Ұлттық сана ұғымының мазмұны мен сипаты

Әрине, өткеннің бәрі жаман деген пікірден аулақпыз. Ол кезде болған жетістіктер  жөнінде аз жазылған жоқ. Кейбіріне тоқтала кетейік. Елде білімді адамдар көбейіп, көптеген оку орындары ашылды. Зиялы қауым қазақтың мақтанышына айналды. Ауылдар қанат жайып, қалалар көркейіп өсті. Елде тың әлеуметтік-саяси қарым-қатынастар қалыптасты. Ең бастысы - жаңару қазақ психологиясына өзіндік ерекшеліктері желді ұлтымыз өзін басқалармен салыстырып, жетістік-кемшіліктеріне сыни көзбен карайтын болды. Өткен өміріміз адамзаттық даму тұрғысынан бағаланды. Әйтсе де Қазан төңкерісі - казаққа көп нәубет әкелген, ұлттық қасиеттеріміз бен ерекшеліктеріміздің жөнсіз жоғалуына себеп болғаны даусыз.

Біз елдегі саяси-әлеуметтік өзгерістердің үшінші кезеңін Кеңес үкіметінің құлау  процесімен байланыстырдық. Оның өзіндік  себебі бар. Саясатта, бүкіл Кеңестер Одағын «жұмса жұдырығында, ашса алақанында» ұстаған коммунистік идеология келмеске кетті. Егеменді еліміз солақай саясаттан бас тартты. ТМД елдері арасындағы бұрыннан келе жатқан байланыстар үзілді. Жаңа карым-катынастардың орнығуы оңай соқпады. Себебі - қазақ халқы қандай қиындықты басынан кешірсе де, дәл егемендіктің алғашқы жылдарындағыдай тарихи жауапкершілігі мол заманмен бетпе-бет келген жоқ-ты. Оның сыртында әлемдегі жаһандану процесі елге жаңа леп, өзгеше даму әкелді. Бүған бірден көндіге алмаған халық не істерін білмей, қиналды. Әлеуметтік тұрмыстың төмендеуі көп күттірген жоқ, өз нәтижесін берді. Жайбарақаттықты, жалқаулықты, есепсіздікті нарық экономикасы көтермейтінін көрсетті. Көптеген адамдар жұмыссыз қалды. Адамдардың моральдық азғындауы көбейді. Жезөкшелер ашық көшеге шықты. «Азаматтық неке» деген желеумен ер мен әйелдің бір шаңырақта тұруы үрдіске айналды. Баспасөз беттерінде «жезөкшелер үйін» ашу жөнінде пікір талас кылаң бере бастады. Есірткі мектепке жетті. Үй-күйі жоқ кезбелерге көз үйренді. Қоғам өмірінде парақорлық орын алды. Бұлардың бәрі жаһандану процесі әкелген келеңсіздіктер еді. Бірақ соны қарым-қатынастардың оң нышандары көрінбей қалған жоқ. Халқымыз дінге ден қоя бастады. Әсіресе жастардың дін қауымның негізін қалауы - көңілге қуаныш ұялатты. Бірте-бірте әлеуметтік тұрмыста тұрақтылық орын тепті. Нарықтың қатал заңы әрбір отбасыға жетті. Жаңа қазақтар көш бастады. Сөйтіп, халқымыздың сана-сезімі өзгеріске ұшырай бастады [68].

