Арнайы курс Шыңғыс Айтматов Ғасырдан да ұзақ күн

Ќазаќстан Республикасы

Білім жѕне Ѓылым министрлігі

С.Аманжолов атындаѓы Шыѓыс Ќазаќстан

Мемлекеттік университеті 
 
 
 
 

        

Авторы: Шыњѓыс Айтматов

 
 
 
 
 
 
 

                                                           Орындаѓан: Саѓиолданова А.Д.

                                                           Тексерген:   Енсебаева К.К. 
 
 
 
 
 
 
 

Љскемен, 2011 ж 

  

   Шыњѓыс Айтматов   1928 ж Ќырѓызстанда Талас облысыныњ Шекер ауылында дџниеге келді. Ѕкесі Тљреѓђл Айтматов ат баѓушы болѓан. Кейін љкімет ќызметіне љтіп 1937 ж Сталиндік репрессияныњ ќђрбаны болѓан. Осыѓан орай анасы Наѓима 4 баласын бір љзі љсірген. Ѕке жаѓынан ѕжесі Айымхан ауызекі љлењдер айтып 5-6 жасынан бастап немересін жырлар, ертегі жѕне ањыздар айтып љсіреді. Жастайынан аќындардыњ айтыстарын тыњдап, сђхбаттарына ќатысады.

   Екінші дџние жџзілік соѓысыныњ жоќтыќ замандарында далада ењбек еткен. 14 жасында Колхоз кењесініњ секретары ќызметін атќарды. Ауылдаѓы ѕйелмен балалардыњ шеккен мђќтаждыќтарына куѕ болды. 1948 ж Ќазаќстанда мал дѕрігерлікті, 1953 ж Ќырѓызстан Егін Институтын бітіріп малдѕрігері болды. 1958 ж Мѕскеуде Максим Горкий атындаѓы Ѕдебиет факултетін бітірді. Жазушылыќты осы жылдары Правда газетінде бастаѓан. 1957 ж жазушылар одаѓына мџше болды. 1963 ж Ленин сыйлыѓымен марапатталды. Туындылары 150-ден астам тілге аударылѓан. 1968 ж КСРО мемлекеттік сыйлыѓыныњ иегері атанды.  Коммунизм билігі кезінде ђлттыќ ќђндылыќтардыњ талан тараж етілуіне ќарсы пікірлер айтып, жазып, ќђндылыќтарды саќтап ќалу жолында батылдыќ танытќан Айтматовтыњ дауысы жылдан жылѓа љсе берді. 1990 жылдан кейін социалисттік режимді бђрынѓыдан ќаттыраќ сынѓа алды. Халыќтыњ тарихта ѕлеуметтік, мѕдениеттілік, ѕдеби, ѕскери, материялдыќ жѕне рухани байлыќтарын, ќђндылыќтарын, тартќан азаптарын, кљрсеткен батырлыќтарын, тѕжірибелерін ќаѓазѓа аќтарып жариялады. Кешіп жатќан ќиыншылыќтарды жѕне одан шыѓу жолдарын ењбектерінде љте жаќсы тџсіндірді. Кењес Одаѓы ќђлаѓаннан кейін Люксембургке елші болып таѓайындалды. Кейін Европа Одаѓы, НАТО, ЮНЕСКО жѕне Бенелюкс елдеріне ќырѓыз делегациясын басќарды. (Ќырѓызстанныњ бђрынѓы сыртќы істер министрі болѓан Асќар Айтматовтыњ ѕкесі) Ќырѓызстанда 2008 жылы Шыњѓыс Айтматовтыњ жылы болып аталды жѕне Нобель сыйлыѓына ђсынылѓанымен 10 маусым 2008 жылы, емделіп жатќан Германиядаѓы Норнберг ќаласында ќайтыс болды. Жаназасы кљптеген мемлекеттерден келген делегациялардыњ ќатысуымен салтанатты тџрде Бішкек мањындаѓы Чон-Арыќ ауылындаѓы “Ата бейіт” мемориалды кешеніне ѕкесініњ жанына жерленді. (14.06.2008)

