Чингизхан- завоеватель мира

Жоспар

Кіріспе

1. Шыңғысханның өмірбаяны.

1.1. Шыңғысханның шығу тегі, балалық шағы.

1.2.Шыңғысханның билікке үшін күресі, құрылтай.

2. Шыңғысхан империясы.

2.1. Шыңғысханның жаулап алу жорықтары.

2.2. Шыңғысханның мемлекетті басқару жүйесі.

Қорытынды.

Пайдаланған әдебиеттер.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

Шыңғысханның әлемдік империя кұруының мәні туралы жағдай әлі күнге дейін шешілмей қалып отыр. Шыңғысханмен оның мұрасы туралы сұрақ обьективті қарастыруды талап ететіні сөзсіз, бірақ біздің біліміміздің қазіргі кездегі деңгейінде осы мүмкін бе? Жауап мақұлдаушы болуы тиіс шығар: бұл тақырып бойынша деректер басылып шығарылған және еуропалық тілдерге аудырылған, олар көбінесе анықтамалық сипаттағы түсініктер берілген, ең отырықшы ғалымның да оқып шығуға еркі жетпейтін көптеген еңбектердің библиографиялық жинақтары да бар. Алайда, бір нәрсе- мәліметтердің сындық жинағы жетіспейді. Кез келген дерекке сүйене салу оп-оңай, бірақ оның шынайылығына кім кепі. Оның үстіне бір ғана оқиға түрлі деректерде бірнеше нұсқада беріледіжәне олардығ бір-бірінен айырмашылығы же мен көкте». Әсіресе бұл ең бастысы тақырып- моңғол мемлекетінің 1206 жылғы құрылтайға дейінгі құрылымына байланысты, өйткені моңғолдардың сыртқы соғыстары әлдеқайда толығырақ және дәлірек зерттелген. Бұлкезеңге XII-ші ғасырдыңекі шығармасы арналды: «Алтын дәптер» (Алтын кітап) және «Юань-Чао Би- Ши». («Моңғолдардың құпия тарихы»). Біріншісі- бұлүкіметтің қатаң рұқсатынан өткен ресми тарих екіншісі 1240-шы жыл жазылған  шығарма, онда автордың мақсат мүдделеріне сай келетін моңғолхалқынның ішкі тарихындағы оқиғалар суреттелген. «Моңғолдардың құпия тарихының»  XII ғасырдағы моңғолдардың этнографиясы мен тарихындағы орны ерекше екені сөзсіз, бірақ біздің осы шығармада жазылған нәрсенің бәрінесенуге хақымыз бар ма және оны оқиғалардың болғанындай етіп түзетулер енгізу біздің қолымыздан келетін іс емессияқты. Егер бізге автордың өмірбаяны мен жеке бас байланыстары белгілі болса бәрі де оңайға түсер еді, бірақ біз оның аты-жөнін де білмейміз. Б.Н.Понкратов екі жорамал ұсынды: сол жерде болған адамныңсөзімен жазу немесе ұжымдық шығармашылық. Бұдан да маңыздысышығарманың жанры мен саяси бағытын бекіту, бірақ бұл жерде де кітап атауының екі түрде: « Асыл аңыз» және «Құпия тарих» болып аударылуынан ортақ пікірдің жоқ екендігін көре аламыз.Бұл атаулардың екеуі екі түрлі мағына береді.

      Шығарманның   саяси  бағыты туралы сөз қозғасақ, В.В.Бартольт оны ақсүйектіктің, С.А.Козин- жариялықтың  (Демократиялық) мадағы деп есептеді, ал Б.Я.Владимирцов шығарманың мақсаты: «Шынғысхан үйін, оның тарихын аңызға айналдыру болды, өйткені шығармада шынында да бір ру, бір жанұя, бір сүйек ішінде болып жатқан бұлыңғыр оқиғалар бейнеленген», –  деп жазды. Керісінше, қазіргі замангы моңғол ғалымдары Ц. Дамдинсурен мен М. Гадамбан ойынша, автордын ойы моңғол тайпаларын біріктіру қажеттігін уағыз дауға және шонжарлықтың рулық құрылымынан басым болуды уағыздауға бағытталған. Осылайша пікірлердің түрлеріне байланысты тек В.В. Бартольд пен Г.Е. Грумм-Гржимайло ғана мәліметтердің шыныйлығы жайында сөз қозғады, алайда мәселені шешетіндей ешқандай ұсыныс айта алмады.