Бұл жерде айта кететін бір жай бар. Біздің пайымдауымызша, елдегі қазіргі катынастар ескі мен жаңаның тайталас күресінің нәтижесінде орнығып жатыр. Әрине,келтірілген әлеуметтік факторлар қазақтың мінез-құлқына, ұлттық психологиясына әсер етуде әрбір әлеуметтік топтың өзіндік ерекшеліктері көрініс беруде. Қазіргі қазақтап мынадай деп айта алмайсың. Өйткені, халықтың рухына ықпал еткен күштері сан-салалы. Бүгінгі қазақ ұлтының тыныс-тіршілігі күрделі. Ұлтымыздың даму процесін алсақ, бұл көп сатылы, әр деңгейлі, әртүрлі құбылыстардың жиынтығы десек кателеспейміз. Ұлттың әрекеттілігі, маргиналдануы, өмірде әртүрлі бағытты ұстануы оныңдаму, жаңару бағыт-бағдарын айқындауы қиындатып жіберді. Жаһандану дәуірінен басталған үшінші кезеңнің әсері мол, аумалы-төкпелі, болғандықтан халқымыздыңұлттық қасиеттері мен ерекшеліктері әлі де талай өзгеріске ұшырататыны даусыз. Осындай жолайрықта тұрған күрделі кезеңде коғамымыз халықтың санасына әсер ететін күштерді тиімділікпен пайдалансақ, ұлтымыздың жағдайын көтеруге мүмкіндік бар. Өйтпейінше, қазақтың бойына біткен тамаша қасиеттерін жоғалтып алуымыз әбден мүмкін.

Ата-бабаны қастерлеу рулық құрылымның діни сенімінен де туындайды. Өйткені  рулық жүйе салт-дәстүр мен әдет-ғұрыптарды сақтаушы орта. Ол негізінен аруактың моласына тағзым етуден байқалады. Кезінде  Ш.Уәлиханов қазақта қайтыс болған адамға корған немесе ескерткіш орнату балаларының парызы саналған деп  атап өткен. Бұл -қазақ үшін киелі үғым.

Аталмыш мәселені қазақ халқының өмірі жайында жазылған көптеген тарихи-этнографиялық, археологиялық жазба, филологиялық деректерге сүйене отырып С.Н.Ақатаев зерттеген, ол ата-бабаны қастерлеу «бабаны құрметтеу арқылы ру-тайпалық топтардың этнонимдік байланысын өзінше көрсетеді» деп санайды [69.113].

Қазіргі кезде қазақтардың ата-бабаны қастерлеуге  деген ұлттық сана-сезімінің деңгейі  өзінің рулық тегін («шежіре») ең құрығанда  жеті атаға дейін білуге деген  талпынысынан байқалады. Қазақтар үшін шежірені білу жерге, елге деген ерекше көзқарастан туындайды және ол айналасындағылардың  өзіне деген құрметі деп есептейді. Мұның бәрі түптеп келгенде, қазақ  халкының ұлттық сана-сезімін дамытады. Ал өз ата тегін, тарихын, тілін білмегендерді өзінің тарихи түп тамырынан мақұрым қалған мәңгүрт деп атайды. Ұлт ретінде өз-өзін сезінудің маңызды элементі адамның этникалық стереотиптің бір бөлшегі ретінде өз-өзін тануында. Оның тууы автоэтнонимнің қалыптасуымен, яғни озін «біз» нақты ұлт өкіліміз деп білуі болып табылады.

Қазақтарда  ұлттық сана-сезімінің қалыптасуы қазақтардың  біртұтас этникалық топ ретінде құрыла бастаған XV-XVI ғасырлардан бастау алады. «Қазақ», «Алаш» этнонимі өмірге келуі арқылы қазақтар өздерінің өзгелерден айырмашылығын көріп, қазақ халқының рулық негізде біріге бастады. Қазақ халкының ұлт ретіндегі біртұтастығы қазақ этносының үш жүзге - ұлы, орта, кіші жүздерге бөлінуімен ерекшеленеді.

Территорияның ортақтығы да қазақтар үшін үлкен маңыз атқарады. Олар өздерін шалқар даланың перзентіміз деп қабылдады. Қазақтардың ұлттық сана-сезіміндедала («Арқа») туған үйім, Отаным («Ата-мекен») деген ұғымдар қасиетті, қадірлі түсініктер тізбесін құрайды. Сондықтан қазақтардың ұлттық сана-сезімінде тарихи мәдениет өте маңызды. Ол ата-бабаны қастерлеумен, киені құрмет тұтумен байланысты. Қазақтар үшін Қожа Ахмет Яссауи мазары, Айша бибі мазары, Ұлытау тауы қасиетті орындар [70.34].

