ЖҰМСАҚ
МЕТАЛЛ
Дүниеде
40-тан астам ауыр металл бар. Олардың
атомдық салмағы 50-ден жоғары. Осы
ретте ауыр металдар бәрі қоршаған
ортаға зиянын тигізе бермейтінін айтуға
тиіспіз. Солардың бірі – қорғасын.
Қорғасын өте ерте заманда белгілі
болған металл. Ежелгі мысырлықтар
одан теңгелер мен түрлі әшекей бұйымдар
жасағанын тарихтан білеміз. Жер
қыртысындағы қорғасынның басқа
металдармен салыстырғандағы үлесі
1,607 пайызды құрайды. Қорғасын кені
табиғатта галенит, қорғасын жылтыры
түрінде кездесетіні белгілі. Қазақстанда
қорғасын кендері негізінен Оңтүстік,
Шығыс Қазақстанда және Қарағанды облысында
шоғырланған. Қорғасын бос күйінде көкшіл-сұр
түсті болып келеді. Қорғасынды өндіру
үшін, оның рудасын алдымен байытады, ал
концентраттың құрамында 40-78 пайыз қорғасын
болады. Ал концентраттағы қорғасын көбіне
полиметаллургия әдісімен алынатыны белгілі.
Қорғасын өнеркәсіп пен техникада кеңінен
пайдаланылатын металл. Ол атмосферада
коррозия мен қышқылдарға өте төзімді
болғандықтан, химиялық аппаратуралар
(әсіресе, күкірт қышқылы өндірісінде)
және кабель, оқ, бытыра дайындауда кеңінен
қолданылады. Сондай-ақ, қорғасын электротехника
саласында, соның ішінде аккумулятор дайындау
және электрокабель мен предохранительдерді
дайындауда қорғасынның орны ерекше. Қорғасын
коррозияға төзімді металл болғандықтан
одан құбыр мен жайма да жасалғанын білеміз.
Қорғасынның адамзат өркениетінің дамуына
тигізген әсері айрықша болған десек қателеспейміз.
Бұдан басқа қорғасынның рентген сәулелерін
өткізбейтін қасиетін, қорғасын суригінен
(Pb3O4) темір бояуға болатын бояқ алынатынын
және уксус қышқылды қорғасынның (Pb(CH3COO)3)
медицинада кеңінен қолданылатынын да
айта кетуіміз керек. Ал қорғасынның жылу
мен электр қуатын өткізу қабілеті тым
нашар. Мәселен, электр қуатын өткізуде
күмістің өткізгіштік қабілетін 100 пайыз
десек, қорғасынның электр қуатын өткізуі
10,7 пайыз, ал жылу өткізгіштік қасиеті
8,5 пайызға тең.
Қазіргі
таңда қорғасын өндіретін негізгі
мемлекеттер АҚШ, Германия, Ұлыбритания,
Жапония, Франция, Австралия, Канада, Мексика,
Италия, Бельгия, Оңтүстік Корея болып
тізбектеледі. Аталған мемлекеттерде
дүниежүзіндегі қорғасынның 50 пайызы
өндірілуде. Ал ТМД елдері аумағында қорғасынның
негізгі қоры Қазақстанда орналасқан.
Осы ретте біздер «Казмырыш», Шымкент
қорғасын өңдеу зауыты сынды алып кәсіпорындарымызбен
мақтана аламыз. Ендігі кезекте қорғасынның
мол қоры кең байтақ еліміздің қай аймақтарында
шоғырланғаны турасында аз-кем айта кетсек.
Оңтүстік Қазақстан облысы, Кентау қаласындағы
Ащысай қорғасын-мырыш кенішін жұрттың
бәрі біледі. Бұл кен орны ежелгі замандарда-ақ
мәлім болған. Ащысай қорғасыны XVII ғасырдан
бастап орыс, ағылшын кәсiпкерлерiнің көз
құртына айналғаны белгілі. Бұл туралы
1627 жылдары жазылған С.Ремзовтың «Чертеж
земли безводной и малопроходной каменной
степи» деген еңбегiнен көп жайтқа қанығуға
болады. Қазақ елі патшалы Ресейге қосылғаннан
кейiн Ащысай кенiнен қорғасын алу түпкiлiктi
жолға қойылып, тұрақты жұмыс күшi ұйымдастырылады.