«Моңғолдардың құпия тарихының» авторы «шонжарлық, «рутайпалық құрылыс», тіпті «ақсүйектік» пен «жариялылық» сиқты түсініктерді түсінгіні мені күмәндандырыды. Ең дұрысы ол 1240-шы жылы өткен күндер туралы өз әңгімелеуінде Шыңгысшыларға деген өзінің жеке бас сүйіспеншілік оның жүргізген шындыққа кері әсерін тигізетін үрдісін анықтады.

Біріншіден «Моңғолдардың құпия тарихындағы» оқиғаны баяндау моңғолша нұсқасы сақталып қалмаған, бірақ Рашид-ад-дин «Шежірілер жинағы» мен «Юань шиге негіз болған ресми тарих»,  «Алтын дәптерден» әлдеқайда ерекше (Юань династиясының тарихы).

Олардың бір-біріне байланыстырылмай жазылғандығын дәлелдеу үшін, мәтіндегі  бірнеше қайшылықтарды көрсету  жеткілікті. Ресми әлде құпия тарих па, қайсысы дұрыс деген сұрақ қою- орынсыз әрі мезгілсіз. Екеуі де моңғол империясының ішіндегі түрлі топтардың арасындағы  қызу шайқас кезінде жазылған және әрине осы шайқастарды суреттеген. Екеуі де шындықты өте қажаған, бірақ түрліше. Бізді қызықтырған «Моңғолдардың құпия тарихының» авторы ұстанған бағыт туралы сұраққа жауап табудың бірақ әдісі бар-деректі төрт қатарға бөліп қарастыру: 

1) оқиғалардың хронологялық  дәйектілігі;

2) әдеби шығарманың бағыты, басқаша айтқанда жанры;

3) автордың көзқарасы  бойынша тарихи тұлғаларға мінездеме; 

4) автордың 1240-шы жылғы немесе шығарманың жазылу мезетіндегі саяси ұнамдары.

       Шыңғысхан шығарманың басты кейіпкері, алайда оның тұлғасы, мінезі, қабілеттерін қорытындылау-өте киын. Автордың өзінің кейіпкеріне бүкіл әңгімебарысында екі жақты қарауы өзгермейді. Бірінші көзқарасы- Темүжін ызақор, қорқақ, кекшіл,алдамшы адам. Екінші көзқарасы- Шыңғысхан көреген, ұстамды, әділ және жомарт билеуші болған.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Шыңғысханның өмірбаяны.

     1.1. Шыңғысханның шығу тегі, балалық шағы.

Шынғысханның  орлеу тарихындағының бәрі, онын туылған  кезінен бастап күмән туғызады емес пе? Рашид-ад-диннің озі бүл мәліметті  аіітқанда озіне өзі карсы  болған: басында ол Шыңғыс-хан Хижра  бойынша 547 доңыз жылы (1152-1153 жылдары) дүниеге келді деді, ал кейіннен ол олген кезде (1227жылдың тамыз айы) жетпіс екі жаста болатын деп жазды. сонда туылған жылы 1155 жылға сай келіп тұр.

«Темүжіннің өмірінен түрлі мағыналы кезендерді коруге болады. Алғашкы кезең — Те.мүжіннің тоғыз жасар кезінде болған әкесінің олімі-не (1171 жыл) дейінгі балалык шағы. Бүл кезенде, әрине, тарихта калатындай ешқандай окиғалар болған жок. Тайшуыттың Тарғытай-Кирилтүхы Темүжінді түтқынға алып, оның кашып күтылуына дейінгі ересектік шағы. "Моңғолдардың күпия тарихында" бүл кезеңнің бір-ақ акикаты жазылған: Темүжін мен Хасардың бірігіп, Бектерді олтіруі, ал одан ары карай Темүжіннің 11 жасар кезіндегі, баскаша айтканда 1173 жылғы Жамүхамен достығы туралы шолып өткен. Алайда, бүл кезендд, бүдан да маңыздырақ окиғалар болды деуге болады».