Ењбектері:

    Боранды бекет (1956), Бетпе-бет (1957),  Жѕмилѕ (1958), Алѓашќы ђстаз (1962), тау мен дала хикаялары (1963) Ќош Гџлсары (1966), Аќ кеме (1970), Ѓасырдан да ђзаќ кџн (1980), Топыраќ ана, Шыњѓыс ханныњ аќ бђлты, Ќызыл алма, Таулар ќђлаѓанда (2007)

   Шыњѓыс Айтматовтыњ бџкіл шыѓармашылыѓы мен љмірі бастан-аяќ ќазаќ халќымен тыѓыз байланысты болды. Сонау «Жѕмиладан» бастап, ѕлемге танымал «Ќош бол, Гџлсары», «Аќ кеме», «Ѓасырдан да ђзаќ кџн», «Жанпида» сияќты барлыќ шыѓармаларындаѓы кљркем образдарыныњ рухы мен мінезі ќырѓыздан гљрі ќазаќќа љте-мљте жаќын еді. Жазушыныњ љзі де ќазаќ ауылымен іргелес, ќоныстас жерде туып-љскен. Ѕкесі Тљреќђлды Тђрар Рысќђлов ќолынан жетектеп жџріп, Ташкентке оќуѓа тџсірген. Кейін ќырѓыздыњ кљрнекті ќоѓам ќайраткері болѓан, 1938 жылы «халыќ жауы» ретінде атылып кеткен Тљреќђл Айтматов Т. Рысќђловтыњ тікелей тѕрбиесін кљрген шѕкірті болѓан.

     Мђхтар Ѕуезовті љмір бойы пір тђтып љткен жазушы жазып жатќан жања шыѓармасын Жуалы топыраѓынан бастамаќ болѓан еді. Ќазаќстандаѓы БТА банктіњ ќђрметті президенті болып таѓайындалѓан. Жазушыныњ кандидатурасын жаќында тџркітілді елдердіњ мѕдениет министрлерініњ кењесі (TÜRKSOY) тџрік ѕлемініњ атынан Нобель сыйлыѓына ђсынѓан-ды. Жѕне Ш. Айтматов тџркі ѕлемініњ дамуына ќосќан ерекше џлесі џшін TÜRKSOY таѓайындаѓан халыќаралыќ кљрнекті сыйлыќтыњ тђњѓыш лауреаты атанѓан.

     2008 жыл Ќырѓызстанда Айтматов жылы болып жарияланѓаны белгілі. Осы жылдыњ желтоќсан айыныњ 12-де 80 жасќа толатын жазушыныњ мерейтойы халыќтыќ мереке ретінде тойланбаќ еді. Жоѓарыда айтќан TÜRKSOY сыйлыѓы осы 80 жылдыќ мерейтойына орай тапсырылмаќ еді. Таѓдыр оны кемењгер жазушыѓа тірі кљруді жазбапты.

   2008 жылы маусымныњ 10 кџні «Адамзаттыњ Айтматовы» атанѓан Айтматов 79 жасында Алманияныњ Нџрнберг ќаласындаѓы ауруханада бџйрек ауруынан ќайтыс болды. Жазушыныњ мџрдесі маусымныњ 14 Бішкек 10 км мањындаѓы Чон-Таш (Шын-тас) ауылындаѓы «Ата-Бейіт» мемориалды-мђражай кешеніне ќойылды. Сол кџн Ќырѓызстанда ђлттыќ ќайѓылќ деп жарияланды. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Ќажым Жђмалиев

Таќырып.     

Мейлі шаѓын, мейлі кљлемді, ђзаќ шыѓарма болсын,  жазушы-аќындар љмір туралы, адам  жѕне олардыњ араларындаѓы ќарым-ќатынастар туралы жђртшылыќќа љздерініњ ой-пікірлерін, кљзќарастарын ђсынады.

