Ядролық қауіпсіздік

     Қарумен де, кәдiмгi тағайындаудың айтарлықтай  аса басым түсетiн күштерiмен  де Пақыстан билеушi топтарын стратегиялық ниетке сәйкес, мақсат тұттың бұл елiнiң  ядролық бағдарламасы жақтан бас  тарихи жаудың әскери-саяси байбаламын бейтарап қалдырсын - Индия, орналасқан қырылысу. Бұл, қатысудан тысқары ядролық қару-жарақ қоймасының исламабадында бұл елдiң халықаралық мәртебесi, бауырлас ислам мемлекеттерiнiң арасында объективтi түрде жоғарылатады. Саяси Пақыстан басқаруын өзгерiссiз асты сызылады: бұл елiнiң ядролық доктринасы өздiң өз тууiнен тек қана бiрiккен бағытталғандықты алады.[11, c.45]

     Пақыстандық ядролық бағдарламаның тарихи басымен  салдармен мемлекет және Халық Бангладеш  республикасының оның бұрынғы шығыс  бөлiгiнiң аумағындағы бiлiмiн ыдыратуға  алған Индияға қарсы соғыстағы  ұтылу iзiнше сол Омға күштердi Индия  баяулатуы туралы саяси шешiм  қабылдайтында 1972 жылдың қаңтары санауға  қабылдаған. Ядролық Пақыстан бағдарламасы жағдай жасайтын импульс 1974 жылдағы атом Индия зарядының сынауы осыдан кейiн алды, 1970-шi жылдардың екiншi жартысында қиын жағдай кадир Әбдiл көпшiлiгiнде қызметке қатысты оның дамытуларын түбегейлi үдеу байқалды. Шеткiсi Германияда жаратылыстану-ғылыми бiлiм алды, уранның сөндiруiнiң технологияларымен жақын танысқандығынан Нидерландтардағы өз теориялық бiлiмдерi және жаттығу дағдылары кешiрек тереңдеттi. А.К.ханды 1975 жылда Пақыстанға қайтып келдi, жыл ендi уранның сөндiруi бойынша белсендi жұмыстар елде кейiн басталды. Батыс сарапшыларының бағалары бойынша, Батыс сарапшыларын бекiтетiн Ядролық Пақыстан бағдарламасы Сауд аравиямен жартылай қаржыландырады; соңғысы пақыстандық қару-жарақ қоймасын қарайды бұл Иранға қарсы ядролық қалқан. Қару-жарақ қоймасы нақ сол, жуық шамамен бағалар бойынша, мақсаттарға немесе орташа алыстықтың зымырандарымен жеткiзе алатын 60-100 ядролық боезарядтардан немесе американдық өндiрiс F-16ның ұшақтарында құрастырады тұрады. Өздерiнiң боезарядтары және олардың жеткiзуiн құрал елдiң барлық аумағы, топырақтармен күштi сақталатын олар арналған бытыратып орналастырған.[12, 188б.] 

     

3. Қазақстанның  ядролық саясатындағы алатын орны

     Қазақстанның  қарусыздану мен жаппай қырып-жою  қаруын таратпау саласындағы саясаты  халықаралық қауіпсіздікті нығайту, мемлекеттер арасындағы ынтымақтастықты  дамыту, ғаламдық мәселелер мен қақтығыстарды  реттеудегі халықаралық ұйымдардың рөлін арттыру жолын ұстанатын  сыртқы саяси бағытымен айқындалады.

     Қазақстан Республикасы еліміздің таратпау тәртібін ңығайтуға батыл екендігін көрсететін бірнеше нақты қадамдар жасады.

     Қазақстанның  болашақ таратпау саясатының негізін  қалаған алғашқы қадам – 1991 жылы КСРО өмір сүріп жатқан кезеңнің өзінде Семей ядролық сынақ полигонының  жабылуы болды.