Тарихи  мәдениет, фольклормен және халықтың тарихи тұлғалары (Абылай хан, Кенесары, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би немесе қазақ батырлары) атымен сақталып жеткен халықтың тарихи естеліктерімен тығыз байланысты. Халықтың тарихи естеліктерінде халық өміріне қатысты тарихта болған барлық жарқын оқиғалардың ізі бар. Кей жағдайда ол жағымсыз қырымен де көрініп қалып жатады. Мәселен, тарихтың көлеңкелі беттеріндегі ұлттық әліпбидің жоғалуы, сталинизмкезіндегі ең таңдаулы ел зиялыларының атылыл-асылып кетуі, т.б. жайттар көпшіліктің есіне түседі. Көп уақыттар бойы өз проблемалары жөнінде ауыз аша алмай келген халықтың қайта құру, жариялылық саясаткерлердің мемлекеттік тілді білмеуі, іс қағаздарын жүргізуге тиісті жағдайдың жоқтығы, тіл саясатын жүргізуге көптеген факторлар кері әсер етуі мүмкін. Бір халықтың екінші бір халықтың ұлттық мәдениетіне менсінбей қарауынан, ұлттық салт-дәстүрлерін білмеуінен этникааралық қатынастар күрделене түсе бермек. Сондай-ақ, жағымсыз этникалык стереотиптің қалыптасуына экономикалық даму денгейінің төмендігі де әсер етеді (нарықтық қатынастардағы теңсіздік, бюджет дефициті, экономикадағы ұлттық құрылымның дифференциясы).

Халықтың  ұлттық сана-сезімінің оянуына әсер ететін факторлардың бірі -тіл, оның «Қорғаушысы, тілдің жұтаңдана бастауы ұлттық сана-сезімнің құлдырай бастауының айғағы» [71.26]. Тіл арқылы орта ахуалы, шынайы акиқат айтылады. Сондықтан тіл ерекшелігін зерттей отырып халықтың ұлттық өзіндік болмысын тануға болады. Тіпті тіл аркылы адамның-адамға деген қарым-қатынасын түсінуге болады. Маңызы мұнан кем емес тілдің атқаратын тағы бір функциясы-этноинтеграциялық. Ол рухани құндылық ретінде адам тұрмысының барлық қырларын жалғайды. Сонымен катар, тіл арқылы біз бір-бірімізбен, ортамен қарым-катынас жасаймыз және ұлттық, жалпы халықтық мәдениетпен жалғасамыз.

Республикамызда қазақ тілі толық құқылы мемлекеттік мәртебеге ие. Сондай-ақ Қазақстан территориясында ресми тіл ретіндегі орыс тілінің кұқын шектемей тең дәрежеде колданылады. Сондықтан да біз Р.Овсянико-Куликовскийдің бір тілге мемлекеттік мәртебе беру арқылы, сол халық өкілдеріне артықшылық беру ескіліктің арыны деген жалған пікіріне үзілді-кесілді қарсымыз [72.84].

Ұлттық  мәдени құндылықтар дегеніміз не? Қарапайым тілмен айтқанда ұлттық мәдени құндылықтар – белгілі бір  ұлтқа, ұлт азаматына тән зат, адами қадір-қасиет, яғни халық ғасырлар бойы жинақтаған ұлттық рухани және материалдық  құндылықтар.

Адамдардың  бойында қалыптасқан имандылық  қадір-қасиеттер рухани құндылықтарға, ал адамдардың қолымен жасалған тұтыну заттары мен кәсібі материалды құндылықтарға  жатады.

Өзімізді  өзіміз бағалай білуге бет бұру –  ұлттық байлығымызды игеру, ұлттық санамызды  дамыту. Ұлттық құндылықтарды іріктеп, оқыту процесіне енгізу арқылы ұлттың тұнып тұрған асыл мұралық рухани байлығынан болашақта ел билейтін ұрпақтарды сусындатып, отбасында да, мектепте де ұлтжандалылық пен отаншылдыққа баулып, өз халқын, өз мемлекетін көздің қарашығындай қорғайтын тұлғаларды тәрбиелеп шығару.

