Автор: Пользователь скрыл имя, 16 Февраля 2013 в 09:53, реферат
Ежелгі замандағы рухани мәдениет.(Рулық қоғам кезеңі). Фольклордың тарихын дәуірлеудің өзі мейлінше шартты, өйткені оның жеке бір шығармасы дәл қай уақытта туды деп қарастыруға әсте болмайды.Фольклордығ ең алғашқы нұсқалары қандай болғанын анықтау да, сипаттау да қиын.Оның себебі,-біріншіден, адамзаттың ерте замандағы рухани мұрасы бізге сол күйінде жеткен жоқ:екіншіден, ежелгі дәуірдегі руханият бүгінгідей сала-салаға бөлінбей , біртұтас, синкретті дүние болған, оның құрамында ырымдар мен ғұрыптар, діни нанымдар мен жій әңгімелер, мифтер мен арбай, жалыну, жалбарыну, алғыс, қарғыс сияқты алуан түрлі ұғымдар мен нанымдар, түсініктер мен іс-әрекеттер аралас, бір-бірінен ажыратуға келмейтін рухани әлем болған.
Фольклордың тарихи даму жолдары мен кезеңдері
Ежелгі замандағы
рухани мәдениет.(Рулық қоғам кезеңі). Фольклордың
тарихын дәуірлеудің өзі мейлінше шартты,
өйткені оның жеке бір шығармасы дәл қай
уақытта туды деп қарастыруға әсте болмайды.Фольклордығ
ең алғашқы нұсқалары қандай болғанын
анықтау да, сипаттау да қиын.Оның себебі,-біріншіден,
адамзаттың ерте замандағы рухани мұрасы
бізге сол күйінде жеткен жоқ:екіншіден,
ежелгі дәуірдегі руханият бүгінгідей
сала-салаға бөлінбей , біртұтас, синкретті
дүние болған, оның құрамында ырымдар
мен ғұрыптар, діни нанымдар мен жій әңгімелер,
мифтер мен арбай, жалыну, жалбарыну, алғыс,
қарғыс сияқты алуан түрлі ұғымдар мен
нанымдар, түсініктер мен іс-әрекеттер
аралас, бір-бірінен ажыратуға келмейтін
рухани әлем болған. Сол себеті біз рулық
замандағы мәдениет деп жиынтық ретінде
қарастырамыз.Осы мәдениеттің , сол арқылы
кейбір жанрлардың шығу мезгілін шамалап
анықтауға болатын секілді.Тарих пен этнология,
фольклортану ғылымдарының дәлелдеуі
бойынша, адамзаттың рухани мәдениеті
есте жоқ ерте заманда орныққан рулық,
тайпалық қауымда пайда болғанға ұқсайды(
«алғашқы қауым» де те аталады).Жер бетінде
пайда болған тұңғыш рулық қауымның түрі-матриархат
(анаеркі) деп саналады. Рас, бұл туралы
соңғы 20-30 жыл бойы үлкн пікірталас орын
алып келеді, алайда, матриархаттың болмағандығы
туралы пікір әлі толық дәлелденген жоқ.Осыған
байланысты және этнографиялық, фольклорлық
деректерге сүйеніп, әзірше дәстүрлі,
ғылымда қалыптасқан тұжырымды негізге
алуға тура келеді. Анаеркі рудың басты-басты
сипаттары не десек, ең алдымен, сол шақтағы
биліктің әйелдер қолында болуын, неке
мен отбасының матрилокалыдық болғанын,
мұрагерліктің әйел балаларға тиесілі
болғанын және балалардың ана (нағашы)
жұртында өсуін, сондай-ақ алуан түрлу
әйелдерді қастерлейтін әдет-ғұрыпты,
ұғым-түсінікті айтуға болады. Авункулат,
кувада сияқты дәстүрлерінің, анимизм,
тотемизм секілді нанымдардың сол матриархат
дәуірінде пайда болғаны ғылымнан белгілі.
Матриархаттың орнығу себебі-сол замандағы
адамдардың күнкөрісіне байланысты еді,
яғни алғашқы ру адамдары өздері ештеңе
өндірмей, табиғаттағы дайын нәрселерді,
жеміс-жидекті, құстардың жұмыртқасын,
ағаштағы алма, өрік сияқтыларды қорек
ткен.Ғылымда мұны-иемденуші шаруашылық
(терімшілік) дәуірі дейді. Мұндай азық
жинауға әйелдер епті болғандықтан үстемдік
құрған.Осы дәуірдің көріністері Австралия,
Океания, Африка байырғы тұрғындарының
тұрмысында да, мәдениетінде де сақталған.
