Бактериялар патогенді фактор синтезін қадағалайтын гендердің ерекшелігі

 

1) Антиденелердің түзілуі;

 

2) Лимфоциттер мен макрофагтардың киллерлік қызметі жөне иммундық фагоцитоз;

 

3) Жылдам типті жогары  сезімталдылық;

 

4) Баяу типті жоғары сезімталдылық;

 

5) Иммундық жад;

 

6) Иммунологиялық толерантылық. Кейде иммундық жауаптың түріне идиотип-антиидиотип әрекеттесулерді жатқызады.

 

 Қорғаныстың спецификалық және спецификалық емес факторларын бір-бірінен жеке бөліп қарауға болмайды, өйткені олар бірігіп ағзаны антигендерден қорғайтын біртүтас жүйені қүрайды. Бірақ олар қорғаныс процессіне әр түрлі уақыттарда қатысуы мүмкін. Антигеннің әсеріне қарай иммундық жауаптың бір немесе бірнеше түрі басты болып табылады. Иммундық жүйенің көп түрлілігі, өсерлілігі (эффективность) осыған байланысты. Мысалы, дифтерия, столбняк т.б. қоздырғыштардың токсиндерін заласыздандыру үшін, антидене тузілетін иммунитеттің бір ғана реакциясы жеткілікті; туберкулез кезінде Т-лимфоциттердің киллерлік қызметі маңызды болып табылады, вирусқа қарсы қорганыс процессіңде — вирусқа қарсы белок, интерферон; ісікке қарсы иммунитетте — киллердің табиғи қызметі маңызды роль атқарады.

 

Ағзаның спецификалық емес қорғаныс факторлары.

 

 Механикалық факторлар. Тері және кілегейлі қабаттар микроорганизмдер мен басқа да антигендердің ағзаға енуіне механикалық кедергі жасайды, соңғылары тері аурулары мен тері зақымданған кезде, (жарақат, күйік, қабыну процесстері, жөндіктер шакқанда, жануарлар тістегенде), кейде зақымдаямаған тері арқылы да енеді. Механикалық қорғанысты жоғарғы тыныс алу жолдарыныц кірпікшелі эпитемий аткдрады. Бүл кірпікшелердің қозғалысы арқылы шырыш пен тыныс алу жолдарына түскен бөгде затгар, миркоорганизмдер үнемі сыртқа шығарылып отырады.

 

 Физико-химиялық факторлар. Тері жөне май бездерінен бөлінетін сірке, сүт, күмырсқа қышқылдары т.б. асқазан сөлінің түз қышқылы протеолитикалық фермеитіер антимиркобтың қасиеті ие, 1909 жылы П.Л. Лащенко ашқан. 1922 жылы А. Фимин бөліп алған протеолитикалық фермент — муромидаза деп атады. Бүл фермент бактерияның торша қабырғасын бүзып, ыдыратады. Макрофаг пен нейтрофилдер лизоцимді түзеді. Ол ағзадагы улиа жөне улпааралық сүйықтықта көп мөлшерде кездеседі (қан, сілекей, көз пасы, сүт, ішек шырышы, ми т.б.). Бұл ферменттің мөлшерінің төмеңцеуі, азоны инфекциылық ауруларға ұшыратады. Қазіргі күде муоцимнің химиялық синтезі іске асты, оны қабыну ауруларында медициналық препарат ретінде қолданады.

 

Иммунобиологиялық факторлар агзага өнген бөтен заттарды шыгаруға бағытталган резистенттіліктің спецификалық емес факторларының гумо-ральды жөне торшалық комплексі эволюциялық процессте қалып тасқан.

 

Спецификалық емес резистентгіліктің гуморальды факторлары қандағы жөне агзаның басқа да сүйық орталарындағы түрлі белоктардаң турады. Оларға комплемент жүйесіиің белокгары (акуыз), интерферон, траснсферрин, В- лизиндер, фифронектін т.б. жатады.

 

 Әдетке комплемент жүйесінің белоктары белсенді емес, бірақ комплемент компанентерінің өзара әрекеттесулерінің және активациясының нәтижесінде олар белсенділікке ие болады.