     Шыѓарманы жазбас бђрын, ќандай мѕселені оќушыларыныњ алдына тартпаќшы, сол туралы аз ба, кљп пе ойлайды. Сан ой, сан алуан пікірлердіњ ішінен біреуін негізгі ойыныњ ќазыѓы етеді. Сол шыѓарманыњ таќырыбы саналады.

     Ѕрине, ѕњгіме негізгі таќырып туралы, мђндай желісі ђзаќќа тартылѓан џлкен шыѓармаларда ќосымша таќырыптар да аз болмайды. Сџйіспеншілік, феодалдардыњ љзара тартысы, барымта-сырымта тѕрізді тђрмыс-салт мѕселесі т.б. бар.

     Шыѓарманыњ таќырыбын оныњ идеясынан бљліп ќарауѓа болмайды. Жазушыныњ шыѓарманы не туралы жазуын таќырыбы десек, шыѓармадаѓы суреттелген љмір ќђбылыстарына оныњ љз кљзќарасы, ќалай баѓалаушылыѓы шыѓарманыњ идеясы болмаќ.

     Таќырыпты жазушылар ќалай болса, солай  ала салмайды. Шыѓармаѓа таќырып боларлыќ љмір ќђбылысы, ѕр алуан љмір мѕселелері кљп. Солардыњ ішінен ѕр жазушы љзініњ љмірге кљзќарасы, дџниетанушылыѓы, љз табыныњ тілек-мџддесіне керекті деген таќырыпты тањдайды. Кейде екі таптыњ аќын-жазушылары бір таќырып туралы жазуы да мџмкін. Біраќ ол таќырыптыњ негізінде суреттелінетін љмір ќђбылысын оќушыларына жеткізу, суреттеу ѕдістері, оќушыларыныњ ой-сезіміне ѕсер етуі ѕр басќа.

Таќырып жѕне идея

  Ќандай шыѓарма болсын, белгілі бір  идеяны џндейді дедік. Таќырып,   оќиѓа  жѕне оныњ ќђрылысы, шыѓармада ќатысушылардыњ араларындаѓы сол тартыс, оларды суреттеу ѕдістері, тџптеп келгенде - жазушыныњ сол шыѓармадаѓы айтайын деген идеясына баѓыныњќы.

     Ал ќандай идеяны џндеуі жазушыныњ љмірге кљзќарасына, дџние танушылыѓына негізделінеді. Шыѓармадаѓы суреттелетін љмір ќђбылысын, кџрес-тартыстарды бораз арќылы оќушылардыњ кљз алдына елестете, ой-сезіміне ѕсер ете отырып, жазушы оларды љзі мењзеген баѓытќа жетектейді.  

