Ахмет Байтұрсынов

              Дегенмен, А. Байтұрсынұлы аласапыран таптық төңкеріс жағдайында да табандылық, қайтпас жігер, саяси көрегендік, ұлтжандылық танытты.

              Ол В.И. Ленин мен большевиктер партиясының Ресей халықтарының праволық декларациясы, Шығыс және Ресейдің барша еңбекші мұсылмандарына үндеуі, Түркістан коммунистеріне үндеуі және де басқа құжаттары мен шешімдері жариялануына байланысты коммунистік партияның қатарына, Қазақстанның үкіметі құрамына енді. А. Байтұрсынұлының мұндағы мақсаты жаңа кезең мүмкіншілігін өз ұлтының мүддесіне пайдалану, коммунистік партия мен Кеңес үкіметінің саясатына ықпал жасау еді.

              Ол Ленин бастаған революциялық төңкерістің іргелі де күрделі оқиға екенін, оның жеңіске жеткен нәтижелілігімен ерекшеленетіндігін әділ де ашық айтып, Лениннің 50 жасқа толуына арналған мақаласында: «Сөйтіп, білімі, өнері көп, көзі ашық Еуропа мен Америка жұмысшылары әлі күнге дейін құлдықтан құтыла алмай отырғанда, білімі кем, өнері аз Россия жұмысшылары құлдықтан құтылмақ түгіл, мемлекет тізгінін қолына алып, іс жүргізіп, дәурен сүріп отыр. Бұл Лениннің көп жолдан артығын таңдап ала білгендігін, алған жолынан айнымай, іс қыла білгендігін көрсетеді. Сондықтан Лениннің адам баласының алдында қызметі – жаңадан жол салып, көп заманнан бері жете алмай келе жатқан мақсатқа алдымен жетіп бәйге алып, өзгеге өнеге болатын іс істеп шығарғаны», – деп жазған-ды.

              Бірақ революция жеңісінің алғашқы кезінде-ақ, Азамат соғысы жылдарында, одан кейінгі іргесі қалана бастаған социалистік қоғамның саяси, идеологиялық бағыты мен әлеуметтік-экономикалық тіршілігінен қарама-қайшылық, таптық өктемдік, ұраншылдық, жікшілдік, рухани беймағұлымдық бой көрсете бастады. Әрине, Ахаңның ұлтжанды ой-өрісі, жаңа қоғаммен байланысты үміт-мақсаты бұл сияқты келеңсіз тіршілікпен сәйкеспейтін. Коммунистік партия мен Кеңестік үкіметтің жариялаған саясатымен, берген уәделерімен нақты іс-тәжірибесінің арасында терең алшақтық, жасанды алдамшылық барлығына, мұндай таптық қоғам шеңберінде қазақ халқының басты мақсаты – ұлттық тәуелсіз мемлекеттік, демократиялық тең праволық, рухани даму мәселелерінің шешілмейтіндігіне Ахаңның көзі жетті. Сондықтан ол коммунистік партия қатарынан қалыс қалды, үкімет саясатынан қол үзді, өмірінің басты мақсаты – ұлттық тәуелсіздік үшін күреске белсене кірісті. Сол себептен де ол қуғындалды, тоталитарлық режимнің құрбаны болды.

              А. Байтұрсынұлы ең алдымен Ресейде социалистік революцияның жеңу заңдылығына үлкен сенімсіздікпен қарады. Өйткені, оның пайымдауынша, бүкіл әлемдегі, әсіресе Еуропа пен Америкадағы қоғамдық дамудың жоғарғы сатысына көтерілген елдерден бұрын даму жолында артта қалған Ресейде революцияның қажетті барлық алғышарттары ерекше бір жағдайлармен пісіп жетілуі және сан жағынан аз, жүйелі саяси күрес мектебінен өтпеген, басым көпшілігі надан, білім мен ғылымнан қағажу қалған, қанаудың ең дөрекі түрлерінен зар шеккен орыс жұмысшыларының жеңімпаз социалистік революцияның бірден-бір қозғаушы күші, ұйтқысы бола қалуына үлкен күмән келтіреді. Сонымен бірге, ол осы революция жеңісіндегі, слциалистік қоғам орнатудағы большевиктердің көсемдік ролін халықтардың тарихи тағдырының шиленіскен қалаймақан тоғылысында бой көрсетіп қалатын кездейсоқтық оқиға деп білген. Сондықтан да Ахаң Ресейдегі Қазан революциясын күшпен жасалған төңкеріс деп санады. Оның анықтауы бойынша, жеңімпаз социалистік революция да, социалистік қоғам да жалпыға бірдей біртұтас халықтың мүддесі емес, оның әлеуметтік бір бөлігінің, яғни жұмысшы бұқараның ғана таптық мүддесін көздеді, яғни бір таптың екінші тапқа үстемдік етуін орнатты. Сол себептен ең алғаш дүниеге келуінен бастап-ақ жаңа қоғамның табиғатына қарама-қайшылық, өктемдік, әділетсіздік тән болды. Жетпіс жылдан астам уақыттан кейін, сол жаратылысындағы әлеуметтік қайшылықтың, саяси әупірімдіктің, әділетсіздіктің, рухани құйтырқылықтың шиеленісуі жарылысқа әкелді, социалистік жүйе, мемлекет, қауым өмірден озды, арманы шолақ, өмірі қысқа болды. Бұл қоғамдық құрылысқа байланысты жақсы мақсат, адами үміт тарихи тағдыр желісінен үзіліп түсті, оның тек қоғамдық санада ұзаған жаңғырығы, әттегенайы қалды. Ал Ахаң болса бұл болмысты сол өз заманында-ақ болжаған-ды.