Патша әскерiн оқ-дәрiмен қамтамасыз ету
үшін 1864 жылы Қаратау қойнауының кендерi
Түркiстан әскери губернаторлық қарамағына
өтiп, басшылық жасауға И. Первушин деген
көпес бекiтiлiп, оған 3000 пұт қорғасын өндiру
тапсырылған-ды. 1882-1885 жылдары Ащысай кенiнде
200 шахтер жұмыс iстеп, Н.Иванов есімді
көпестің басшылығымен 7000 пұт (1 пұт =16
кг) таза қорғасын өндiрiлгені тарих беттерінен
кезіктіруге болады. Ал 1890 жылдар шамасында
Ащысай шахтасынан қорғасын өндiру Н.Ивановтан
жергiлiктi байлар Х.Бабатаев пен Б.Қасновтарға
өткен. Кеңес өкіметі орнағанда Ащысай
кенi ағылшын Л.Лесманның қолында болған
еді. Берекелі кеніш 1918 жылы Қызыл армияны
да оқ-дәрiмен қамтамасыз еткені белгілі.
Бұл кезеңдерде Ащысай руднигiнде 300-ге
тарта қазақ, орыс және басқа ұлт өкiлдерi
жан аямай еңбек еткен. Дәл осы кезеңде
Түркiстан өлкесiнде ұрыс жүргiзген Қызыл
армия үшін Ащысайдың маңызы айрықша болуы.
Ащысай
кенішіне 1934 жылы Шымкент қорғасын
зауытын салуға негіз болғанын да
айтуға тиіспіз. Осылайша 1936 жылдан бастап
қорғасын кентасы кеңінен өндіріле
бастады. Кен орнының ұзындығы 500
метр болса, ені 100 метр, ал тереңдігі 450
метр. Ал таза кеннің қалыңдығы 2-5 метрді
құрайтыны геологиялық зерттеулер
барысында анықталған. Бұдан басқа
Оңтүстік Қазақстан облысы Бәйдібек
ауданында Байжансай кенішінде
қорғасынның мол қоры бар. Бұл
кен орнын алғаш рет 1904 жылы орыс
зерттеушілері В.Н.Вебер мен М.М.Бронников
ашқан болатын. Геология барлау жұмыстары
Байжансай қорғасын кенінің құрамы
шөгінді тау жыныстарына жататынын
көрсетті. Кен шоғырланған конгломерат
құмтас пен әктастан тұрады, оның қалыңдығы
200-250 метр. Кен құрамы негізінен галениттен
және аз мөлшерде пирит пен сфалериттен
тұратынын айта кетуіміз керек. Олар
жыныс массасында түйіршікті, сызықша,
брекчия тәрізді және тұтас сульфид
құрылымында таралған. Жер астындағы
кеннің 0,5-3 метрден, 11 метрге дейін жетеді.
Байжансай қорғасын кеніші қазір Шымкент
қорғасын зауытының негізгі шикізат көзіне
айналып отыр. Ал Текелі қорғасын-мырыш
комбинаты Алматы облысындағы Жетісу
Алатауы сілемдерінің оңтүстік-батыс
бөлігінде орналасқан. 1933 жылы инженер-геологтар
М.Юдичев пен М.Қадылбековтың зерттеу-барлау
жұмыстарының нәтижесінде Текелі өзенің
жағалауынан қорғасын-мырыш кен орнын
ашқан болатын. Комбинат құрылысы 1937 жылы
басталып, кен өндіру және оны өңдеу жұмыстары
1942 жылдан бері үздіксіз жүргізілді. Өндіріс
ошағының құрамында Текелі, Көксу, Тұйық
кеніштері мен 2 кен байыту фабрикасы,
бірнеше қосымша цехтар кірген-ді. Комбинаттың
негізгі өнімі – қорғасын, мырыш және
барит концентраттары еліміздің түсті
металлургия зауыттары мен химия, мұнай
өндіру кәсіпорындарында қайта өңделгені
белгілі. 1971 жылы Текелі қорғасын-мырыш
комбинаты кен өндірудегі жоғары өнімді
технологияны өндіріске енгізгені үшін
КСРО халық шаруашылығы көрмесінің алтын
және қола медальдарымен марапатталғанын
мақтанышпен айтуға болады. Ал 1996 жылы
жоғары сапалы (45 пайызды) рентабельді
кентас қабатының түгесілуіне байланысты
комбинат өз жұмысын бәсеңдетуге мәжбүр
болды. 2003 жылдан бері жиналған клинкерді
(қалдықтарды) өңдеумен бір ғана цех жұмыс
істеп тұр. Қорғасын қағынынан сирек кездесетін
осмий мен рений сияқты металдар алуға
болады. Оның негізгі құрамын қорғасын
сульфаты құрайтыны белгілі. Қазіргі таңда
қорғасынқағын өңдеудің пиро, гидро және
біріккен пиро және гидрометаллургиялық
өңдеу технологиялары бар. Гидрометаллургиялық
өңдеу қақты шаймалау арқылы қорғасынды
ерітіндіге өткізіп, бөліп алуға негізделген.