  Ќазаќ энциклопедиясы, 4-том

   Кейіпкер (персонаж) - кљркем шыѓармада суреттелетін оќиѓаѓа ќатысушы адам, ѕдеби образ. Ѕдебиетте адамныњ кљркем бейнесін жасаѓанда, жазушы оныњ кескін-тђлѓасын, іс-ѕрекетін, мінезін сол ортаныњ, дѕуірдіњ љзгешеліктерін танытатын типтік сипаттарымен ќатар љзініњ басына ѓана тѕн ерекшеліктерді де аныќ байќалатындай етіп суреттейді. Кљркем бейненіњ типтік љзгешелігі ќоѓамдыќ љмірдіњ ішкі сырын, мѕнін ашып беру џшін ќандай ќажет болса, оныњ даралыќ, жекелік сипат-белгілері адам тђлѓасын, іс-ѕрекетін, мінез-ќђлќын кљзге айќын елестету џшін, наќтылыќ ќалпында кљріп-білу џшін сондайлыќ ќажет. Кљркем бейнеге тѕн типтік жѕне даралыќ сипат-ерекшеліктер - тђтас ђѓым. Кейіпкердіњ іс-ѕрекетіндегі, мінезіндегі кљптеген жекелік сипат-белгілер љзініњ даралыќ, наќтылыќ ќалпын саќтай отырып, типтік маѓынаѓа да ие бола алады. Кейіпкердіњ типтік бейнесін суреттеу џшін ќоѓамдыќ љмірді жан-жаќты, терењ зерттеп, білу шарт. Љйткені, кљркем бейненіњ типтік ќасиет-сипаты неѓђрлым жоѓары болѓан сайын, оныњ танымдыќ кџші де соѓђрлым арта тџседі. Кейіпкердіњ драмалыќ шыѓармада атќаратын міндеті басымыраќ. Мђнда оќиѓа бастан-аяќ ќатысушы персонаждардыњ айтќан сљздері (реплика) арќылы љрбиді. Ѕр кейіпкердіњ кљркем бейнесі оныњ љз сљзі арќылы ашылады. Кљркем шыѓармада жан-жаќты толыќ суреттелетін, негізгі тђлѓа басты кейіпкер болады. Мыс., “Абай жолы” эпопеясындаѓы Абай бейнесі. Сонымен ќатар, бір шыѓармадаѓы басты кейіпкер бірнеше болуы мџмкін. Мыс., М.Ѕуезовтіњ “Айман - Шолпан” пьесасында бірнеше кейіпкер бар, онда жеке біреуді басты кейіпкердеп кљрсету мџмкін емес. Кейіпкердіњ тђлѓасын, мінезін, іс-ѕрекетін суреттеу љзгешелігі ѕдебиетте, кљркемљнерде ќолданылатын ѕдіске сѕйкес болады. Айталыќ, романтизм ѕдісі ќолданылѓан шыѓармадаѓы кейіпкерлерді суреттеу тѕсілі реалистік ѕдебиеттегі кейіпкерді бейнелеу тѕсілінен бљлек. Реализм ѕдісі ѕдебиет пен кљркемљнер шыѓармасында кейіпкерлердіњ тђлѓасын, мінез-ѕрекетін мейлінше шынайы суреттеуге мџмкіндік береді. Адам мінезін, тђлѓа бейнесін љзгерісті даму џстінде алып, љмірлік кџрес-тартыспен ђштастырып кљрсету - реалистік ѕдістіњ ењ ђтымды жаѓы.  
 
 
 
 
 

Антонимдер

Ќазаќ тілі. Энциклопедия. Алматы: Ќазаќстан Республикасы Білім, мѕдениет жѕне денсаулыќ саќтау министрлігі, Ќазаќстан даму институты, 1998 ж., 509 бет.

“Ќазаќстан”: Ђлттыќ энцклопедия/Бас редактор Ѕ. Нысанбаев - Алматы “Ќазаќ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998

Антоним (гр. antі -- ќарсы, уnyna -- ат, атау) -- мѕн-маѓынасы бір-біріне ќарама-ќарсы ќолданылатын сљздер

Кљркем шыѓармада кездесетін антонимдер:

1. Жерге жел ыќтырѓан ащы кермек тџтінін будаќтатып, ѕудем жерді дџрсілдетіп, дџр сілкіндіріп ия шыѓысќа, ия батысќа  ќарай пойыздар зулап љтіп жатыр.  5-бет
2. Ыњ-жыњсыз жолдыњ біресе ар жаѓына, біресе бер жаѓына жџгірді. 6-бет
3. Тџлкі ќас ќаѓым сѕтке ѓана кљз жазуы мџмкін екен, кенет тђмсыќ бђлым  тасасына ќосарланѓан локомотивтердіњ ђзынды-ќысќалы оттары жарќ ете ќалды. 7-бет
4. Џлкен ђлы Дауыл бес жаста, кішісі џш жасар екен. 85-бет
5. Борандыѓа келгенінен кеткені жылдам талайлар болѓан. 85-бет

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Синонимдер

Тіл білімі терминдерінін тџсіндірме сљздігі -- Алматы, 2005.

Синоним (гр. 'synonymos' -- маѓыналас, мѕндес) -- тђлѓалары ѕр тџрлі, маѓынасы жаќын сљздер. Тілдердіњ дамып жетілуі, оныњ сљз байлыѓынан, оралымдаѓы синонимдерініњ молдыѓынан кљрінеді. Синоним ретінде жђмсалатын мѕндес сљздер тобы синонимдік ќатар немесе синонимдік ђя деп аталады. Синонимдік ќатар ќђрамындаѓы маѓыналыќ тђрѓыдан ђйыстырып тђрѓан сљзді тірек сљз не доминант дейміз.

