады. Осыған байланысты Р.Әміров былай дейді: «Сөйлем мүшелерінің орын тәртібінің өзгеруі сөйлемнің ой екпінін түсіру (актуализация) мақсатына байланысты. Актуализация сөйлеу үстінде көп ескерілуін талап ететін болғандықтан, оны жүзеге асырудың тұрақты тілдік амалдары қалыптасқан. Солардың бір амалы – сөйлемнің белгілі позициясы. Актуализация тұрғысынан көзге түсетін екі позиция бар: бірі – ой екпінін түсіретін актуалді позиция, екіншісі елеусіз мүшені қоятын қалтарыс позиция. Қазақ тілінің сөйлем жүйесінде баяндауыштың алдыңғы түбі актуалды позиция болып танылады» [14, 90б.].

Бастауыштың күшті позицияда  келіп, сөйлемнің соңында қолданылуы сөйлемге ерекше экспрессивті мән береді. Қысыла-қымтырыла сөйлеуге сөз таппады Марфуға.

Тани  кетті Аќбілек: етегін кірмен зерлеген, тµбесін ‰кі сєндеген басында найза аќ таќия; ќолында шањкіш асасы: асасыныњ µн бойы шыѓыршыќ, кебшік, сылдырмаќ; ‰ші ќозы жауырын, мойнында ж±мыр тєсбісі; танауы тањќиѓан, омырауы ањќиѓан, кењірдегі сорайѓан, жіліншегі сидиѓан, саусаќтары шибиѓан, ‰ркек малша оќшиѓан, бес тал саќалы шоќшиѓан, шынжау етті, шыњ бетті, жаѓына пышаќ жанитын, бір кµргеннен танитын – Іскендір екен кєдімгі. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 181б).

Белгілі мәнді бағыныңқы  сөйлемдер негізгі мәндерінде сөйлеушіге таныс затты білдіреді. Алайда зат  бағыныңқы сөйлемге қарамастан, белгілі не белгісіз болуы мүмкін. Мысалы:

Қалай Бадығұлдың жылқысын бақтым, солай көзім ашыла басталды. Қашағанды жалғыз ұстаймын. Асауды жалғыз үйретемін. Күзетке жалғыз барамын. Боранда жылқы бағамын. Аязбен, асаумен, қараңғы ұзақ түнмен, ұрымен, қасқырмен, қауіп-қатермен алыспай, адам адам болмайды екен. Желден жаралған желге мінеді, адамға желік бітеді екен: жылқы бақтым – күлкі бақтым. Алыс – жақын, қатер – ойыншық болды. Жылқы бақтым – кісі болдым (Ж.Аймауытов, Шығ. 157 б.)

 

2.2. Белгілілік мәндерінің эксплицитті берілу жолдары

 

Белгілілік мәнінің эксплицитті және имплицитті берілу жолдарының арасында елеулі өзгешелік бар. Олардың орталық немесе шеткі мүшеге қатысын айқындау мақсатымен белгілілік/белгісіздік категорияларының конституенттері мағынаны нақты білдіре алмай, контекске байланысты құбылып отыратын жайттары да кезігетіні байқалады.

Мысалы: Ел жатса да Аќбілек ояу, оныњ ќиялында келешектегі с±лу µмір. ¤зін ±затќан екен дейді. Басында жібек желек, кигені ‰лде мен б‰лде. Жанында ¦рќия мен Сара, ауылѓа таяу жасыл сайда тамылжып, сызылып т±рѓанда, алдынан самалдай болып, ќызылды-жасылды ќыз-келіншектер келеді. Олардыњ кµйлегі де, кµк шалѓын да, к‰лкісі де судырлап, сыњѓырлап кетеді. Шекесіне тырс-тырс еткізіп, ќатындар шашу шашып, балалар аяѓыныњ астынан таласа-тармаса алып жатады... (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 254б)

Бекболат  ауруханаѓа жатќалы жиырма к‰нге  жуыќтады. Дєрігердіњ ќарауы к‰шті  болѓаны ѓой: он бес к‰н дегенде  ќолы икемге келіп, жарасы б‰ріліп біте бастады.Алѓашќы кезде аурухананыњ сары тµсегіне, сасыќ дєрісіне шµп тамаѓына ‰йрене алмай, м±рнын тыжырып, іші пысып, уайым басып жатса да, ж‰ре-ж‰ре аурухананыњ µз адымындай болып, бойы ‰йренейін деді. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 196б)

Анау  екі жас бала б±ралќы к‰шіктей, сенделіп, кірлеп, биттеп-ќ±рттап, ж‰деу басќа айналып бара жатќанын кµргенде Аќбілекті тіпті керексіді. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы.  І том  246б)