Сол көне заманның елесі біздің фольклорда
да байқалады, әрине, көркем сананың екшеуінен
өткен түрде.Егер баланың әкесі үйде жоқта
тууы, қаһарманның қалыңдықты алыстан
іздеуі, оның болашақ қайын атасымен қақтығысуы
сияқты мотивтер ерте заманғы матриархат
салттары мен ұғым-түсініктерінің елесі.Ең
көне мифтердің, тұрмыстық әңгімелер мен
қарапайым ән-өлеңдерінің пайда болу
мезгілі-ежелгі рулық қауым уақыты деп
ойлауға болады. Ең көне мифтер-алғашқы
қауым адамдарының өзін қоршаған ортадағы,
маңайындағы әртүрлі обьектілері мен
табиғат құбылыстары турасындағы түсіндірме
әңгімелері түрінде болып келеді. Ондай
әңгімелерде заттардың, аңдардың пайда
болуы мифтік сана бойынша түсіндіріледі.Ал,
мифтік сананың өзі екі кезеңге бөлінеді.Бірінші
кезең- «адам мен табиғаттың бірлігі»
жөніндегі түсінік.Яғни адам өзін жан-жануардан,
табиғаттан бөлмейді, адам мен жануар,
адам мен зат бірдей деп түсінеді, өлі
мен тірінің арасына да жік қоймайды. Дәл
осы кезеңде анимистік наным жұмыс істеп,
мифтерде адамның аңға, басқа бір затқа,
немесе керісінше жануардың, заттың адамға
айналуы-заңды құбылыс ретінде қабылданады.
Мифтік сананың екінші кезеңі- «адам мен
табиғаттың бірлігі» туралы ұғымның бұзылуы.Бұл
уақытта адамдар өзінің жануарлардан,
қоршаған табиғаттан өзгеше екенін түсінеді
де, тотемистік нанымға негізделген мифтер
шығарады. Алғашқы кезеңде жер бетіндегі
нәрселердің , аспан шырақтарының қалай
пайда болғанын баяндайтын жасампаздық
және космоногиялық мифтер шықса, екінші
кезеңде тотемистік, дуалистік мифтер
туады. Мифтердегі басты кейіпкерлер-ілкі
ата мен жасампаз қаһарман, тотем –баба,
шаман(бұл кейінірек). Олардың іс-әрекеттері
, көбінесе, жасампаздық болып келеді,
жердегі заттарды, аң-құсты т.б. жаратқан
солар болып көрсетіледі.Мифтер, әрине
бір қалыпта тұрмай, өзгеріп тұрған. Әу
баста олар қасиетті әңгімен-шежіре түрінде
құпия айтылса, бірте-бірте сакралдық
сипатынан айырылып, фольклордың кейбір
жанрларына кірігіп кеткен. Мифтік сананың
екінші кезеңінде қалыптасқан діни нанымдар
мен ұғымдарға , солардың іс жүзінде атқарылатын
ырымдары мен ғұрыптарына негізделген
(мифтермен қатар) әр алуан тұрмыстық ,
кәсіптік әңгімелер туады.Олар сол уақыттың
фольклорлық жанрлары десе де болады.Олардың
басты ерекшелігі утилитарлық функциясында,
яғни ондай әңгімелер жеке айтылмайды,
белгілі бір ырымды, ғұрыпты атқару барысында
айтылады. Демек, ондай әңгімелер практикалық
(тәжірибелік) мақсат көздейді. Сондай
фольклордың үлгісі ретінде терімшілік,
аңшылық, малшылық пен егіншілік кәсіптерге
қатысты шығармаларды айтуға болады. Олардың
бәрі бізге алғашқы күйінде жетпеген,
олар талай өзгеріске ұшырап, әрі өте кеш
хатқа түскен. Сол себепті біздің қолымыздағы
әңгіме, өлең-жырларда көркемделу күшті
де, әу бастағы ұғым-нанымдарды ізі ғана
сарқыншақ ретінде көрініс береді. Соған
қарамастан ол шығармалардан ежелгң анимизмнің
, тотемизмнің , магияның түбірін тауып,
зерттеуге болады. Сондай ақ магиялық
қызметі айқын фольклорға алғыс, қарғыс,
арбау, жалыну, жалбарыну, бәдік сияқты
жанрлар жатады.Әлбетте , қоғамдағы даму
мен өзгеру барысына қарай олар да жаңа
сипат алып отырған. Мысалы, ежелгі алғыс
ислам діні енгеннен кейін бата болып,
екеуі қатар өмір сүрген. Жалпы магиялық
функция рулық замандағы мифтік сананың
екінші сатысында үлкен рөл атқарған.
