Газет публицистері және олардың жариялаған мақалалары

Жоспар:

 

І. Кіріспе

 

ІІ. Негізгі  бөлім.

1.Газеттің жарыққа  шығу тарихы

1.1. «Айқап» неге шықпай  қалды?

1.2.«Қазақ» газетінің шығу тарихы

2. «Қазақ» - қоғамдық- саяси және әдеби газет

3. «Қазақ» жабылды, бірақ оның басты мақсаты орындалды

4. «Қазақ» газетінің зерттелу кезеңдері

5. Газетттің қазақ жұртының саяси-әлеуметтік өмірін сипаттаудағы орны

5.1.Қазақтың бар қайғысы жер мәселесі

5.2. «Қазақ» газетіндегі көтерілген оқу –тәрбие мәселелері

6.Газет публицистері және олардың жариялаған мақалалары

6.1. «Қазақ» газетінің бас редакторы-Ахмет Байтұрсынов

6.2.Газеттің екінші редакторы-Міржақып Дулатов

6.3.Әлихан Бөкейханов– публицист

6.4. «Қазақ» газетін шығарушылардың құрамындағы – Жақып Ақбаев

 

ІІІ. Қорытынды

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

 

 

 

Кіріспе

                                         

 Қазақ баспасөзі өз бастауын ХIX ғасырдың екінші жартысынан алады. 1870-1882 жылдары Ташкенттен «Түркістан уалаятының газеті» шығып тұрды. Бұл Түркістан генерал-губернаторының ресми газеті еді. «Туркестанские ведомости» газетіне қосымша ретінде айына төрт рет қазақ және өзбек тілдерінде жарық көрген. Аталмыш газет жабылған соң 1888-1902 жылдар аралығында Дала генерал-губернаторының Омбыдағы кеңсесі жанынан «Акмолинскимь областнымь ведомостямь» газеті жанынан «Дала уалаятының газеті» қосымша ретінде шығып тұрды. 1905-1907 жылдары «Серке» және «Қазақ газеті» оқырмандарға жол тартты. Алайда бұл басылымдардың қоғамдық-саяси өмірге аса ықпалы бола қойған жоқ. Ал 1911 жылы шыға бастаған «Қазақстан» газеті мен «Айқап» журналы ел өміріне етене араласты. Газетті белгілі ақын әрі ағартушы Шәңгерей Бөкейұлы ашып берсе, журналды публицист Жанша Сердалин ұйымдастырған. «Айқапта» ХХ ғасыр басындағы қазақ даласының әдеби-мәдени өмірі мен қоғамдық пікірлері айтарлықтай көрініс берді. Париждегі Сорбонна университеті зерттеушілері «Тарихшылар, педагогтар, лингвистер мен ақындардан құралған тамаша ұжымның арқасында «Айқап» журналы өте жақсы көркемделген жиырма бет болып басылып тұрды. Әдеби қазақ тілінің қалыптасуы мен әдебиеттің дамуына елеулі үлес қосты, ұлттық мәдениетке ерекше ден қойған журнал көп ізденісін халық шығармашылығы мен қазақ этнографиясына арнады», – деп анықтама берген. Айта кететін бір жәйт Ахмет Байтұрсыновтың араб әріптерін қазақ тіл орамдарына қарай ықшамдаған «Әліпбиі» мен «Тіл құралы» еңбектері де осы «Айқап» журналы арқылы көпшілікке таныстырылған. Журнал 1915 жылы қаржы тапшылығына байланысты жабылды. Біз бүгін ерекше тоқталғалы отырған «Қазақ» газетінің алғашқы саны 1913 жылдың 2 ақпанында жарық көріп, 1915 жылдан бастап аптасына екі рет шыға бастаған.

 

1. «Айқап» неге шықпай қалды?