Белбеуімдегі  жарѓаќ далбаѓайым, шашаќты сары ќында м‰йіз сапты µткір кездігім, алдыњѓы ќапталдаѓы дабыл байлайтын ±зын ќайыс шеттігім меніњ µнерсіз жігіт еместігіме айѓаќ болар. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 149б)

Ақбілек қай үйге барарын білмей, дағдарып келе жатыр еді, дуана : — Анау ‰йге барайыќ! – деп адырдыњ бауырындаѓы ‰лкен ќораны н±сќады. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 186б)

Жасауын жайнатып жиып, кілем, кµрпе, тµсеген, оюлы аќ отауѓа єкеп кіргізеді. Ќ±рулы шымылдыќ ішіне быќырлаѓан ќыз-келіншектердіњ ортасына Аќбілек отырады. “Келінді кµреміз” деп ‰лкен ќатындар келгенде, Аќбілек сызылып т‰регеледі. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 254б)

Басқалармен салыстырғанда, олар белгілілік/белгісіздік мәнін  айқын білдіре алмайды. Бұл компоненттерді ажыратудың негізгі критерийі ретінде  доминанттардың белгілері тексеру қажет.

Нақтылау мәнді белгілілік зат есімдері жекеше тұлғада қолданылғанда, референтті, атрибутивті және гипотетикалық қолданысқа ие болуы мүмкін.

Референтті қолданыста белгілілік мәні заттың сөйлесушілерге қаншалықты деңгейде таныс екендігіне негізделеді. 

Белгілілік мәнде қолданылған зат

а) жағдаятта біреу ғана болуы мүмкін:

Ќыс болса, т‰сіп ќалды, ќарашаныњ ќары жауды. Алымсаѓы, берімсегі, соѓымы, ќаласы, даласы дегендей орда шарќы ‰йдіњ жабдыѓы аз ба? (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 247б)

Молданыњ  ќорасы ергенегі шалжиып, аузы ашылып жатыр екен. Босаѓада жатќан ќызыл ит тастаќтаѓы аттыњ тыќырын естіп, ‰ре бастады. М±ќаш ќаттыраќ аяњдап, ќораныњ далдасына т‰суге асыќса да, шекпенін жамылып, аяѓыныњ басына кебіс іліп, дєретке шыќќан молданыњ бір кµзін ж±мып, сыѓырая ќарауынан ќ±тыла алмады. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 163б)

Ана ‰йдегі кісілерді м±нда келтірші! – деп даяршыны ж±мсады. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 263б)

Оны кµргенде, Аќбілектіњ іші ќазандай ќайнады. “Есіл апасыныњ ќасиетті орнына єлдекімніњ жаман ќатыны шынымен жатќаны ма?! Апасыныњ аруаѓын ќорлады ѓой, аяќ асты етті ѓой!”. Мана, алѓаш кµргенде-аќ, денесі жиіркеніп еді, енді апасыныњ тµсегіне жататынын кµргенде, б±л бµтен ќатын Аќбілектіњ асыл нєрсесі не озбырлыќ ќылѓалы, бірдењесін ±рлаѓалы келгендей кµрінді; µзіне де, осы ‰йге де оны жау деп т‰сінді. Б±рын тµргі ‰йге жататын Аќбілек, бµтен ќатын келген соњ, екі бауырын алып, ауыз ‰йге жатты. Бµтен ќатын келе, бєрін айдап шыѓып, єкесін жеке иемденіп кеткені де Аќбілекке ауыр тиді; єкесінен біржола айырылѓандай кµрді. Ас ішіп, ж±рт тараѓан соњ, ќатындар тµргі ‰йге тµсек салуѓа кірісті. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 274б)

Уаќ-т‰йекті  айтса, байдыњ нµкерлері айтады; олар да байдыњ нµкерлері айтады; олар да байдыњ сµзі ќып айтпайды. “Елдіњ ќамы ‰шін...” пєлен-т‰ген деп жаќауратып, майдалап келтіреді. О т‰гілі елдіњ уаќ-т‰йек сµзіне де байдыњ µзі кіріспейді; ол тек: ананы ‰йтіњдер, мынаны б‰йтіњдер, - деп ќысќаша б±йрыќ ќылады. Сырдан сыњар аяќ µткен, ќ±ла ауыз билері, нµкерлері тілдіњ майын аѓызып, ќанын тамызып, єњгіменіњ иін єбден ќандырып, пісіріп, т‰сіріп єкеліп, “тоќ етерін” байѓа естіртеді. Бай не маќ±лдайды, не µз картасына келтіреді. (Аймауытов Ж. Шыѓармалар жинаѓы. І том 271б)