              А. Байтұрсынұлы мұрасынан, онеың ғылыми-зерттеу бағдарламасынан өзіміздің ұлттық төл тарихымыз арнасындағы ізденістерде басты ұстанар қағидамыз – оның марксизм-ленинизм теориясының арқауы болған пролетарлық интернационализм принципі және одан өрбіп, оны нығайта түсетін коммунистік партиялық зерттеу шарттары мен әдістері тұрғысындағы сын талдаулары болмақ.

              Шынында да, Ахаң ескерткендей, өмірдің өзі дәлелдегендей, марксистік-лениндік пролетарлық интернационализм қазақ халқын ұлттық әлеуметтік, рухани желіден ағытып, қарама-қарсы екі тапқа бөлді, оның ең зиялы да жасампаз ұлтжанды бөлігін таптық идеологиямен санасы уланған екінші таптың табанымен таптады, көзін жойды. Ағайынды, бауырды өзара қантөгіске итермелеген пролетарлық интернационализм қазақ халқының ұлт-азаттық күресіне зор қастандық жасады, ұлттық рухани дүниеге кінарат түсірді, қазақ жастарының санасына мәңгүрттік уын құйды. Сөйтіп, ұлтжандылықты ұлтшылдық деп, ұлттық мемлекеттік тәуелсіздікті сепаратизм деп ұлттық тарихи сананы тәлкекке салды. Ал мұндай принципті басшылыққа алғанда ұлттық ғылыми төл тарихымызды жазудың ауылы алыс болмақ. Тарихи шындық орнамаған жерде, оның ішінде ғылыми салада да, тарихи зерттеу принципін де, тарихи-салыстырмалық зерттеу әдісін де қолдануға жол жоқ. Өйткені, басшылыққа коммунистік партиялық принципті ұстанған ортада әлеуметтік өмір желісі де, нақты тарихи оқиғалар да, деректемелік қорлар мен басқа мұрағият мәліметтері де партиялық тұрғыда, партиялық нұсқада, сол идеологиялық негізде жазылуы да, қабылдануы да шарт. Бұл коммунистік партиялық принциптің басшылық ролі міндетін атқаруы, ғылыми ақиқаттың дәлелденуі, социалистік қоғамның мақсатына еңбек етудің үлгісі, дәлелі болмақ. Ал партиялық шеңберге сыймаған, оның мақсатына алшақтығы сезілген қандай да болмасын ой-толғау, ұсыныс, тіпті нақтылы деректемелік, мұрағияттық материалдар ғылыми айналымға жіберілмеді, шеттетілді. Әрқашан таза партиялық, бірыңғай саясаттанған тапсырмалар орындалып отырды.

              А. Байтұрсынұлының рухани мұрасында ұлттық төл тарихымыздың ең күрделі мәселелері, оның ішінде ұлт-азаттық күресінің бастауы, мән-мағынасы, түпкі мақсаты, өрлеу кезеңдері халықтың тарихи арнасында жан-жақты зерделенген. Сонымен бірге, қазақ халқының отандық атамекенінің қалыптасуы, осы жер шебінің бұзылмауы үшін жан пида күресі, қазақ мемлекеттігінің іргетасының қалануы, құрылымдық нығаю барысы, ішкі және сыртқы саясат өрісі, қазақ қауымының әлеуметтік құрылымы, жер, шаруашылық, рухани болмыс салалары ғылыми негізде ауқымды да терең қаралған. Жоғарыда ықшамдай тұжырымдаған және біз бұл жолы сөз етпеген Ахаң еңбектеріне арқау болған тақырыптар, сөз жоқ, ұлттық төл тарихымыздың да күрделі мәселелері.

              Ахаңның: «Тән көмілер, көмілмес еткен ісім, Ойлайтындар мен емес бір күнгісін, Жұрт ұқпаса-ұқпасын, жабықпаймын, Ел бүгіншіл, менікі ертеңгі үшін», – деген зор сеніміне, асқақ арманына, қазақ елінің тәуелсіздігіне бүгінгі ұрпақ біз жетіп отырмыз. Ендеше алдағы мақсат – ұлы бабамыздың асыл мұрасын зерттеуге, зерделеуге жасампаздықпен жұмылу болмақ.

Қолданылған әдебиет:

1.      А. Байтұрсынұлы «Ақ жол» Алматы 1999 ж.

2.      Қ. Тоқтамұран «Астана ақшамы» 2003 ж. 1 ақпан.

3.      С. Өзбекұлы «Қос ғұламаның құқықтық көзқарастары» «Қылмыс пен жаза» газеті 1999 ж. 28 ақпан.

4.      Т. Ахметжан «Парасат» 2002 ж. № 2. 8-9 беттер.

5.      Б. Қойшыбаев «Жазықсыз жапа шеккендер» Алматы 1990 ж.

6.      Б. Нұржекеұлы «Жүз тұңғыш» 2-ші кітап, Алматы «Жалын» баспасы 2005 ж.

7.      Алдамжар Зұлқарнай «Тарих: пайым мен тағылым» Алматы «Арыс» баспасы 2002 ж.