«Айқап» журналының алдыңғы басылымдардан, әсіресе патша әкімшілігінің  ресми баспа үні болған «Түркістан уалаяты» мен «Дала уалаяты» газеттерінен ерекшелігі – журналда қазақтың 20-ғасыр  басындағы әдеби-мәдени қозғалысы  мен қоғамдық пікірінің дамуы айтарлықтай көрініп тұрды. 
            Сорбонна (Париж) университеті зерттеушілерінің мәліметінше, «Тарихшылар, педагогтар, лингвистер мен ақындардан құрылған тамаша ұжымның арқасында «Айқап» журналы өте жақсы көркемделген 20 бет болып басылып тұрды» және «Әдеби қазақ тілінің қалыптасуы мен әдебиеттің дамуына едәуір үлес қосты; ұлттық мәдениетке ерекше ден қойған журнал көп ізденісін халық шығармашылығы мен қазақ этнографиясына арнады». 
           Ахмет Байтұрсынұлының қазақ тілі бойынша тұңғыш зерттеулерін осы «Айқап» журналында жариялағанын айта кеткен дұрыс. 
Алайда 1915 жылы 83-саны (басқа дерек бойынша, 88-саны) жарық көрген, қазақтың тұңғыш мәдени-ағартушы журналы болған «Айқапты», бір мәлімет бойынша, отаршыл әкімшілік күштеп жапты, басқа дерек көздеріне сәйкес, қаржы тапшылығынан жабылды.

 