Шын мәнісінде  тайшуыттар боржығындарға тонау  үшін емес, Темүжінді үстап алу  үшін шапты және содан кетіп калды. Тарғытай оны "занды түрде жазалады". Темүжін болар болмас кылмыс істеген  болар, өйткені оны өлтірмеді.

Бүл тайшуыттардың  кетіп қалғаны үшін болған реніштің жалғасы да емес, өйткені өз малайлары  оны саткындықпен бере салу үшін үстап  алған Тарғытай Кирилтүх оны алып қалғысы келген өзінің бауырлары мен үлдарына Темүжін жетім қалған кезде оны бағып, тәрбиелегенін айтып, былай деді: "Оның акылы кіріп, ойы толықсьщы деседі... Жоқ, Темужін мені өлтірмейді.

Осы жерде  дерек авторы өзі жасырып қойған, айтпай кеткен оқиғаларды байқаусыз  жайып салды: сол әрекеті үшін кісенделген Темүжіннің белгісіз қылығы балалық ақымақтық деп бағаланып кешірілді. Бірақ малай Сорған-Шыра айтып кеткен билеутаілік касиет-терді тайшуыт билеушілері қарастырды, ал дерек авторы мүны жасырын қалдырған. Бүл оған не үшін керек болғанын, біз кейіннен көре жатар-мыз.

Бүл оқиғанын кай күні болғанын айту қиын. Неге екені бел-паз, әдебиеттерде бүл кез.де Шыңғыс 16 жаста болды, яғни 1178-ші жыл болатын деп жазылған, бірақ деректерде мүның растығына дәлел жоқ.

Шындығына келсек Темүжін бір көргенде сүйкімсіз адам ретінде керінеді. Әкесі оның болашақ қайын атасына: "Менің үлым иттен қатты қорқады",— деп айткан. Баланың жүйке ауруын автор корқақтық, басқаша айтақанда әскери қоғамның ең үятты жағдайы деп береді.

Автор мүнымен  токтаған жоқ. Сонымен қатар ол оған XII ғасыр жағдайындағы ең үят келтіретін нәрсе - ата-анаға қүрмет және туысқанға  бауырмалдық жоқ деген нәрсені  таңады.

Темүжін түкке  түрғысыз балалық шәлкестік кесірінен  артынан андып келіп, інісі Бектерді өлтіреді.

Алғашқы рет Сорған-Шыра мен оның отбасы Темүжінді тайшуыт-тардан қүтқарған  кезде оның жеке түлғасының сүйкімділігіне ғана бағынган еді. Екінші рет — дәл осы себеппен Бауыршы өкесінің шаруа-шылығын тастап. бейтаныс адаммен еріп кете берген.

Автор бүл сәтте Бауыршы мен  Сорған-Шыраны мақтағысы келгенімен, өзінің ұстанған қағидасында байқаусызда  көлеңке түсіріп алғанын білмеді.

 

1.2. Шыңғысханның  билікке үшін күресі, құрылтай.

Осылайша  Делуин Бүлдақтағы шайқас ресми тарих  бойынша Шыңғысханның толык жеңісімен, ал қүпия тарих бойынша Жамүха-сешен, неге екені белгісіз, оның жеңілісімен  аякталды.

Рашид-ад-дин  бойынша Жамүханы жазалау оны  кескілеп өлтірген Елшітай-ноянға берілсе, "Моңғолдардың құпия тарихында" Шыңғысхан Жамүханың өмірін сақтап калғысы келгені және оның өз еркімен  ғана "қан төгіссіз өлімге". баскаша  айтканда үлы беделмен өлуге рүқсат бергені жазылған. Тарихи түлғаларды бейнелеуде әдетте сәйкес келмейді. Мысалы, Жамүха ресми тарихта — арам ниетті адам ретінде бейнеленген, ал қүпия  тарихта — күресуге тек бір  жағдайлар ғана мөжбүр еткен, Шыңғысханның адал досы ретінде берілген. Онымен коса, жау түрағында болған Жамүха көбінесе өз жағдайын емес, Шыңғысхан мүдделеріне көңіл аударды делінген. Деректердің түрлі бағыттылығы байкалып түр.