 

Фагоцитоз.

 

 Фагоцитоз — (грек  сөзі рһаgо - жоямын және торша) даму тегі мезодермальді фагоциттердің антигенді заттарды қорыту процессі. Сонымен қатар макрофагтар көптеген биологиялық активті заттар — ферменттерді (лизоцим, пероксидоза, эстераза), комплемент белоктарын, интерлейкин типті иммунамодуляторларды түзеді. Макрофагтор бетінде иммуноглобу-линдер мен комплементті сезетін рецепторлардың болуы және медиаторлар жүйесі. Олардың Т— және Н лимфоциттермен әрекеттесуін қамтамасыз етеді. Бұл жерде макрофаггор Т—лимфоциттердің қорғаныс қызметін жоғарытылады. Макрофагтың антигенді тануы жөне онымен байланысуы рецепторлар және антигенді іске асады.

 

 Фагоцитоздың механизмдері жөне кезендері. Фагоцитоз макрофагтордың негізгі қызметінің бірі. Бұл бірнеше кезеңмен жүретін эндоцетоз процессі болып табылады бірінші кезең - бөгде бөлшектердің химиялық құрамы жағынан фагоцит рецепторына үқсастығы және электростатикалық ван — дер — ваалы күшінің есебінен макрофаг бетіне адсорбциялануы. Екінші кезең - торша мембранасының инвагинациясы, бөгде бөлшекті қармау жөне оның протоплазмаға енуі. Үшінші кезең -фагосомоның түзілуі. Төртінші кезең - фагосома мен фагоцит лизосомасы қойлып, фаголизосома түзіледі. Фаголизосомада ферменттермен қоршалаған (қоршаланғаи) бөгде бөлшектің қортылуы (деструкция) жүреді. Егер организмнің өзіндік бөлшектері, мысалы өлі клетка, оның бөлшектері, белоктар болса, фаголизосома ферменттері оларды антигенді емес заттарға дейін ыдыратады. (аминқышқылдары, май қышқылдары, нуклетидтер). Ал бөгде затты фаголизосома ферменттері антигеңці емес компоненттерге дейін ыдырата алмайды. Бұл жағдайда бөгделігі сақталған антигені бар фагомезосома Т-жөне В- лимфоциттерге беріліп, иммунитеттің спецификалық звеносы іске қосылады. Бүл механизм фагоцитоз құбылысы мен мокрофаг деңгейіңдегі "өзін" жөне "бөгдені" тану негізінде жатыр.

 

 Фагоцитоздың ролі Фагоцитоз маңызды қорғаныс реакциясы болып табылады. Фагоцитоз бактерия, саңыраукүлақ, вирустарды қоршап, өзінің ферменггер жүйесімен оларды инактивациялайды жөне белсенді оттегін түзетін тотықты қосылыстарды бөліп шығарады (аяқталған фагоцитоз). Кей жағдайларда фагоцитпен қоршалған микроорганизмдер тіршілігін сақтап, көбейуі мүмкш (мысалы гонококктар, туберкулез таяқшасы, ВИЧ-инфекция қоздырғышы). Бұл жағдайды аяқталмаған фагоцитоз деп атайды.

 

 Фогицитоз-опсонин- аитиденелерімен  күшейеді, өйткені рецепторлар-дың болуына байланысты аитигеннің фагицит бетінде сіңірілуі жеңіл жүреді. Фагоцитоздың опсонизацияланған антигендердің фагоцитозын — иммунды деп атайды. Фагоцитоз белсенділігін сипаттау үшін фагоциторлық көрсеткіш енгізілген. Оны анықтау үшін микроскоп астындағы бір фагоцитпен жүтылған бактерия санын санайды. Сонымен қатар, опсонофагоциторлы индекс қолданылады. Бүл иммундық және иммундық емес сары сулардан алынған фагоциторлық көрсеткіштердің қатынасы. Фагоциторлы көрсеткіш пен опсонофагоциторлы көрсеткішін клиникалық иммунологияда иммуднық статус пен иммунитетжағдайын бақылау үшін қолданады.