Өз ұлтын  қадірлеп-қастерлеген, ұлт қадірін  білген азаматтың бірі Ж.Аймауытов: «Мен халыққа кіндігіммен байланып қалғанмын. Оны үзе алмаймын. Үзу  қолымнан келмейді» - дейді [73.16]. Сырым Датұлы: «Мен ағайынды екеумін: бірі -өзім, екіншісі-халқым» - дейді [74.61].

Қазақ халқының осындай дәріптеуге, қастерлеуге, дамытуға тұрарлық ұлттық  рухани және материалдық құндылықтары туралы ұлағатты, құнды ойларын халық игілігіне, келешек ұрпақты, ел-жұртқа ие болар азаматтарды тәрбиелеуге қолдануға болады деп ойлаймыз.

Қоғамдағы адамдар жасаған рухани, материалдық, мәдени құндылықтардың алмасуы оқыту  процесі арқылы жүзеге асырылады.Соның  ішінде сын тұрғысынан ойлау жобасы арқылы оқыту – саналы процесс  екенін айтқым келеді. Интеллектуалдық  деңгейі жоғары тұлғаны қалыптастыру үшін, оны оқытып қана қою жеткіліксіз. Оны тұлға ретінде жан –  жақты дамытуға қолайлы, оқытудың шығармашалақ түрін жасау қажет, яғни шығармашылық оқу әрекетін туғызу қажет. Бұл баланы, берілген оқу материалын жаттап алу  ғана емес, керісінше өз бетімен  білім алу үшін ізденуге үйретеді

Ұлттық  құндылықтарды оқушы бойына сіңіруде ақын-жазушылар мен еліміздің  ұлтжанды азаматтарымен болған кездесулер әсер етеді десек артық болмас.

Ұлттық  тәрбиенің идеялық көздерін Шығыстың екінші ұстазы Әл-Фараби еңбектерінен табамыз. Ол адамның адамгершілік санасы қайырымдылық пен ақиқатқа арналған деп өсиеттеді. Әрбір адам мен  халықтарды бақытқа жету үшін бірігуге шақырады. Оның түсінігінше бақыт-жер  бетіндегі бейбітшілік,адамдар мен  халықтар достығы, олардың бір-біріне көмегі [75.18].

Ұлттық  тәрбиенің маңызды бөлігі-өз халқыңның  тарихи мен мәдени ескерткіштері  болып табылады. Руың мен отбасының  да өткенін есте сақтау пайдалы. Мешіттер мен шіркеулер де адамгершілік бағытында  көп жұмыстар жүргізе алады.

Тарихи  салт-сана, ұлттық зерде-мәдениетті азаматтық  иек артар рухани қазынасы. Өзінің тегін білу ұлттық ерекшелік негізіне арқа сүйеуі тиіс. Оның адамгершілік пен  тәрбиелік байқауы қазіргі дәуірдің–жалпықазақстандық шаңырақтың мұраттарына сәйкестенуі  қажет. Осы тұрғыда Н.Назарбаев  былай деп ерекше көрсеткен: «Тарихи  тек-тамырыңның тереңнен бастау алғанын  танып-түсіну, ата-бабаның шапағатын  мол шабыты істерін заңды мақтаныш ету, тоталитарлы кезеңнің зардаптарынан  айырылу, сөйтіп тарихи сананы уақыт  талабына сай қалпына келтіру  ұлттық тұтастануға тегеурінді серпін беруге тиіс» [76.16].Осы орайда ата-бабаларымыздың өткен жолына үңіліп, тарих дерегінің берер мағлұматын сараптай зерделесек, ұлтқа қатысты киелі ұғымдардың бәрі сол ұлтты құрайтын халықтың қалыптасқан дәстүрінен бастау алып, тамыр жаятынын пайымдау онша қиындық туғызбайды. Осыдан келіп, барлық халықтық құндылықтардың бастауы – ұлттық дәстүрдің мәні мен мазмұнын жете танудың қажеттілігі туындайды.