Төртінші  кезең — ер жету, кемелдену шағы. Бүл кезенді 1201-ші, тауык жылымен  шектеуге болады, бүл жылдан бастап дерек дәлсіздіктері хронологиялықтан, басқа бағыттарға ауысқан. 1201-ші жылы—  Шыңғысханның жігерлі саясатына  ашуланған тайпалар одағы бастаған Моңғолиядағы ішкі соғыс. Бірак бұл қандай саясат болды деген сүраққа деректерде жауап жоқ. Бүл кезенде 18 жыл бойы тек үш-ақ оқиға болды: Темүжіннщ Жамүхамен ренжісуі, татарларға жорык және Жүрка руымен есептесу. Бул окиғалар 578-ші жылы басталған ит жылы, яғни 1182 жылы болған. Сондай-ақ олар Темүжін хан көтерілгеннен кейін 1183-1184 жылдары да орын алған. Қалған 16 жыл уақыт — Темүжіннің үсак княздан, тек Моңғолияның ғана емес, бүкіл дала билеушісінің тағына отыруға ниет еткен, кейініректегі үлы жаулап алуларға шешім болған кезең. Моңғолдар жантануы мен өлеуметтік қарым-қатынастардағы кулдырау кезеңі. Юань -Чао би шиде жазылмаған. Ол уақыт тасталып кеткен. Сонымен қатар автор 120-шы параграфтан, яғни 1182-ші жылдан бастап, "олар" сөзінің орынына "біз" сөзін қолданып, сол оқиғаларды көзімен көріп, өзі онда болғанын көрсетеді. Осыдан барып ол айтқысы келмеген тағы да бірнеше оқиғаларды жазбай кеткені белгілі. Бүл таңқа-ларлык кылыққа Рашид-ад-дин де көніл бөлген. Ресми тарих қүпия тарихтың жасырған оқиғаларын жасырған болса керек. Осылай болған жағдайда екі нүсқаның үрдістері сәйкес келеді. Егер оқиға Демеуін Бүлдактағы шайқас сияқты келтірілсе, онда қарама-карсы мәліметтер бершеді. Осы кезде біз негізгі мәселе "Моңғолдардың қүпия тарихы" авторының басты кейіпкері Темүжін - Шыңғысханға кезқарасына тоқтаддық. Мәлімет бағытының мінездемесін білсек біз автордың бүл оқиғаларды каншалықты бүрмалағанын көре аламыз.

Бәрінен бүрын "Юань-Чао Би-Шидің авторы көптеген әңгімелер, аңыздар мен жеке естеліктерді пайдаланып, оларды шығармашылықпен бүрмалағаны соншалық, шығарманың біртүтас жоспары ешқандай залалға урынбады. Кейбір материалдар өңделмеген, мысалы: ноявдардың тізімі және әскерге арналған өскери шеп, Дай-сешеннің коңырат әйелде-рін, Жамүханың моңғол әскерлерін өз сөзімен мадақтау түрінде берген фольклорлық қосымшалары. Бірінші жағдайда автор оқиғалардың нақ-тылығын сақтауды мақсат түтқан, ал екіншісінде - біз жалпы пайдаланып жүрген әдеби әдісті байқаймыз, мәтінге өзінің жеке сөзін енгізу үшінші адамның атынан айтылғанды жандандыру үшін диалогтар мен монологтарды беру. Бүл өдеби әдіс автордың оқымыстылығы мен әдеби дәстүрдің бар екендігін ғана дәлелдейді.

«Сол кездері Баяуыт тайпасынан шықкан данышпан қария болыпты. Ол былай деді: кият-өркін тайпасынан шықкан Саша-Бекі патшалык етуге үмтылды, бірақ бүл оның ісі емес. Адашарды бір-бірімен шағысты-рып, ез ісін алға жылжыту үшін түрлі қулық-сүмдықтарға баратын Жамүха-сешеннің де қолынан бүл іс келмейді. Шыңғысханның бауыры Жошыбөрі басқаша айтқанда Жошы Хасар да осындай талпыныста болды. Ол өзінің күші мен жебе ата алуына сенеді, бірақ оның да қолынан бүл іс келмейді. Билікке үмтылған, күшімен танымал меркіт тайпасынан шыккан Алақ-Үдір де ешқандай нәтижеге жете алмайды. Ал мынау Темүжін, яғни Шыңғысхан сүлу жцне билік жүргізуге лайықты. Оның билеушілікке қол жеткізетіні сөзсіз».