Алынған осмий, ренийлі концентраттар
ары қарай белгілі технологиялар бойынша
өңделеді.
Қорғасынның
құрамында қоршаған ортаға әсер ететін
консерогенді зат бар екенін естен
шығармағанымыз абзал. Оны зауыттарда
байытқанда өнімнің әр тоннасынан 20-25
келі зиянды зат табиғатқа тарайды
екен. Таралған улы заттың топырақ
қабатының 10-15 сантиметр деңгейінде
жинақталып, өсімдіктер мен микроорганизмдерге
әсерін тигізетінін жасыруға болмас.
Сондықтан қорғасын өндіруде заманауи
технологияларды енгізудің мәні
зор.
ҚАРҚЫНДЫ
ДАМУ ЖОЛЫНА ТҮСКЕН ҚОРҒАСЫН ЗАУЫТЫ
Кеңес
заманында Шымкентте
ірі үш өндіріс
орны болғаны белгілі.
Олар – фосфор, шина
жасау және қорғасын
зауыты болатын. Бүгінде
фосфор мен шина зауытының
аумағы индустриялды
аймақ құрылған. Ал
қорғасын зауытына келсек,
өндіріс ошағының
жұмысы күн сайын
түлеп, жанданып келеді.
Қазіргі таңда
нарықта зауыттың
өндірген қорғасынына
сұраныс өте жоғары. 30-шы
жылдары Шымкентте
қорғасын зауыты КСРО-дағы
өндірілген қорғасынның 70
пайызын өндіргенін
біреу білсе, біреу
білмеуі мүмкін.
2010
жылдың 28 тамызында зауыт қожайыны
«Оңтүстiкполиметалл ӨК» АҚ-ы
мен «Қазақмыс» корпорациясы
және «А-мега трейдинг» жауапкершілігі
шектеулі серіктестігінің үшжақты келісімі
негізінде толыққанды жұмысқа көшкені
белгілі. Оған «Қазақмыс» корпорациясы
өндірісті ретке келтіріп, шикізат алуға
235 миллион теңгедей қаржы жұмсағаны дем
бергенін айтуға тиіспіз. Осындай маңызды
келісімнің арқасында Шымкент қорғасын
зауыты арадағы екi жылдан аса үзiлiстен
кейiн қайта iске қосылып, өндіріс ошағының
қосалқы жабдықтары жаңартылып, бағалы
металдардың шлактары мен мыс шликерiн
қайта өңдейтiн газ-электрлі пештер орнатылды.
Сондай-ақ, тепловоздар да күрделi жөндеуден
өткенін айта кетуіміз керек. Осылайша
Шымқаланың мақтанышына айналған алып
зауыттың бойына қайтадан қан жүгіріп,
835 адам тұрақты жұмыспен қамтамасыз етілді.
Қазіргі таңда зауыттың өндірістік қуаты
күн санап жақсару үстінде. Кәсiпорын іске
қосылғаннан бері 26 мың тоннадан астам
С1 және С2 жұмсақ маркалы қорғасын, 72 тонна
висмут, 207 келi аммоний перренатындағы
рений, 37,8 келi доре балқымасындағы алтын,
18,674 тонна доре балқымасындағы күмiс өндiрілген.