     1991 жылы Беларусь, Қазақстан, Ресей,  Украина басшылары Стратегиялық  ядролық күштерге байланысты  Алматы декларациясында бұрынға  КСРО-ның ядролық арсеналының  қызметіне ортақ бақылау орнатудың,  ядролық қауіпсіздіктің қажетті  деңгейін ұстап тұруда қандай  да бір іркілістерге жол бермеудің  тетігін айқындады және стратегиялық  шабуыл қаруын қысқарту саласындағы  КСРО-ның халықаралық міндеттемелерін  ұстанатындығын растады.

     1992 жылғы 23 мамырда Лиссабонда осы  елдермен АҚШ өкілдері аталған  төрт мемлекеттің аумағында орналасқан  стратегиялық ядролық күштерге  қолданылатын Стратегиялық шабуыл  қаруын қысқарту мен шектеу  туралы шарттың ережелерін іске  асыруға олардың жауапкершілік  аясын нақтылайтын бес жақты  Хаттамаға қол қойды. Сонымен  қатар, Лиссабон Хаттамасында  Беларусь, Украина және Қазақстанның  ядролық қаруға ие емес елдер  ретінде Ядролық қаруды таратпау  туралы шартқа қосылу міндеттемелері  тиянақталды.

     1994 жылғы 5 желтоқсанда ЕҚЫҰ-ның Будапешт  саммитінде ядролық қарусыз мемлекеттер  ретінде Ядролық қаруды таратпау  туралы шартқа (ЯҚТШ) қосылуына байланысты  жоғарыда айтылған мемлекеттерге  Қауіпсіздік кепілдігін беру  туралы Меморандумға Ресей, АҚШ  және Ұлыбритания қол қойды.

     Бұл құжатқа қол қойылу Қазақстанның өз аумағынан ядролық қаруды шығару бойынша өз міндеттемелерін толығымен  және бұлжытпай орындағанын халықаралық  қоғамдастықтың танығанын білдірді. Кейіннен осы сияқты кепілдіктер  Қазақстанға Қытай және Франция  тарапынан берілді.

     Ядролық арсеналды шығару бойынша өз міндеттемелерін  орындай отырып, Қазақстан өз жеріндегі  ядролық қарудың инфрақұрылымын жою проблемасымен және бұрынғы  әскери өндірістерді азаматтық мақсаттарға  көшірумен айналысты. Осы мақсатта Атом энергиясы жөніндегі  халықаралық агенттігінің (МАГАТЭ) аясында ядролық материалдарды бақылау мен есепке алудың, АЭС-ті пайдаланудың, ядролық материалдар мен қондырғылардың физикалық қорғалуының мемлекеттік жүйесін ұйымдастыру бойынша Қазақстанға техникалық көмек көрсетудің үйлестіру жоспары жасалды. Оған Ұлыбритания, АҚШ, Швеция және Жапония қатысты.

     1992 жылы Қазақстанда Қауіпті Бірлесіп  Қысқарту бағдарламасы іске асырыла  басталды. «Нанна-Лугар бағдарламасы»  деп аталатын бұл бағдарлама  шеңберінде 1991 жылы тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан аумағында қалған ядролық, химиялық және биологиялық қарудың нысандары мен инфрақұрылымдарын жою және залалсыздандыру жөніндегі жобалар кешені, стратегиялық шабуыл қаруының демонтажы, экспорттық бақылау жүйесін құру, қорғаныс өнеркәсібін конверсиялау жүзеге асырылды.

     Қазақстанның  ЯҚТШ-ға қосылуы еліміздің сыртқы саяси бағытын іске асыруың маңызды  кезеңіне айналды. Қазақстан ЯҚТШ-ға мүше бола отырып, осы шартқа сәйкес ядросыз мәртебесіне байланысты міндеттемелерін қатаң ұстанады.

     ЯҚТШ  ядролық қаруды бақылау саласындағы  қатысушы мемлекеттерді ядролық  қарусыздану бойынша іс-шаралар  қабылдауға міндеттейтін бірден-бір  көп жақты келісім болып табылады.

