Сонымен, зерттеу нәтижелерін қорытындылай келе мынадай тұжырымдар жасалды:

   1. Өркениеттің өлшемі – білім  мен мәдениет. Қазіргі таңда Қазақстан  әлемнің өркениетті елу елінің  қатарына енуді басты мақсат  етіп қойып отыр. Сондықтан да  өзінің бастау көздерін сан ғасырлық тарихы бар  ұлттық құндылықтардан алатын сөйлеу әдебін бүгінгі күнгі жалпыадамзаттық мәдениетпен ұштастыра отырып жас ұрпақтың бойына сіңіру, олардың мәдени әлеуетін арттыру сөз мәдениетіне баулу арқылы жүзеге асады. Өйткені білім мен мәдениет тіл арқылы ғана адамның интеллектуалдық әрекетін, оның болмысын, рухани әлемін  дамытудың қайнар көзі бола алады.

   2. Білімнің нәтижеге айналуы – оқытудың түпкі межесі. Өзгермелі дүние жағдайында бәсекелестікке қабілетті болу оқушының құзіреттіліктерін қалыптастыруды қажет етеді. Қабілеттілікке бейімділік адамның жинаған білім қорынан құралмайды, сол алған білімді өмір сүрудің, өзін-өзі дәлелдеудің тетігіне айналдыра алғанда қалыптасады. Сөз мәдениетін меңгерту  қазақ тілі пәні бойынша күтілетін білім нәтижелерін құзіреттіліктер деңгейінде қалыптастыруға толық мүмкіндік береді. Сөз мәдениетін меңгертудің мақсаты пен нәтижесі аралығындағы әдістемелік жүйенің моделі осыны дәлелдейді.

   3. Сөз мәдениеті қазіргі таңда қазақ тілін оқыту жүйесінде белгіленіп отырған коммуникативтік, ақпараттық, проблеманы шешу құзыреттіліктерінің қатарын мәдени-танымдық құзыреттілікпен толықтырады. Сөз мәдениетін меңгеру арқылы оқушы тілді ғана емес, тіл арқылы мәдениетті де тұтынушы деңгейіне көтеріледі. Зерттеу нәтижесінде мәдени-танымдық құзіреттіліктің өзіндік ерекшелігі мен аспектілері айқындалды. Ол мәдени семантикаға сай сөз қолданыстарын дұрыс, орынды пайдалануға, ұлттық-мәдени ұғымдарды ажырата алуға, сөйлеу тілінде ұлттық және жалпыадамзаттық нормаларды ұштастыруға, тілдің этномәдени және эстетикалық  даралығын танытуға басымдылық берілуі нәтижесінде қалыптасады.

   4. Қазақ тілін оқыту процесінде  антропоцентристік идеяға негізделген  жаңа парадигмаларды тоғыстыру  нәтижесінде сөз мәдениетін меңгерту  толық іске асырылады. Өйткені тіл жеке, дара құрылым емес, ол алдымен субъективтік мәнге ие құрылым деп саналатындықтан, сөз мәдениетін қалыптастыруға бағытталған жаттығулар кешені әрі дүниетанымды кеңейтуді, әрі оқушының тілдік дағдыларын жетілдіруді көздейді. Олар қазақ тілі пәнінің танымдық және практикалық міндеттерін оқушының интеллектуалдық дамуының іргетасы ретінде жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.

   5. Сөз мәдениетін меңгерту арқылы  ұлттық ділді қалыптастыру жалпы  білім беретін мектептегі пән  мазмұнына этнологиялық компоненттерді енгізу арқылы мүмкін болады. Оқушының танымдық-әрекеттік қабілеттерін жетілдіруді көздейтін оқыту жүйесі, біріншіден, оқушының ұғымына сай жатық әрі ықшам біріктірілген терминдермен толықты. Екіншіден, шешендік сөз бен пікірталас түрлеріне ұлттық ұғымға сай компоненттер енгізілді.

   6. Сөз мәдениетін меңгерту жалпы білім беретін мектептердегі қазақ тілі пәнінің білім мазмұнын жаңа макромодельге сәйкес құра отырып, сатылап жүргізілгенде өз нәтижесін береді. Негізгі мектеп сатысында әдеби тіл нормалары негізінде оқушының сөз мәдениетінің бірінші сатысы – сөз дұрыстығын меңгеруіне, ал жоғары сатыда сөз мәдениеті мен шешендік негізінде екінші саты – сөз шеберлігіне үйретуге басымдылық берілуі тілдік білім арқылы сөз мәдениетін қалыптастыруға жол ашады.