 

 Фагоцитоз ағзаның бөгде заггарға резистенггілігін сақтауда үлкен роль атқарады.

 

 Комплемент.Комплемент  табиғаты.

 

 Комплемент дегеніміз қан сарусуындағы белоктардың күрделі комплексі. Ол белоктар белгілі бір реттілікпен өзара әсерлеседі және иммунитеттің клеткалық және гуморальдық реакцияларына антиген және антиденелердің қатысуын қамтамасыз етеді. Комплементті алғашқы рет француз ғалымы Ж. Борде ашып, "алексин" деген атау берді. Комплементті алғаш рет француз ғалымы Ж.Борде ашып "алексин деген атау берді.Ал комплемент атауын П. Эрлик берді. К. қан сарысуының физикалық, химиялық қасиеттері бойынша ажырайтын 20 белоктарынан турады. Оңы "С" символымен белгілейді, ал комплементгің негізгі 9 компоненті-цифралармен белгіленеді; С1„С2,СЗ,С4,С5,...С9. Әрбір комплемент ыдырау кезінде пайда болатың суббірліктен тұрады; олар әріппен белгіленеді: С1д,СЗа,СЗв, т.б. К. белоктары болып молекулалық массасы 80-нен (С9) 900-мыңға (С1) дейін болатың глобулиндер мен гликопротеинаминдер табылады. Оларды макрофаітар мен ңейтрофгільдер бөліп шығарады жөне қаң сарысуының барлық белоктарының 5-10 %-ін құрайды.

 

Әсер ету механизмі жөне функциялары. Комплементтің әртүрлі қызметі бар. Сонымен қоса ол иммунды жүйенің басты компонентерінің бірі болып табылады. Орғанизмде комнлемент белсенсіз жағдайда болады және негізінен аитиген-антидене комнлексі пайда болған кезде активтенеді. Активтеиғеннен кейін оның өсер етуі каскадты болады жжәне көптеген протеолитикалық реакциялардаи турады. Бүл реакциялар иммунды клеткалық реакциялардың күшеюіне жөне антиденелердің антигендерді ысырып шығаруының жогарлауына өсерін тигізеді. Комплементтің активациялануының екі жолы бар-: 1)классикалық, 2)альтернативтік

 

Классикалық жол. Антиденелердің қатысуымен отеді жөне 9.5 суретте бейнеленген. Бүл өдісте антиген-антидене (АГ+АД) комплексіне бірінші комплементтің Сікомпоненті (3 суббірлігі С1д,С1ч, С1) жалғасады, содан кейін пайда болған АГ+АД+СІ комплексіне бірнші комлементтің "ерте" С4,С2,СЗ компонентері жалгасады. Бүл "ерте" компонештер ферменттер көмегімен С5 компонентін белсендіреді. Осы кезде реакция АГ+АД комплексі ІШтысуынсыз жүреді. С5 компоненті клетка мембранасына бекиді де, сол жерде "кеш" С5в,С6,С7,С8 компоненттерінен литикалық комплекс пайда болады. Бүл литикалық комилекс клетка лизисін шағаратын болғандықгаң мембрапа бүзушы деп аталады.

 