Алғашқы қауым адамдары бірте-бірте
табиғатта бар нәрсені ғана пайдаланбай,
енді өздері өнім жасай бастайды, яғни
иемденушіден өндірушіге айналады. Бұл
әсіресе, аңшылық пен аушылық, егіншілік
пен малшылық (бақташылық) кәсіптерін
тудырып,енді өмірде еркектердің күщ-қуаты
қажет болып, олар үстемдік етеді. Сөйтіп,
патриархат(атаеркі) орнығады. Бұл шақтағы
рудың негізгі белгілері –бір атадан
тараған ұрпақ қауымы, осы руға ортақ таңба,
ортақ ұран, ортақ зират , бірі үшіг-бәрі,
бәрі үшін-бірі жауаптылығы, қанға-қан,
жанға-жан шартының болу, т.б. Осыған сәйкес
қоғамдық қатынастарда өзгеріс пайда
болады. Отбасы-ер адам үйінде орналасады,
некелік пен мұрагерлік, басқа да әдет-ғұрыптар
патриархатық сипат алды. Ру мен отбасының
ара-қатынасы, билік жасау жүйесі жаңа
арнаға көшеді.Рубасылары мен бақсы абыздар
тұрмыстық және идеологиялық салаларға
билік жүргізіп, әскери іс-шараларды, ырым-кәделерді
басқаратын болады. Қауым өсе келе тайпаға
айналады, тайпалар одағы құрылады, әскери
демократия орнығады. Рулық заманның
бұл кезеңінде неше түрлі ежелгі мифтік
ұғымдар мен діни нанымдарға негізделген
бұрынғы мифтермен қатар жаңа мифтер пайда
болады, оларда да ескі сана өзгеріске
ұшырап, кейіпкерлер ер адамдар болып
шығады. Бұл уақытта аңшылық жайындағы
әңгімелер құпиялықтан арылып, ғажайып
аңшы-мергендер мен олардың серіктері-тылсым
керемет қасиеттері бар арғымақтар мен
сырттандар туралы баяндайды. Оқиғалар
көп жағдайда көп мергеннің басынан кешкендері
хақындағы меморат түрігде әңгімеленеді.
Мұндай әңгімелер кейіндегі замандағы
хикая жанрымен араласып келеді. Ондай
шығармаларда ежелгі діни нанымдар басқа
қырынан көрініп, күлкілі жағдайлар ғұрыптық
мәнге ие болады. Сонымен рулық замандағы
мәдениет-ұзақ уақыт бойы қалыптасқан
руханият. Оның салалары мен түрлері көп.
Олар бір-бірімен тығыз байланыста, біртқтас,
синкретті жүйе қалыбында дамып, қоғамның,
ой сананың жетілуіне сйәкес қарапайымдықтан
көркемдікке қарай күрделі де қиын жолдан
өтті. Оу-баста тек қана утилитарлық-тәжірибелік
және танымдық қызмет атқарған алғашқы
фольклор үлгілері бірте-бірте тәрбиелік
және көркемдік мақсатты көздейтін шығармаларға
айналды. Алайда. Олар әлі нағыз көркем
фольклор дәрежесіне көтеріле алған жоқ-ты.
Бұл үрдіс кейінкөпке созылып барып, тек
мемлекеттік қоғамдар тұсында жүзеге
асқан еді. Соның өзінде де фольклор қаншалықты
көркем болғанымен, онда сол ежелгі рулық
замандағы салттар мен ғұрыптап, діни
нанымдар мен ұғымдар бірде көркемлеуіш
құрал, бірде бейнелі сөз, бірде әсіреленген
образ түрінде көрініс тауып, шығармаға
поэтикалық, эстетикалық, эмоциялық реңк
беріп тұрады.Осының бәрі қосыла келіп,
бізге жеткен фольклорды-бір жағынан,
ежелгі заманның дүниетанымы, көне мәдениеті
әрі мұрасы: екінші жағынан, ел тұрмысының
бір бөлшегі, үшінші жағынан, халықтық
сөз өнері деп сипаттайды. Орта ғасыр тұсындағы
фольклор (мемлекеттік қоғам кезі)
.Адамзат тарихының ең бір ұзақ мезгілі
рулық қауым қамтыды. Рулық қауым неолит
дәуірінде ыдырап, осыдан 7-8 мың жыл бұрын
алғашқы мемлекеттер пайды болды.Жер бетіндегі
ең көне мемлекеттер Египетте, Месопатамияда,
Үндістанда, Қытайда, Грекияда, Иранда,
Италияда орнығып, құл иеленуші сипатта
болған да, біздің дәуіріміздің ІІІ-ІV
ғасырларында феодалдық сипаттағы қоғамға
ауысқан деп есептеледі. Осы уақыттан
басталатын заман әлем тарихының ортағасырлық
дәуірі деп саналады. Бұл ХVІІІ ғасырға
дейін созылған да, одан бергі кезеңді
жаңа заман деп атайды.Қазақстан тарихы
да осылай дәуірленеді. Қазақстан жерінде
алғашқы мемлекет б.з.д. І мыңжылдықта,сақтар
дәуірінде орныққан.Сақтар «көшпелі,жартылай
көшпелі және егінші ел болатын.Бірақ
олар ең алдымен тамаша шабандоздар еді.Дүниеде
атпен шауып келе жатып садақпен оқ атуды
бірінші болып сақтар меңгерген.Қайтпас
қайсар кісікиік(кентавр)бейнесінің үлгісі
салт атты скиф және сақ адамы болған...
Сақтардың өз жазуы,мифологиясы және дүниежүзілік
деңгейдегі үздік өнері болды,ол әдебиетте
«Аң тильді өнер»деп аталды.Сюжеттері-жыртқыш
ңдар мен шөппен қоректенетін жануарлар,солардың
арасындағы күрес. Сақтардан соң сарматтардың,уйсіндердің,
Әдебиеттер тізімі:
Информация о работе Фольклордың тарихи даму жолдары мен кезеңдері