   7. Сөз мәдениетін меңгерту тілді оқытуда мәдениет, ойлау, тіл секілді халықтың рухани дамуының түп қазығы, тірегі болатын үш негізге сүйенгенде нәтижелі болады. Сөз мәдениетінің ішкі мазмұны мен жалпы болмысында осы үш негіз өзара тығыз ұштасып жатыр. Өйткені, біріншіден, сөйлеу мәдениеті табиғи түрде адамның ойлау мәдениетін жетілдіруге жол ашады. Екіншіден, бұл жүйе оқушының өзге адамдармен қатынас деңгейін көтеруге қызмет етеді.  Үшіншіден, сөз мәдениетінің сапалық компоненттері оқушының тілін дамыту, тілін ұстарту арқылы түпкі нәтижесінде тілді түйсінуге, тілді құрметтеуге, оны талғампаздықпен қолдануға жеткізеді. Ол сөз мәдениетін меңгерген тұлға моделінің құрылымдық жүйесінен айқын көрінеді.

   8. Сөз мәдениетін меңгерту грамматикалық тақырыптар аясында оқушының тілдік талғамын жетілдіріп отыратын біртұтас әдістемелік жүйе негізінде ұйымдастырылғанда тиімді болады. Сөз мәдениеті оқушының интеллектуалдық, танымдық, эстетикалық, шығармашылық қабілеттерін тәрбиелеуге жол ашатын тілдік білім мен сөйлеу білігінің бірлігінен құралған бірден-бір қайнар көз болып табылады. Өйткені әрбір тілдің мәртебесі оны жұмсаудың мәдени деңгейімен де өлшенеді.

   9. Сөз мәдениетін меңгерту оқытудың жаңа технологияларының тоғысында нәтижелі іске асады. Әр сабақта қамтылатын жаңа технологиялардың элементтері дара тұлғаның дамуына оң ықпал етеді. Онда тілдік тәсілдердің кемелдену, ширау, жүйелеу дәрежесі артады да, сөйлеудегі, жазудағы, тіл жұмсаудағы өнегелі үлгілер, сауаттылық, айқын ойлылық, ізеттілік сөз мәдениетінің көрсеткіші ретінде дамытылады.

   10. Сөз мәдениетін меңгертуде оқытудың  белсенді және интерактивтік  әдістерін кешенді қолданып, оқушыларды  әлеуметтендіру мәселесін кешенді  шешуге болады. Бұл орайда сөз  мәдениетін қалыптастыруға бағытталған  жаттығулар мен тапсырмалардың типологиясын жасауда мынадай лингводидактикалық қағидалар басшылыққа алынады: 1) тілдік қатынас құрылымының иерархиясын қатысымдық мәдениетті қалыптастыратын жаттығулардың бірізділігіне құру; 2) сөз мәдениетіне төселдіруде тілдік қатынастың үш құрауышын ескеру (қатысымдық-танымдық әрекет, қатысымдық-танымдық процесс, өзара қатынас); 3) оқытудың сапалық бірлігі ретінде күрделілігі әртүрлі деңгейдегі пікірлесімге үйрету; 4) ой мен сөзді құру тәсілдеріне үйрету иерархиясын ұстану; 5) оқу материалдарын функционалдық негізде іріктеу.

   Пайдаланылған әдебиеттер:

   1 Назарбаев Н. Бәсекелестікке қабілетті  Қазақстан үшін. Бәсекелестікке  қабілетті экономика үшін. Бәсекелестікке  қабілетті халық үшін. Қазақстан халқына жолдауы.  -Алматы, 2004. -31 б.

   2 Қазақстан Республикасының жалпы орта білім беретін мектептерінің даму тұжырымдамасы. -Алматы: РБК, 1995. -40 б.

   3 Уәли Н. Сөз мәдениетінің ғылыми-теориялық  негіздері: Фил. ғыл.докторы... дисс.: 10.02.02. -Алматы: Тіл білімі институты, 2007. -398 б.

   4 Оразбаева Ф. Тілдік қатынас. -Алматы: “Сөздік-Словарь”, 2005. -272 б.

   5 Ғабитов Т.Х., Өмірбекова М.Ш. Мәдениеттану  негіздері. -Алматы, 2003. -240 б.

   6 Тэйлор Э.  Первобытная культура. -Москва: Политиздат, 1989. -578 с.

   7 Ысқақов А. Қазақ тіліндегі  кейбір жұрнақтардың қызметі мен қолданылу өрісінің кеңеюі жайында // Тіл мәдениеті және баспасөз. -Алматы, 1972. -52-59-б.