ә) зат туралы бұрын да сөз болып, осыған дейінгі жағдаяттарға байланысты сөйлеуші мен тыңдаушыға таныс болуы мүмкін. Бұл туралы **** былай дейді: «Опреленной является именная группа, обозначающая единственный в данной ситуации предмет (или множество предметов), который может быть идентифицирован слущающим на основе предупоминания, указания, знаия (т.е. анафорической, дейктической и апперцепционной известности).  Идентифицировать предмет – это значит выделить его их класса подобных» /95, 112/.  сабит

Қырыңдап төмен  қарап сөйлесіп отырған екі қазақ жалт қарады. Ел қазағы ұсқынды біреуі «әлік» алды. Аяғында орысша етігі бар, ықшам шапанды, жөкей қара тымақты, аузы-басы бияздай, қожаға айтқан нияздай қара сұр жігіт ойнақы көзі жалтаң етті де, ернін қыбырлатты. Бекболат амандасты. Ойнақы көз жігіт «сені кім шақырды» дегенлей, жөнді амандаспады. Бекболат келген соң,  сөздерін де қоя қойды. Онысы өздеріне қолайсыз көрінді білем: жуан етік қазақ Бекболаттың аты-жөнін сұрады. Бекболат жөнін айтқан соң, ойнақы көз жігіт:

• Ә, Бекболат сіз боласыз ба? Отырыңыз, - деп сырғып орын берді. - Әннеугі оққа ұшқан жігіт екенсіз ғой, - деп біле қойды (Ж.Аймауытов, Шығ. 205 б.)

Атрибутивті қолданыста зат  сөйлеуші мен тыңдаушыға таныс болуы  мүмкін. Оның басқа заттардан бөлек, өзіне ғана тән ерекшелігі сөз  болып, өзіне ұқсас басқа заттармен шатастыруға жол берілмейді.

Қартқожа қазағын, елін сүйеді. Байын, жауызын емес, бұқарасын, кедейін, жалшысын, жерін, суын сүйеді. Қазақ пен орыс төбелісіп жатса, орыстікі зорлық деп ұққысы келеді. Бірақ орыстан көрген жақсылығын ұмытпайды, орысты да бауыр тұтқысы келеді. Андрей, Полидубтерге қазақтың неше Жайдарқандарын құрбан қылғысы келеді. Қазақ та, орыс та Андрейдің, менің көргенімді көрсе, көзі ашылса, менің жүрегімдей бауырмал болса, зорлық, қиянат, теңсіздік жоғалар еді-ау деп, бір мезет ойлайды. Бірақ ол мүмкін бе? (Ж.Аймауытов, Шығ. 141-142 б.)

Дуана аяқ  астынан үріккен жылқыша жалт беріп, лоқып, әнтек тұра қалды да, бұрылып Ақбілекке қарай жүрді. Тани кетті Ақбілек: етегін кірмен зерлеген, төбесін үкі сәндеген басында найза ақ тақия, қолында шәңгіші асасы, сасасының өн бойы шығыршық, кепшік, сылдырмақ, ұшы қозы жауырын, мойнында хұсы тасбысы, танауы таңқиған, омырауы аңқиған, кеңірдегі сорайған, жіліншігі сидиған, саусақтары сыпсиған, үркек малша оқшиған, бес тал сақалы шоқшиған, шынжау етті, шың бетті, жағына пышақ жанитын, бір көргеннен танитын Іскендір екен кәдімгі.

Іскендірің  кім? Ақбілекке зияны тимес пе? Ендеше, ол аяңдап Ақбілекке жеткенше, Іскендірдің қандай адам екенін айтып  көрейін.

Бұл Іскендір дуананың бармаған жері, баспаған тауы жоқ. Бұл Өскеменіңіз, Бурабайыңыз, бұл Семейіңіз, бұл Қарқаралыңыз – бәрін де Іскендір жалаңаяқ шарлаған. Ол отарбаны да, пароходты да көрген. «По-о-рахот-ау, по-о-раход!..» деп, оған өлең де шығарған.

Іскендірде  үй жоқ. Кез келген үй – оған үй. Тау-тас, сай-сала, ескі мола – бәрі де оған үй. Онда ел де жоқ. Тұрған күйі әлгі өзіңіз көрген. Ол дүние жинамайды. Ақша берсең, кез келген ауылдың балаларын жарыстырады да, бәйге үлестіреді. Іскендір дорба салмайды, ірімшік , құртыңды алмайды, оған қолма-қол ішетін тамақ берсең болғаны. Төрдің алдына шарт жүгініп отырады да: «Алла хақ!»- деп бір ақырып, қылқ еткізіп, қағып салып, асасын бір тіреп, тұрып кетеді. Тана моншағын, үкісін сұрасаң, Іскендір бере салады. Бірақ қыз, келіншектерден өзі де сұрап алады.