XVIII ғасырдағы Ағарту философиясы

     а) әрбір өкіметтің өзін әрқашанда күшейтуге тырысуынан шығады;

     в) азаматтардың біршамасының  ізгілік жолынан ауытқу мүмкіндігінен;

     с) жеке мүдделердің дамып,  жалпы мүдденің шеңберін қысуынан;

     д) мұндай жағдайда «жалпы мүддені»  өзгертіп, адамдарды алдап кету қаупі туады;

     Қоғамдық шартты сақтап қолудың  бірден-бір жолы, Руссоның айтуына  қарағанда, ол – халықты ағарту, оған әрқашанда дұрыс жолды  көрсетіп отыру.

    Руссо адамды тәрбиелеу мәселелеріне  де көп көңіл бөледі. Тәрбиелеу  дененіміз – табиғаттың адамға берген туа біткен дарындарын бірте-бірте дамытып, гүлдету. Адамға еріктікті сүю, тәуелсіз пікір айту сезімдерін қалыптастыру – қажетті нәрсе. Мәселені нақтылай келе, Руссо баланың тәрбиесін сатыға бөледі:

      туғаннан екіге дейін – негізінен,  оның дене тәрбиесіне басым көңіл бөлінуі керек;

     екіден он екіге дедйін –  сезім мен көңіл-күй тәрбиесі  жүру керек.         

     он екіден он беске дейін  – баланың ақыл-ойының дамуына  басым назар аударылуы қажет;

     он бестен он сегізге дейін  – баланы адамгершілік жолына қою керек, әсіресе осы соңғы «дауыл мен іңкәр» сатысына көп көңілл бөлінуі қажет.

     Тәрбие жолында тікелей зорлық  жасамай, баланың дамуына астыртын  ықпал жасау керек. Тәрбие жолында  еңбек денесі мен ақыл-ойының  дамуы бір-біріне ауысып, қатар жүріп отыруы керек.

    Руссо өз заманын ондаған жылдарға озып, болашақ ұрпақтарға зар әсерін тигізеді. Туссоның қоғам, адам, мораль т.с.с. жөніндегі көп идеялары біздің ғылыми-техникалық ревалюция жүріп, эклогиялық дағдарысқа әеліп жатқан заманға дад өзекті де, мазмұнды.

    Жоғарыда айтылған ұлы француз  ағартушыларының қатарына басқа  сол замандағы ойшылдарды кіргізуге  болады.

     Егер Кондильяк (1715-1780) қайсібір ой өқрісі түйсіктер берген деректердің негізінде пайда болады, яғни қоғамның рухани өмірінде күнбе –күнгі өмір бейнеленеді деп есептесе, Ламатери(1709-1751) өзінің емдеу тәжірибелеріне сүйене отырып, адамның ұйықтып жатып көрген түсі, иә болмаса ауырып, есінен танып жатқандағы сандырағын жан-дүниенің толығынан мимен байланысын көрсетеді, - деген пікірге келеді.

     Гельвеций(1715-1771) де осы көрсетілген  тұрғыдан мораль мәселелерін  қарап, адамның қайсыбір ләззат  алу формаларының негізінде сезім  толқыны жатыр, ал кейбір адамдардың  өзімшілдігіне келер болсақ, оны тәрбиенің негізінде түзеуге болады деген пікір айтады.

     Гольбоах(1723-1789) өзінің «Табиғат жүйесі» деген көлемді еңбегінде: «Өзімен-өзі өмір сүріп жатқан табиғат дүниедегі барлық құбылыстырдың себебін құрайды», - деген батыл да терең пікірге келеді. Табиғат дегеніміз – орасан зор шеберхана. Материяның негізгі өмір сүру тәсілі – қозғалыс. Ал тарту мен инерция-материяның ең терең табиғи қасиеттері.

    Өзінің әлеуметтік философиядағы  ғалым адамдарды азаматтылыққа,  заңға көнуге, елді қорғауға, қайсібір  саясаттағы озбырлыққа қарсы күресугеһ, жоғары мәдениетті басқару жүйесін орнатуға шақырады.

    Дидро(1713-1784жж.) – ұлы француз ағартушыларың бірі. Оның басшылығы мен ұйымдастыру қабілетінің арқасында XVIII ғ. «Француз энциклопедиясы» басылып шығарыла бастады. Онда сол кезге жейін жиналған ғылыми деректердің негізінде дүниеге жаңа көзқарас, жаңа саяси, құқтық, гуманистік идеялар дүниеге келіп, кеңінен қоғамда тарала бастады. Ол  француз холқының рухани жаңаруына өзінің өшпес ізін қалдырды.

    Негізгі еңбектері « Табиғатты  түсінуге ойлар жөнінде», Д’Аламбердің Дидромен сұхбаты», «Материя мен қозғалыстың философиялық принциптері» т.с.с.

    Егер франуцуз ағартушыларының  көпшілігі деистік көзқараста  болса, Дидро өзінің философиялық  көзқарастарында таза материялистік  бағытқа көшеді.

    Дүниедегі субстанция біреу ғана – ол материя, ал оның себебі өзінің ішінде, сондықтан оны түсініп, тану үшін ешқандай Құдай идеясы керек емес. Материяны ешкім жаратқан жоқ, ол Өзінің даму заңдылықтарының негізінде мәңгілік өмір сүріп жатыр. Дидро материяның өмір сүру тәсілін қозғалыстан көреді, сондықтан оларды бір-бірінен ажырыта алмаймыз. Бүкіл табиғат мәңгі қозғалыста, бір нәрселер жойылып, екіншілері оның орнына келіп жатыр. Дидроның ең тамаша ойы: ол материяның өзіндік ішкі күштерін мойындап және оның қайнар көзін ішкі қайшылықтардан  іздейді.

     Адам мәселесіне келр блсақ,  Дидро оны басқа тіршіліктер  сияқты өзінің қалыптасу, жетілу  тарихынан өтті деген пікірге  келеді. Адамның санасы ол Құдайдың  оған берген сыйы емес, ол –  материяның даму жолында пайда болған құбылыс. Ол тіршіліктің күрделену жолында пайда болады.

    «Қоғамдық шарттар» теориясына  сүйене отырып, Дидро корольдің  билігінің құдай берген билігі  жөніндегі сол кездегі кең  тараған пікірге қарсы шығып,  оны әшекрелейді. Ол конституциямен  шектелген монархияны жақтап, ағарған биліктің қажет екенін көрсету жолында талай ойларды қозғайды.

     Адамның өзімшілдігін мойындағанмен,  Дидро оны ақыл-оймен тежеп,  басқалардың да мүдделерін түсініп,  адам өзін-өзі тежей, шеңберлей  алатын дәрежеге көтерілуі керек деген гуманистік ойларды келтіреді.

     Қорыта келе, біз француз ағартушыларының  философия тарихындағы алатын ерекше орнын тағы да атап өткіміз келеді. Олардың айтып кеткен көп ойлары осы күнге дейін өзінің өзектілігімен бізді таңғалдырып, ішкі дүниемізде шабыт оятып, жаңа ой-пікірлерді тудырады.