Өз кезегінде зауыт басшысы Дүйсенғали
Байғуатов: «Алғашқы нәтижелерiмiз жаман
емес. Жұмыс жоспардағыдай сәтімен жүріп
жатыр. Білікті мамандар мен жұмысшыларға
тиісті жағдайды жасағанның арқасында
зор табыстарға жетіп отырмыз. Біздер
қорғасыншылардың өнiмдi жұмыс iстеуiмен
қатар, үйге аман-есен қайтуына айрықша
мән береміз. Бұл үшiн барлық учаскеде
еңбекті қорғау және техникалық қауiпсiздiк
ережелерi қатаң сақталатынын айтуға болады.
Адамдардың өндiрiсте алаңсыз жұмыс iстеуi
үшiн олардың балаларын бақшаға орналастыруға
көмектестік. Өтемақы, сыйақы беру, демалыс
ұйымдастыру, әлеуметтiк кепiлдiктер, тағы
басқа ынталандыру шараларын үзбей жүргiзiп
келеміз», – деп ойын ортаға салған еді.
Зауыт қаланың ішінде орналасқандықтан
экология мәселесіне айрықша назар аударылғанын
да айта кетуіміз керек. ҚР Индустрия және
жаңа технологиялар министрі Әсет Исекешев
мемлекет Шымкенттегі алып металлургиялық
кәсіпорынға индустрияландыру бағдарламасы
аясында көмектесуге әзір екенін айтқан
болатын. «Егер де кәсіпорын бәсекеге
қабілеттілігін танытса, әкімдікпен бірлесе
отырып, кәсіпорынға қолдау көрсететін
боламыз», – деген еді. Осыған орай аталған
бағыттағы кәсіпорындарға білікті кадрлар
даярлау мәселесі де да қызу талқыланғанын
айта кетуіміз керек.
Шымкент
қорғасын зауытының тарихы әріде
жатыр. Бүгінде ардагер кеншілер
Ұлы Отан соғысы жылдары Ащысай руднигiнен
қазып алынған қорғасын рудаларының
қалай оқ-дәріге айналғанын жыр қылып
айтады. Соғыс жылдары Мәскеудегі түстi
металл және алтын институтының, тау-кен
академиясының түлектерi Шымкент қорғасын
зауытына жұмысқа жiберiлгені белгілі.
1938 жылдың өзінде зауытта өндiрiстiк жоспарды
300-600 пайызға дейін орындаған 484 «стахановшы»
жұмыс істеген-ді. Осылайша Ащысай кенішінің
толық игерілуі және Шымкент қорғасын
зауытының қарқынды жұмыс істеуі КСРО-ның
шетелдің қорғасынға мұқтаждығынан толықтай
құтқарған едi. Ал 1941 жылы 22 маусым күнi
фашистiк Германия КСРО-ға тұтқиылдан
соғыс ашқанда Ащысай тұрғындары мен шахтерлер
жиналып, олардың бәрі бір ауыздан «Жау
шабуылына қарсы жан аямай еңбек етiп,
қорғасын өндiрудi бiрнеше есе көбейтемiз.
Отан қорғауға өз үлесiмiздi қосамыз» деп
ұрандатқанын тарихтан білеміз. Соғыс
жылдары Қызыл армия темекi, тамақ, нан
жетіспегенімен, майдан даласындағы бүкіл
ротаға, батареяға оқ-дәрі уақытында жеткізілініп
тұрды. Ащысай руднигiнiң арқасында кеңес
әскері оқ-дәріден ешқандай тапшылық көрген
жоқ. Соғыс жылдары Ащысай фашистерге
қарсы атылған оқтың сарқылмас бұлағы,
Ұлы Жеңiстiң тұрақты тiрегi болды десек
артық айтқандық болмас еді. Жауға қарсы
атылған әр 10 оқтың 7-еуi Ащысайдың қорғасынынан
құйылғанын қазақ халқы әрқашанда зор
мақтанышпен еске алуы орынды. Сондықтан
жеңiсті жақындатуда Ащысай руднигiнiң
тарихтағы орны ерекше. Қазіргі таңда
Шымкент қорғасын зауыты сол кездегі ерлікке
толы еңбек жолдарын қайта жаңғыртып,
еліміздің экономикалық күш-қуатын арттыруға
серпін беріп отыр.