1.2. «Қазақ» газетінің тарихы 

Ұлттың үш алыбы Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Райымжан Мәрсеков бастаған білімді азаматтары жалпыхалықтық  газет ашу ісімен 1905 жылғы орыс революциясынан кейін айналыса бастаған. Оған себеп болған не? Сол жылы патша ағзамның «18 ақпан жарлығы» жарияланысымен олар өздерінің саяси талаптары жазылған әйгілі «Қарқаралы петициясын» Санкт-Петербургке жібереді. Петицияның 3-тарауында: «Қазақ халқының қазіргі мұқтажын айқындау үшін қазақ тілінде газеттер басып шығару қажет. Ол үшін бастапқы цензурасыз баспахана ашуға және газет басуға рұқсат сұрау емес, құлақтандыру тәртібін орнату керек болды», – деп жазылған. Семейден шығып тұратын «Семипалатинскій листокте» Петербордың «Новая жизнь» газетінен көшіріп басқан хабары жарияланған. «17 қазан манифесі мен одан кейінгі тұста Ә.Бөкейханов қазақ тілінде газет басып шығару үшін қырға кетті». Ал қараша айында Бөкейханов Мәскеуде өткен Ресейдің «Жергілікті (земский) және қалалық қайраткерлерінің» құрылтайында қазақтың сөз бостандығына зәру екендігі туралы сөз сөйледі. Ол: «Ана тілін еркін қолдану қазақтардың таяу арадағы мұқтажы, сөз бостандығы әсіресе алдағы сайлау науқанына аса қажет», – деп мәлімдеген. Бөкейхановтың бұл мәлімдемесі текке айтылмаса керек. Сол жылдың 9 желтоқсанында Ахмет Байтұрсынов ұсынған «Қазақ» деген атаумен газет шығаруға ресми рұқсат берілді. Бірақ әлдеқалай себептермен газет 1913 жылдың 2 ақпанынан бастап аптасына бір рет шыға бастады. Ал газет атауы неге «Қазақ»? Кейбір деректерге қарағанда сол кезге дейін патша немесе үкімет құжаттарында қазақтар «киргиз-кайсак» деп жазылып жүрген. Бұл туралы Ахмет Байтұрсынов «Түрік баласы» деген бүркеніш атпен «Қазақ тарихы» айдарымен жарияланған тізбекті мақаласында: «…Біздің қазақ өзінің атынан айрылып, қырғыз атанып жүрмекші емес. Қияметке шейін қазақ қазақ болып жасамақ. Осы ғасырдағы әлем жарығына қазақ көзін ашып, бетін түзесе, өзінің қазақшылығын жоғалтпағандай және өзіміздің шарқ әдетіне ыңғайлы қылып «Қазақ мәдениеті» (Казахская культура) құрып, бір жағынан «Қазақ әдебиеті» (Казахская литература) тұрғызып, қазақшылы-ғын сақтамақшы». Газет шығарушыларының алғашқы сандағы «Құрметті оқушылар!» деп аталынған мақалада «…Аталы жұртымыздың, ауданды ұлтымыздың әруақты аты деп, газетіміз-дің есімін «Қазақ» қойдық. Ұлт үшін деген істің ұлғаюына күшін қосып, көмектесіп, қызмет ету қазақ баласына міндет. Халыққа қызмет етемін десеңдер, азаматтар, тура жолдың бірі осы. Жол ұзақ, ғұмыр қысқа, қолдан келгенін ғұмыр жеткенінше істеп кетелік. Малша оттап, асап ішіп, халық үшін қам қылмай, қарын тойғанына мәз болып, мал өлімінде өлмейік», – деп жазылған. Осы мақалада олар халықтың ұйқыдағы санасын ояту үшін газеттің мәні мен маңызын да көрсетіп берген. «…Әуелі, газет – халықтың көзі, құлағы, һәм тілі. Адамға көз, құлақ, тіл қандай керек болса, халыққа газет сондай керек. Газеті жоқ жұрт басқа газеті бар жұрттардың қасында құлағы жоқ керең, тілі жоқ мақау, көзі жоқ соқыр сықылды. Дүниеде не болып жатқанын көру жоқ, өз пікірін айту жоқ. Бүтін дүние жүзіндегі халықтар телеграмм, телефон, пошталардың арқасында бір-бірімен хабарласып, газет арқылы жұртқа жайып, бір үйдегі адамдардай сөйлесіп отыр. Дүниеде болып жатқан істер, сөйленіп жатқан сөздер – кімге пайдалы? Кімге зарарлы екендігін күні бұрын біліп, пайдалы болса, шаттанып, зарарлысынан сақтанып тұрады». Газеттегі «Ішкі хабарлар» тақырыбымен берілген шағын мақалада елдегі кірмелермен бөліске түскен жер мәселесінен мәліметтер берген. Қаншама шұрайлы жерді кірмелер иемденіп отырғанын оқып, оқыған жұрт бұл хабардың астарында үкімет тарапынан әлеуметтік әділетсіздік жасалып отырғанын іштей сезеді. Газет бүгінгі күнге дейін күрмеуі шешілмей келе жатқан тіл мәселесіне де сол кезде зор көңіл бөлген. «Қазақ деген қашаннан өз алдына ұлт болып, Еділден Ертіске, Оралдан Ауғанға дейін тұтас тұрған халық еді. Арамызға әртүрлі жұрт кіріскенде солармен қатар, атымыз жоғалмай, қазақ ұлты болып тұра аламыз ба? Осы біздің төсекте дөңбекшітіп, ұйқымызды бөлетін нәрсе. Басқа жұртпен араласқанда өз алдына ұлт болып, өз алдына тілі бар, өз тілінде жазылған сөзі (әдебиеті) бар жұрттарға не тұрады. Өз тілімен сөйлескен, өз тілімен жазған жұрттың ұлттығы еш уақытта адамы құрымай жоғалмайды. Ұлттың сақталуына да, жоғалуына да себеп болатын нәрсенің ең қуаттысы – тіл. Сөзі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады. Өз ұлтына басқа жұртты қосамын дегендер әуелі сол жұрттың тілін аздыруға тырысады. Егерде біз қазақ деген ұлт болып тұруды тілесек, қарнымыз ашпас қамын ойлағанда тіліміздің де сақталу қамын қатар ойлау керек. Қазақтың осы күнгі ісінің бетіне қарағанда һәм мұнан былай ісіміздің беті осы болса, қазақ тілі азып жоғалуға ықтимал. Біз келімсек жұрттан кем болмас үшін оқымай тұра алмаймыз. Оқымасақ басқалармен қатар тіршілік ете алмайтынымыз сүттей ақ, күндей жарық. Оқығанда ісіміз осы қалпында болса, тіліміздің азып жоғалуы да анық. 
            