 Альтернативтік жол.  Антиденелердің қатысуынсыз жүреді және организмде антиденелердің пайда болуыиа дейін жүреді. Бүл жол С5 компонентінің белсенуімен және мембрана бүзушы комплекстің пайда болуымен аяқталады. Бірақрі,С2,С4 комноненттерінің қатысуынсыз жүреді. Процесс тікелей антигеннің. өсер етунен СЗ компонентінің белсенуінен басталады. (Мысалы, микробты юіетканың полисахариді әсерінен). Белсенген компонеит комилемент жүйесінің В жөне Р факторларымен (ферменттерімен) жәпе иропердин белогымен (Р) өсерлеседі. Пайда болған комлекс күрамына С5 компоненті кіреді. Онда комплементіің белсенуінің классикалық жолындагыпдай мембрана бүзүшы комплекс пайда болды. Осылайша, классикалық та, альтеріщтивті де комплементтің белсенуінің жолдары мембрана бүзүніы комнлекс пайда болуымен ақталады. Бүл комплекстің юіеткаға әсері әлі толық зертелмеген. Бірақ бұл комплекс клетка мембранасына еиіп, қабырғасының бүтіндігін бұзып, воронкасын түзеді. Бұл жағдай клетка цитоплазмасының төмен молекулалы компоненттерінің және белоктардың шығуына, клетка ішіне судың еніп, ақыры өлуіне әкеледі. Жоғарыда аталғаңдай, комплементтің активация процесі каскадты ферментативті реакциядан турады. Бұл реакцияға протеаза жөне эстераза қатысып, нәтижесінде С4,С2,СЗ,С5 компоненттерінің протеолизі өнімдері С4в, С2в,СЗв,С5в және СЗа,С5а фрагменттері пайда болады. С4в,С2в,СЗв,С5в фрагменттері комплемент жүйесінің активациясына катысса, СЗа,С5а фрагменттері ерекше биологиялық белсенділікке ие. Олар бұлтты клеткалардаң гистаминді бөліп шығарады, тегіс бұлшық еттің жиьірлуын шакырады, яғни, анафилактикалық реакцияның туындауына өсер тигізеді. Сондықтан олар анофилотоксиндер деп аталады. Когілемент жүйесі арқылы жүреді:

 

 а) Мембрана бұзушы комплекс пайда болуынан нысана-клеткаларға антиденелердің цитолитикалық және цитотоксикалық әсер етуі;

 

б) Иммунды комплекстермен байланысуының нәтижесінде фагоцитозды белсендіру жөне оларды макрофаг рецеторларымен адсорбциялау;

 

в) Макрофагтардыц аитигендерді өкелу процесін қамтамасыз етуі арқылы иммунды жауаптың индукциясына қатысу;

 

 г) Анафилаксия реакцияларына қатысу, сонымен қоса комплементтің кейбір фрагменттерінің хемотаксистік белсенділік қасиетін байланысты қабыну процестеріне қатысуы.

 

 Солайша, комплемент  арқылы иммунологиялық активтілік көрсетеді. Организмның микроорганизмдер мен басқа антигендерден босатылуында, ісік клеткаларың жоюға, траисилантаггарды қабылдамауға, тканьдердің аллергиялық зақымдалуына иммунды жауаптың индукциясына қатысады.

 

Интерферон.

 

Интерферон табиғаты. Интерферон дегеніміз вирус пен күрделі биополимерлердің енуіне жауап ретінде көнтеген клеткалардан бөлініп шыгатың вирусқа, ісікке қарсы, иммунно модульдеуші қасиет көрсететін белок.

 

Интерферон күрамы бойынша гетерегенен, молекулалық массасы 15-тен 70-КД ддейін. 1957 жылы вирус интерференциясын зерттеу кезінде А.Айзеке мен Ж.Лиңцеман ашқан.

 

Интерферондар түқымдастыгына физикалық және химиялық қасиетгері бойынша ажырайтын 20 белок кіреді.

 

 Олар шыгу тегіне  байланысты 4 топқа бөлінеді: а,b, w және ү.

 

 а-интерфероп р-лимфоциттер  бөліп шығарады; оны қан лейкоциттерінен алады, сондықтан лейкоцитарлы деп аталады. (3-интерферонды адамның фибробласт культурасыиа вирус жүқтырғанда алынатын болғандықтан фибробластты деп аталады. у-интерферон антигендермен , сенсибилизацияланған Т-лимфоциттерден алынады және иммунды деп аталады. w-интерферон жақында ашылды және аз зерттелген. Интерферондарға түрлі ерекшелік төн, яғни, адам интерферондары жануарларға аз әсер етеді және керісінше.

 

Антидене

 

 Антиденелер дегеніміз  организмнің ішіне түсіп немесе пайда болып, иммунологиялық ерекше жауап тудыратын әр түрлі генетикалық жағынан бөтен заттар (әдетте биоиолимерлер).