     Қазақстан ЯҚТШ барлық ядролық және ядросыз  мүше мемлекеттердің өз міндеттемелерін  орындау арқылы бұлжытпай және кезең-кезеңімен  ядролық қарусыздануын қолдайды. Бұл жолдағы алғашқы кезең  жарқышақтанушы материалдарды өндіруге бақылау орнату болуға тиіс. Әлемдегі жинақталған байытылған уран мен  плутонидің елеулі қоры, сондай-ақ оқтұмсықты жою нәтижелерінде алынатын жарқышақтанушы материалдардың үлкен көлемін таратпау тұрғысынан алғанда қауіпті болып табылады.

     1994 жылғы 14 ақпанда Қазақстан Атом  энергиясы жөніндегі Агенттіктің  (МАГАТЭ) мүшесі болды. ЯҚТШ ережелеріне  сәйкес 1994 жылғы 26 шілдеде Алматыда  Қазақстан Үкіметі мен МАГАТЭ  арасында Кепілдіктер туралы  келісімге қол қойылып, ол ҚР Президентінің Жарлығымен бекітілгеннен кейін, 1995 жылдың 19 маусымында күшіне енді.

     Барлық  ядролық нысандар МАГАТЭ-нің кепілдігіне  алынған және Қазақстанның барлық ядролық  қызметі Агенттіктің ережелері  мен стандарттарына сәйкес жүзеге асырылады.

     2004 жылғы 6 ақпанда Қазақстан Республикасы  мен МАГАТЭ арасындағы кепілдіктерді  қолдану туралы келісімге Қосымша  хаттамаға қосылып, оны 2007 жылғы  19 ақпанда бекітті.

     Қосымша хаттамада көзделген іс-шараларды  іске асырудың мақсаты – ядролық  материалдың мәлімделген бейбіт іс-әрекеттен әскери мақсатқа ауысуын  болдырмауға, сонымен бірге жалпы  алғанда мемлекетте мәлімделмеген  ядролық материалдар мен заңсыз ядролық іс-әрекеттің болмайтындығына  берік сенімділікті қамтамасыз ету.

     1996 жылғы қыркүйекте БҰҰ БА 51-ші  сессиясы уақытында Қазақстан  Ядролық сынақтарға жаппай тыйым  салу туралы шартқа (ЯСЖТШ) қол  қойды және 2001 жылғы 14 ақпанда  оны бекітті.

     ЯСЖТШ қол қою арқылы Қазақстан Ғаламдық мониторинг Желісін құру тұрғысынан ЯСЖТШҰ Даярлық комиссиясымен белсенді ынтымақтаса отырып, шарт шеңберіндегі верификациялық тәртіпті нығайтуға  қомақты үлес қосады.

     ЯСЖТШ ережелерін тиімді орындау мақсатында ҚР Үкіметі мен ЯСЖТШ Ұйымының Дайындық комиссиясы арасында Ядролық  мониторинг құралдарына байланысты іс-әрекеттерді іске асыру туралы келісімге қол қойылды.

     Қазақстан ЯСЖТШ Ұйымының маңызды жұмыстарының бірі болып табылатын Дала эксперименттерін өткізуге маңызды үлес қосты.

     2008 жылдың 1-30 қыркүйек кезеңінде бұрынғы  Семей ядролық полигонында ЯСЖТШ  Ұйымымен бірлескен Интегралды  дала эксперименті (ИДЭ08) өткізілді.  Аталған іс-шаралар кез-келген  ортадағы ядролық жарылыстарды  немесе оларды өткізуге дайындық  жұмыстарын тіркеу бойынша инспекциялардың  түрлі әдістерін дайындау мақсатында  өткізілді. ИДЭ08 - ЯСЖТШ Ұйымы  құрылығаннан бері ұйымдастырылған  іс-шаралардың ішіндегі аса маңыздысы  болды.

     1994-1996 жылдардағы ядролық қарусыздану  саласындағы белсенді іс-әрекетінің  арқасында Қазақстан 1996 жылы бақылаушы  мәртебесіне ие болды, ал 1999 жылдың 5 тамызында консенсус арқылы  Қарусыздану жөніндегі конференцияның  мүшелігіне қабылданды.