• Синонимдік ќатарѓа енген сљздердіњ маѓыналыќ тђрѓыдан айырмасы болады. Мысалы, ќђлшыну -- белсену, соѓыс -- ђрыс, жабу -- кілттеу сљздерініњ маѓыналыќ салмаѓы ѕр тџрлі.
• Синоним сљздерді џш тџрлі белгілері арќылы тануѓа болады:

1. маѓыналыќ рењк (бала -- перзент, ђстаз -- мђѓалім);

2. стильдік рењк (еліру -- желпілдеу, аќсаќал -- ќария);
3. сљз ќолданысындаѓы рењктер (љмір -- ѓђмыр, биік тау -- бойшањ адам).

 

Кљркем шыѓармада кездесетін синонимдер:

1. Біраќ анау бђл ѕдейі осы даладан кџнде кљріп, ѕбден кљзі џйреніп кеткендей-аќ, бђл жолаушыныњ алыстан арып-ашып келгеніне титтей де мѕн берген жоќ. 110-бет

Жолаушы - жџргінші, жџргін.

2. Ќазанѓап ќаза болды. 9-бет

Ќаза болу - љлу, ќайтыс болу, ќайту, мерт болу, дџние салу, жан тапсыру, кљз жђму, жан тѕсілім ету.

3. Ѕбутѕліп аќылды адам еді. 86-бет

Аќылды - есті, милы, аќылман, интеллектуалды

4. Бђрын зіњгіттей жігіт білетін оќуды бђлар шынашаќтайынан игеріп алмаса болмайды. 87- бет

Зіњгіттей - соќталдай, соќтауылдай, білдей, таудай, дырдай.

5. Жамандыќ жар астынан шыќќан жаудай - бірден сап ете ќалды. 135-бет

Жамандыќ - нашарлыќ, жаман болушылыќ.

6. Ќђдайдан жалбарынып, тілегені: Иѕ, ќђдай, бейкџнѕ, дѕрменсіз нѕрестелерді еріксіз алдаѓаным џшін ѕділ жазањныњ алдында кџнѕмді кеше гљр,- деді. 162-бет

Дѕрменсіз - мџшкіл, азусыз, ќайратсыз, шамасыз.

7. Айзаданыњ кџйеуі араќтан татып алмай отыр - маскџнемге не керек: ђрттап алса - ќылжияды да ќалады ѓой. 31-бет

Маскџнем - ішкіш, араќќђмар, алќаш

8. Тљбесінен ђдайы тљніп тђрѓан ќара ќайѓы зілмѕуір салмаќпен енді келіп џстіне ќђлаѓанда, амалсыздан ањырап, азалы бір, џрейлі џнге басќан. 110-бет

Ќайѓы - шер, ќаяу, кџйік, ќђса, мђњ, зар, уайым, нала.

9. Амалсыздан - лажсыздан, шарасыздан, айласыз, еріксіз, ырыќсыз, ыќтиярсыз.
10. Неге екенін ќайдам, жарыќтыќ бђрынѓы кџйлер кісіні ой тењізіне сџњгітіп, жаныњды елжіретіп жібереді. 199-бет

Жарыќтыќ - сабаз. 
 
 
 
 
 
 
 

Омонимдер

“Ќазаќстан”: Ђлттыќ энцклопедия/Бас редактор Ѕ. Нысанбаев - Алматы “Ќазаќ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998

Ќазіргі ќазаќ тілі, Ќазаќ ССР Ѓылым Академиясы, Алматы, 1954

Орысша-ќазакша тџсіндірме сљздік: Ѓылымтану. Жалпы редакциясын басќарѓан э.ѓ.д., профессор Е. Арын- Павлодар: ЃЉФ «ЭКО», 2006.