…Русша оқығандарымыз қазақ  тілінде пікірімізді толық айта алмаймыз, жетпейді, русша жазғанымыз оңай дейді. Қысқаша, русша, мұсылманша оқығандарымыз қазақ тілімен жазуға қорланып, біреуі русша жазады, біреуі әдеби (араби, фарсы сөздері көп кірген тілді айтып отыр. К.А.) тілмен жазады. Бұлардың өз тілінен қорынып жиренетін себебі не? Менің ойлауымша, бұл әдеттенуден бірі русша оқып, бірі әдеби тілмен оқып, қазақша жазу әдетінде болмағандық. Әдетінде жоқ нәрсе қалыптан тысқары болып, басында ерсі көрінеді. Қазақ тілі мен жазу әдетінде болмаған соң русша һәм мұсылманша оқығандарымыз қорынады. Бір-біріне жазған хаттарында қазақша жазбайды. Бұлай істеулері ұнамды емес. Сегіз, тоғыз жасынан оқуға түссе, оқыған тілі басқа болса, оқитын кітабы басқа тілде болса, жазғанда сол кітаптардан үлгі алып жазса, олар қайдан қазақша жазуға әдеттенер? Мұнан былай да осы бетімізбен жүре берсек, бірте-бірте тұтынудан шығып, әуелі қазақша жазу ұят көрінер, онан әрі не болары белгілі. Оқыған жастарымыз қазақ тілінен жиренсе, қарттарымыз мың жасауға болмаса, қазақ тілі жан сақтайтын орын жоқ. Сондықтан бұлтақтамай осы бастан істің бетін тура жіберу үшін анықтап ашатын нәрсе мынау: қазақ тілін сақтау керек пе, болмаса русша болсын, басқаша болсын сөйлеуге жараған соң бәрі тіл ғой, қазақ тілі жоғалса жоғала берсін дейміз бе? Біздің газетіміздің таңбасы «Қазақ», яғни қазақтығымызды сақтау. Қазақтық әрине аты мен тілі жоғалмаса сақталады. Бұл айтқанымыз русша, я басқаша оқымасын деген емес, русша тілін де білу керек. Бірақ өз тілінен жиренбеске керек деген сөз. Тұтынбаған нәрсе жоғалады». Бұдан асып не айтуға болады? Мәтіннен Ахмет Байтұрсыновтың қолтаңбасы анық көрініп тұр. Қазақ осы бір әлеуметтік кеселінен әлі де арылған жоқ. Арамызда әлі де Ана тілімізден жиреніп, сөйлеуге қорланып жүргендер қаншама. Осылай боларын әу баста ойлаған Ақаң неткен көреген жан еді! 
Енді газеттегі «Түрік баласы» деген бүркеншік атпен жарияланған «Қазақтың тарихы» деп аталған мақалаға көңіл қояйық. Автор тарихқа түсіндірме бере келіп: «…Өзінің тарихын жоғалтқан жұрт, өзінің тарихын ұмытқан ел қайда жүріп, қайда тұрғандығын, не істеп, не қойғандығын білмейді, келешекте басына қандай күн туатынына көзі жетпейді. Бір халық өзінің тарихын білмесе, бір ел өзінің тарихын жоғалтса, оның артынша өзі де жоғалуға ыңғайлы болып тұрады. …Тарих не айтады десеңіз оның айтатыны мынау: Біздің бұрынғы бабаларымыздың кім екендігі, олардың дүниеде не істеп, не бітіргендігі, қандай құты барлығы, ол құтты не орынға жұмсағандығы; істеп жүрген ісінің қайсысынан пайда, қайсысынан зарар көргендігі; бұрынғы бабаларымыздың досы-дұшпаны кім екендігі, не себеппен бағы тайғандығы және соған ұқсас істердің барлығын тарих сөйлеп түсіндіріп тұрады», – дейді.

 “Қазақ” – қоғамдық-саяси және әдеби газет. Араб әрпімен қазақ тілінде 2ақпан 1913 ж- 26 қыркүйек 1918 жж аралығында Орынборда аптасына бір рет (1915 жылдан бастап 2 рет) шығып тұрған. Барлығы 264 саны жарық көрген. Таралымы 3 мыңнан 8 мың данаға жеткен. Шығарушылары – Мұстафа Оразаев, одан соң «Азамат» серіктестігі. Редакторы – белгілі қоғам қайраткері, ақын А. Байтұрсынов, «2- редакторы» - М. Дулатов. 1918 жылы шыққан бірнеше санының редакторы – Жанұзақ Жәнібеков.