   8 Қордабаев Т. Қазақ тіл білімінің  қалыптасуы, даму жолдары. -Алматы: Мектеп, 1987. -124 б.

   9  Сыздық Р. Алғысөз // Сөз мәдениеті. -Алматы: Мектеп, 1984. -3-8 б.

   10 Уәлиев Н. Сөз мәдениеті. -Алматы: Мектеп, 1984. -119 б.

   11. Бейсенбайқызы З. Сөз мәдениетінің негіздері. -Алматы, 2007. -231 б.

   12 Птушенко А.В.  “Культура речи – культура мышления”. -Москва, 2004.    -165 с.

   13 Балақаев М. Баспасөздің тіл  мәдениеті туралы // Тіл мәдениеті және баспасөз. -Алматы, 1972. -5-11-б.

   14 Байтұрсынұлы А. Бес томдық  шығармалар жинағы. 1-том. -Алматы: Санат, 2003. -408 б.

   15 Нұрышева Н. Адам өмірінің философиялық  мәні // Қазақстан халқының философиялық  мұрасы. 20 томдық. 19-том. -Астана: Аударма, 2006. -16-28-б.

   16 Есім Ғ. Адам-зат // Қазақстан халқының философиялық мұрасы. 20 томдық. 19-том. -Астана: Аударма, 2006. -136-149-б.

   17 Аркин А.Почему школьники не  любят уроки родного словесности? // Народное образование. -2001. -№ 2. -С.10-17 с.

   18 Хабермас Ю. Демократия. Разум. Ответственность (Пер. с нем. Послесл. Н.В.Мотрошиловой). -Москва: Наука, 1992. -259 с.

   19 Жадрина М. Результаты образования:  традиции и новые тенденции  // Открытая школа. -2004. -№1. -С.51-63.

   20 Оразбаева Ф., Қосымова Г., Дәулетбекова Ж. “Қазақ тілі” оқу пәнінің білім беру бағдарламасы (6-12-сыныптар). -Астана, 2007. -68 б.

   21 Қазақстан Республикасында гуманитарлық  білім беру тұжырымдамасы. -Алматы: Қазақстан, 1994. -40 б.

   22 Ерғалиев И. Формирование духовности человека и философия // Казахстанская философия в канун ХХІ века. -Алматы, 1998. -207 с.

   23 Қазақстан Республикасы қазақ  тілінен білім берудің мемлекеттік  жалпыға міндетті стандарты. -Алматы: РОНД, 2002. -4-23 б.

   24 Лэндрет Г.Л. Игровая терапия: искусство отношений. -Москва, 1998. -203 с.

Резюме

   Даулетбекова  Жанат Турарбековна

   Научно-методические основы обучения культуре речи на уроках казахского языка в общеобразовательной средней школе

   13.00.02 - теория и методика  обучения и воспитания (казахский  язык в системе начального, среднего и высшего образования)

      Актуальность исследования. В  современных условиях демократических преобразований и интеграции в мировое сообщество, стремления нашей страны к конкурентоспособности сущность и социальная роль человека приобретают новые характеристики. В связи с этим не вызывает сомнений то, что образование, ориентированное на результат, должно обеспечивать формирование способности личности к самореализации, самоутверждению, реагированию на изменения окружающего мира. В «Концепции содержания образования общеобразовательной школы РК» представлена макромодель содержания образования История – Образование – Культура, предполагающая необходимость изучения культуры речи с целью повышения культурного потенциала учащихся и развития их коммуникативной компетенции, основанной на национальных и общечеловеческих ценностях и нормах общения. Кроме того, реализация статуса казахского языка как государственного обеспечивается не только расширением сферы функционирования, но и уровнем культуры его употребления.  В решении этих задач важную роль играет обучение культуре речи учащихся.

   Культура  речи является неотъемлемым компонентом  языкового образования и в  то же время его условием и результатом. В процессе освоения культуры речи формируются мировоззрение, интеллект  учащихся, совершенствуется культура общения.  Наблюдающиеся сегодня  противоречия между схоластической системой образования и государственной стратегической тенденцией, требующей создания условий для развития личности, дисбаланс между социальным заказом общества и результатами образования порождают потребность всестороннего изучения проблем обучения культуре речи. Отсутствие в методике преподавания казахского языка специальных научных исследований по данной проблеме  обусловливает актуальность избранной темы.

   Цель  исследования – разработать научно-методические основы  обучения культуре речи в общеобразовательной школе, представить методическую систему обучения культуре речи в основной и профильной ступенях школы и экспериментальным путем доказать ее эффективность.