     Қазақстан, химиялық қаруы болмағанына қарамастан химиялық қаруды жасауға, өндіруге, жинақтауға және қолдануға тыйым салу туралы және оны жою туралы конвенцияның қатысушысы болып табылады. Қазақстан  оған 1993 жылы 13 қаңтарда қол қойды  және 1999 жылы 24 маусымда бекітті. Конвенцияның ережелерін орындау үшін ұлттық орган  құрылған. Қазақстан өкілдері Конвенцияға  қатысушы мемлекеттер конференциясының сессиялары мен жыл сайынғы отырыстарына тұрақты түрде қатысады.

     Сондай-ақ, Қазақстан Бактериологиялық және токсиндік  қаруды жасау, өндіру және жинақтауға тыйым салу туралы және жою туралы конвенцияға қосылып, оны 2007 жылғы 7 мамырда бекітті.

     Қауіпсіздікке жаңа қыр көрсетулерге қарсы тұру қажеттігі, халықаралық терроризмге  қарсы күрес бойынша шараларды  күшейту Қазақстанның таратпаудың  көп жақты тәртібіне қосылу жөніндегі  жұмысын жандандыруды қажет етеді.

     2002 жылғы 13 мамырда Қазақстан Ядролық  Жабдықтаушылар Тобының (ЯЖТ) 40-шы  мүшесі болды. ЯЖТ-ға қатысудағы  біздің мақсатымыз лаңкестікке  қарсы күрес, жаппай қырып-жою  қаруының таралуына қарсы тұру  шараларын жандандыру, ядролық материалдар  мен қосарланған мақсаттағы өнімдердің  пайдалануы мен қозғалысын бақылауды  күшейту.

     2005 ж. шілдесінде Қазақстан «Краков  инициативасы» деген атпен белгілі  Жаппай қырып-жою қаруының таралуы  саласындағы қауіпсіздік бастамасына  қосылды. Бұл бастаманың мақсаты  – күдікті әуе және теңіз  кемелерін, сонымен қатар жаппай  қырып-жою қаруымен байланысты  материалдарды тасымалдайтын құрлық  көліктерін ұстау үрдісіне барлық  мемлекеттерді жұмылдыру.

     2005 ж. шілдеде Австрия СІМ-не –  Баллистикалық зымырандардың таралуымен  күрес бойынша Халықаралық кодексінің  депозитариіне ҚР СІМ-нің Қазақстанның  Кодекске қосылуы туралы хабарлайтын  нотасы жіберілді. Бұл еліміздің  Зымырандық технологияларды бақылау  тәртібіне енуіндегі маңызды  іс болып табылады.

     2006 жылы 8 қыркүйекте Қазақстан көрші  мемлекеттердің қатарында Семей  қаласында Орта Азияда ядролық  қарудан азат аймақ құру туралы  шартқа қол қойды.

     Қазақстан алғашқы елдердің қатарында, Ресей  мен АҚШ Президенттерінің 2006 жылы шілде айында ұсынған, Ядролық терроризм  актілерімен күресі жөніндегі жаһандық бастамаға қосылды. 2007 жылғы маусым айында Астана қаласында Жаһандық бастаманың сыртқы істер министр орынбасарларының үшінші кездесуі өтті. 

     2008 жылы Қазақстанда Жаһандық бастаманың  шеңберінде келесі іс-шаралар  өткізілді:

     - 6 маусымда Алматыда Ұлттық ядролық  орталықтың Ядролық физика институтында  «Атом-Антитеррор -2008» атты терроризмге  қарсы халықаралық оқулары өткізілді.

     -  11 қыркүйекте Өскемен қ. Ульба металлургиялық зауытында «Жобалық қауіп» атты екі күндік семинар өтті.[13, 112б.] 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     

3. Қазіргі өркениеттегі ядролық  мәселе және оның болашағы
1. Иранның, Солтүстік Кореяның ядролық бағдарламасы