Ол газеттің 261- 263 сандарына қол  қойған. Оның «Сыртқы хабарлар», «Ғұсмани түріктері», «Кәріс мұсылмандары», «Түрік тілінің ұлы ғалымы В. В. Радлов» (1917 ж) мақалалары жарық көрді. Шоқтығы биік мақаласы – «Алаш құрбандары» (1918 ж, № 262). Ол екі бөлімнен тұрады: 1) Алаш орда өкілдерін қорғаған Семейдегі атты- жаяу милицияның бастығы Қазы Нұрмұхамедұлының өлімі жайлы. 2) Штапс капитан Нұғыман Сарбөпеұлының қазасы туралы. 1917- 18 жж газет редакцияның өз баспасында жарық көрген. Қазақтың бас ақыны Абай туралы, оның өмірі мен шығармашылығы туралы алғашқы мақалалар осы газетте шықты.

 

3. «Қазақ» жабылды, бірақ оның басты мақсаты орындалды

 

Газет құрылтайшылары тек ағартушылықпен ғана шектеліп қалмаған. 1905 жылғы «Қарқаралы петициясындағы» саяси мақсаттары мен мүдделерді жүзеге асыру жолында болды. «Қазақ» газетін шығарушы ұжымның бергі және ұзақ мерзімге арналған мақсаттары мыналар: 
– Қазақтардың 1907 жылғы 3 маусым заңымен жойылған сайлау және сайлану құқығын қалпына келтіру; 
– Келімсектерді қоныстандыру арқылы отарлау саясатына қарсы тұру және тәркіленген жерлерді қазақтарға қайтарып алып, меншікті жері ретінде заңдастыру; 
– «Ауыл мектептеріне қазақ әліппесін енгізу, осы мектептерде балаларды ана тілінде оқыту» және «Болыс кеңселері мен халық соттарында ісқағаздарын қазақ тілінде жүргізу» арқылы астыртын және ашық орыстандыру саясатына төтеп беру; 
– Дала өлкесіне заң жүзінде земство (жергілікті басқару) тетігін енгізу мен дамыту арқылы жаңа қазақ мемлекетінің негізін салуды бастау; 
– Қазақтарды әскери қызмет етуге заң арқылы міндеттеу, сол арқылы қазақтар үшін қазіргі заманның әскери ілімі мен қару-жарағына жол ашу. 
Газет осы мақсаттарды жүзеге асыру үшін, ең бастысы, қазақтың ұлттық мемлекеттігін қайта көтеруде көп еңбектенді. Қандай ұлттық мемлекет? Бұл жөнінде Әлихан Бөкейханов өзінің «Қазақтар» очеркінде «…қазақтың ұлттық салт-дәстүріне негізінде батыс мәдениеті жүзеге асырылуын» атап көрсеткен. Алдына осындай биік мақсат қойған «Қазақ» газеті мен оның құрылтайшылары монархиялық билік дәуірінде қантөгіссіз күрес жолымен жетуді көздеген еді. 
Ахмет Байтұрсынов жетекшілік еткен «Қазақ» газеті қазақ халқының үні бола білді. Қалың елдің санасын оятып, қоғамдық өмірге көздерін ашты. Жақсы мен жаманын айырып, түзу жолды көрсетіп берді. Ұлттың көкейтесті мәселелерін қозғап, тілін сол кезде-ақ қорғап, жастарды өнер-білімге шақырды. Кемеңгер жазушы Мұхтар Әуезов: «Қазақтың еңкейген кәрі, еңбектеген жасына түгелімен ой түсіріп, өлім ұйқысынан оятып, жансыз денесіне қан жүгіртіп, күзгі таңның салқын желіндей ширықтырған, етек-жеңін жиғызған «Қазақ» газеті болатын. Ол газетаның жаны кім еді? Ішіндегі қажымайтын қайрат, кемімейтін екпін, кімнің екпіні еді? Ол екпін ұйқыдағы қазақты айқайлап оятуға заман ерік бермеген соң «маса» болып ызыңдап, «оятамын» деп ұзақ бейнетті міндет қылып алған Ахаңның екпіні болатын», – дегенін қазіргі оқырман жақсы біледі.