 

 Реакция кезінде аитиденелер  пайда болады, сенсибилизацияланған лимфоциттер түзіледі гіемес бүл затқа толеранттылық пайда болады, иммунологиялық естің баяу және жедел типті гиперсезімталдығы байқалады. Антигеннің енуіне жауап ретінде пайда болған антиденелер ол антигендермен ерекше іn vitro мен in vivo әрекеттесіп, антиген-антидене комплексі түзіледі.

 

 Толық иммунды жауап тудыратын антигендер толық антигеңдер деп аталады. Толық антигендерге микроб, өсімдік, жануарлардан алынған органикалық заттар жатады. Химиялық элементтер жай және күрделі бейорганикалық қосылыстардың антигендік қасиеті жоқ. Организм үшін зияңды сияқты зиянсыз да заттар антигеи болып табыла алады.

 

 Бактериялар, саңырауқүлақтар, қарапайымдылар, вирустар, жануарлар клеткалары мен үлпалары, сонымен қоса клетка қабырғалары, цитоплазмалық мембраналар, рибосомалар, митохондриялар, микробтяқ токсиндер, гельмигптер экстракты, контеген жыландар мен аралар улары, табиғибелоктық заттар, кейбір микробтардың полисахаридті заттары организмге (|ртен бола отырып, антиген бола алады.

 

 Организмге бөтен болып келетін биополимерлердің антигенділігі күрылымдық ерекшелігімен сипатталады. Олардың көбі бірнеше түр антигендерден түрады. Көптеген антигенді емес субстанциялар басқа заттармен әрекеттескенде антигендік қасиет пайда болуына байланысты табиғатта антигендер кобейіп кетті.

 

 Кейбір заттар өз бетімен иммунды жауап тудырмайды. Бірақ жоғары молекулалы белоктың тасымалдаушыларымеи коныогациясы нәтижесінде немесе олармен араласын, осы қасиетке ие болады. Бұл антигендер толық емес немесе гаптендер деп аталады.

 

 Гаптендерге төмен молекулалық массасы бар химиялық заттар немесе күрделі химиялық заттар жатуы мүмкін. Олар: кейбір бактериалды полисахаридтер, туберкулез таяқшасыиыц полипептиді (РРД), ДНК, РНК, липидтер, пептидтер.

 

 Гаптен толық немесе конюгирленгенантигеннің бөлігі болып табылады.

 

 Белок конъюгаты мен  гаптенге пайда болған антиденелер сонымен қоса бос гаптеимен де әрекеттесе алады.

 

 Гаптендер иммунды  жауап тудырмайды. Бірақ құрамында оларға тән антиденелер болатын сарысулармен реакцияға түседі. Антигендер құрамындағы белгілі бір химиялық топтардың - детирминанта немесе эпитоптардың болуына байланысты ерекшеленеді.

 

Антиген детирминанты дегеніміз  аитиденелер мен иммунды компонентгі  клеткалардың танитын бөлігі.

 

Толық антигендер қүрамында екі немесе одан да көп бір мәнді детерминантты топтар болады. Соган орай екі валентті не поливалентті деп аталады. Толық емес антигендердің (гаптендер) тек бір детерминантты тобы болғандықтан бір валентті болып келеді. Генетикалық бөтендігі айқын биополимерлер сияқты "белоктар да айқьін антигендік көрсетеді. Жануарлардың филогенетикалық "туыстыгын табу үшін және сот-экспертиза медицинасыңца (қанның қай туыстыққа тән екендігін анықтау үшін), сонымен қоса тағам өнеркөсібінде (ет өнімдерінің фальсификациясын анықтау үшін) қолданылады.

 

 Антигеннің молекулалық массасының үлкен маңызы бар. Молекулалық массасы5-10 кД-нан төмен емес биополимерлер антигендік қасиет көрсетеді. Бірақ керісінше жағдайлар да кездеседі: нуклейн қышқылдарының белокпен салыстырғанда молекулалық массасы жоғары болса да, антигендік қасиеті төмен болады.

 

 Сарысулық альбумин мен гемоглобин молекулалық массасы бірдей (70000), бірақ альбуминнің гемоглобиннен антигендік қасиеті жоғарылау болады.