Шарха оған үлыстың кетуі туралы айтқанда, Темүжін жылап жіберген. Бүл, адамға тән касиет, бірақ ел билеушісі  туралы әңгіме бол-ганда бүл туралы айтпауға да болар еді.

Тайшуыттар  мен меркіттердің шабуылына төтеп  берген кезде күйеуінін үрейлі көңіл  күйінің кесірінен оның жас әйелі Борте жау колында кетті. Оның Бурхан тауына шығып, тәңірге жалбарынғанын, мағынасы жағынан да, қүрылымы жағынан да адамгершілік таныту деп есептеуге болмайды.

"Мен  өзімнің ауыр денеммен қолапайсыз  атқа мініп, күтылудың жольін  іздеп... Бурхан тауына шықтым. Өз өмірімді сақтап қалу үшін жалғыз атпен жағалауда сенделіп, бүтақтардан лашық жасап, таудың басына шыктым. Бурхан карлығаштың өміріндей менің өміріме сенің биік шьщың калқан болды. Мен осындай сүмдықты бастан кешіріп отырмын" — дейді Темүжін.

Қүпия тарихка қарағанда Темүжін әскери қимылдарда қабілет-тілік көрсетпеді. Меркіттерге шабуыл - Жамүха мен Ван-ханның ісі, Демун-Бүлдақтағы шайқас жеңіліске үшырады, Қойтан түбіндегі шайқас Шыңғысқа карсы одақтың қүлауы нәтижесінде қолайлы шешімін тапты; керейіттердің талқандалуын Шархан жүзеге асырды; наймандардың талкандалу жоспарын Додай-Мербі қүрып, оны Жебе, Қүбылай, Желме және Сүбетай жүзеге асырды^,

Осындай қабілетсіз, катігез, кекшіл, қорқақ адам әлемдік импе-рияның негізін калайша  қалағаны еш түсініксіз. Енді оның екінші көзка-расын қарастырайық.

Бәрінен бүрын, автор - патриот және моңғол қаруының сәттілік-тері әрқашан оған меркіттерді талқандау, татарларды қыру және керейіт-тер мен наймандарды қүлға айналдыруды ол ерлік деп қарастырды және Шыңғысхан Темүжін кезінде кол жеткізе алмаған қадірге бөленді. Қойтек түбіндегі шайқастан кейін Шыңғыс өзін ең жақсы жағынан көрсетеді: Желме мен Сорған-Шыраға қайырымды, Жебеге парасаттылық танытты. Оның заң шығару шаралары негізінде әскери қүрамды басқарушыларды

марапаттау  мен мадақтаудан түрды. Шыңғысхан өзінің қолбасшылары-ның айтқандарын зейін қойып тындап, өзінің шешімін олардың, ойымен үштастырып отырды. Алайда автор олардың қамқоршысынан гөрі марапатталғандардың жағында болғанын байқау қиын емес. Автор әскерлерді бейнелегенде көп мақтап, тіпті әсірелеп жіберген жерлері де бар.

Автордың  Шынғысханға –  батырға және көсемге деген көзкарасы – мынадай сөздермен берілген: "Осылайша ол өзімен бірге еңбек істеп және бірге мемлекет күрған адамдарды ноян-мындықтар етіп қойды". Автор мүндай атақтар кандай ерлік үшін берілетінін баса көрсетіп, тіпті олардьгң еңбегін қайта-кайта ерінбей жалыкдай санап көрсетеді. Жамүха-ның айтуы бойынша берілген моңғол әскерлерін бейнелеуінде алдыңғы орынға "төрт төбет: Жебе мен Қүбылай, Сүбетай мен Желме"; екінші орынға Үрүт пен Манхүттың алдыңғы қатарлы жасағы; хан мен оның інілері үшінші орында, сонымен қатар автор Темүжіннен баскасынын бөріне мақтау сөз тауып, ал ол туралы оның үстінде жақсы темір қүрсау болды деп қана жазды.