Ал «Қазақ» газеті мен оның құрылтайшыларының  көздеген түпкілікті мақсаты – қазақтың ұлттық мемлекеттігін қайта көтеру және Әлихан Бөкейхан өзінің «Қазақтар» очеркінде атап өткендей, қазақтың ұлттық салт-дәстүрі негізінде «батыс мәдениеті жүзеге асырылуға тиіс» болатын. 
            Алдына міне осындай мақсат-мүдделерді қойған «Қазақ» газеті мен оның құрылтайшылары мақсаттарына монархиялық билік дәуірінде қантөгіссіз күрес жолымен жетуге ұмтылды. 
            Алайда, отаршыл империя заманынан аман шыға білген «Қазақ» газеті совет өкіметінің Қазақстанға билік орнатуға тырысқан алғашқы күндерінде-ақ – 1918 жылдың наурызында біржола жабылды. Көп ұзамай оның құрылтайшылары мен авторларының басым көпшілігі саяси қуғын-сүргін кезінде атылып кетті.

 
4. «Қазақ» газетінің зерттелу кезеңдері

 

«Қазақ» газетінің зерттелуі 3 кезеңді  қамтиды:

1) Газет шығып тұрған уақыттан  өзінің «тұзы кем болғанша, артық  болсын» дейтін сүйікті нақылы  арқылы танымал Голощекиннің  Қазақстанға келгенге дейінгі аралық (1913- 25 жж).

2) Әкімшілік- әміршілдік жүйе  тұсында жарық көрген зерттеулер. 1925 жылы «Қазақ» газетін сынаған  мақалалар шықты. 5 мамыр күні  Орынборда «Еңбекші қазақ» газетінде  «Қазақстанда қандай газеттер  болды?» деген мақала шықты.  Ол мақаланың авторы – С. Мұқанов. Мақалада «Қазақ», «Сарыарқа», «Жас Азамат», «Бірлік туы» газеттері туралы материалдар жазылды. Содан кейін Ә. Байділдаұлының «Баспасөз күніне» атты мақаласы шықты. Оң пікірлерді 1932 жылы «ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті» кітабынан (С. Мұқанов) көруге болады. Ол кітапта «Қазақ» газетінен өрбіп басқа қазақ газеттері жарық көрді» делінген. Екінші кезеңге Б. Кенжебаев пен Х. Бекхожин еңбектері енеді. Бейсембай Кенжебаевтің «Қазақ баспасөзінің тарихынан» атты очеркі шықты. Ол кітапты сыншысымақ Ж. Сәрсенов «Әдебиет және искусство» журналының 1951 жылғы 7- нөмірінде сынап жазған. Б. Кенжебаевтің кітабы екінші рет «Социалистік Қазақстан» газетінде (1951 ж, 17 қараша) сыналған. Ол мақаланың авторлары – Б. Қорқытов, Ә. Досбаев. Тіпті, ол мақаланың тақырыбы да сыни көрініс береді – «Қазақ баспасөзінің тарихын зерттеудегі өрескел қателер».

3) Тәуелсіздік алғаннан кейінгі  кезең. Бұл кезеңге Үшкөлтай  Субханберлинаның еңбектері жатады. Ол 1956 жылдан бері газетті зерттеген,  картотекасын түзген. 1997 жылы «Қазақ» газетінің іріктелген материалдары кітап болып басылады.

 

5.Газеттің қазақ жұртының саяси-әлеуметтік өмірін сипаттаудағы  орны

 

Газетте XX ғасырдың басындағы қазақ  жұртының саяси-әлеуметтік өмірінің негізгі  мәселеріне, шаруашылық жайына жер мәселелеріне, басқа елдермен қарым-қатынасына, оқу-ағарту, бала тәрбиесіне, әдебиет пен мәдениет, әдет-ғұрып, тарихқа арналған А.Байтұрсыновтың, М.Дулатовтың, Ә.Бөкейхановтың, Ш.Құдайбердиевтің, М.Жұмабаев, С.Торайғыровтың т.б. жазушы, қоғам қайраткерлерінің мақалалары жарияланып тұрған.