Буддизм

Буддизм

Буддизм - [санскритше - buddha күнәдан арылған, әулие] - дүниежүзіне кеңінен таралған негізгі 3 діннің бірі. Б.з.б. V-VI Үндістанның бүгінгі Бихар штатында пайда болды. Буддизмнің негізін салушы Сиддхарта Гаутама деп есептеледі. Буддизм басқа ілім-танымдарды бойына оңай сіңірді және оның негізгі қағидасы жан иесіне жамандық жасамау болғандықтан, жер жүзіне соғыссыз тарады. Қазіргі кезде Буддизм дінін 1 млрдқа жуық адам үстанады. Буддалық діни ілім көзқарастардың күрделі жүйесі б. т. Ол діни шығармалар жинағы "Трипитакада" ("Даналардың үш қат қауашағы") баяндалған. Буддизмнің уағыздарының өзіне тән ерекешеліктері бар.Буддизмде дүниені жаратушы қүдай жайындағы идея айтылмайды. Буддизм фәни өмірдің азаптары - ауру, кәрілік, өлімнен қүтылу жолын іздейді. Ол өмірдің қасіреті - нәпсінің тілегіне байланысты деді. Адамның денесі уақытша өмір сүреді. Ал нәпсі қанағатсыз тілегімен, өлімнің қорқынышымен ылғи бейнет туғызады. Сондықтан нәпсінің тілегінен қүтылу керек. Ол үшін төрт хақиқатты білу қажет:

1. өмір - азап;
2. азап нәпсіден туады;
3. нәпсіні ауыздықтаса, азаптан қүтылады;
4. нәпсіден қүтылудың төрт сатысы бар:
1. жүректің оянуы;
2. ниет, ақыл, ойды түзету;
3. мінез-қүлықты түзету;
4. адамға ғана емес, бүкіл жан иелеріне деген рақымшылыққа, махаб- батқа жету (аһимса - адамға, тіршілік иесіне жамандық жасамау, соның бірі көрінісі).

Аһимсаны жүзеге асыру  үшін Буддизм Веданы жоққа шығарады. Будда ілімінде этика мәселелеріне көп көңіл бөлінген. Буддизмнің негізіне қоршаған ортадан бөлінбей қарастырылатын жеке адамды дәріптеу және болмысты бүкіл дүниемен байланысып жатқан ерекше психологиялық процесс ретінде қабылдау принциптері алынған. Буддизмдегі негізгі ең ірі бағыттар - хинаяна және махаяна. Буддизм өзінің даму барысында үш кезеңнен өтті: хинаяна, әркімді туу - өлу ай- налымынан қүтылуды үйрететін алғашқы даналық мектебі (б.з.б. V ғ. - б.з. басы); екінші, бодхисаттава - қүтқару- шы көмегімен қүтылу; үшінші, махая- на (б.з. V ғ.-ына дейін) кезі. Махаяна не- гізінде будда (ісөкірек көзі ашылған) болуға мүмкіндік беретін жаңа тиімді әдістер уағыздалды (V ғ.-дан кейін). Ол ваджраяна деп аталады. Азияның көптеген елдерінде Буддизм қазіргі кездің өзінде қоғамдық және жалпы мемл. өмірге елеулі ықпал етіп отыр. Бүл елдердің бірқатарында Буддизм мемлекеттік дін болып есептеледі. Империалистер Буддизмнің ықпалын ескере отырып, бүл дінді өзінің реакцияшыл саяси мақ- саттарына пайдалануға тырысады. Соңғы он жылдықта необуддизм неме- се метабуддизмнің бірқатар жаңа ба- ғыттары пайда болды. Қазіргі уақытта будда үйымдары Азия елдерінде эр түрлі әлеуметтік рөл атқарады. Олардың кейбіреулері отаршылдыққа қарсы, үлттық тәуелсіздік үшін күреске белсене қатысуда. Біздің елімізде будда ламаиттердің ізін қуушылардың шағын топтары Қалмақ, Бурят, Тува АССР-лерінде түрады. Буддизмң көзқарасына дүниеден безушілік, жеке даралық тән. Қанаушы қоғамда байлық, күш, өкімет кімнің қолында болса, соған жалбыры- ну жер бетіндегі азап шеккені үшін күнәдан қүтқарады деп түсіндіреді. Сондықтан адам өткінші, жалған өмір сүретін мысал денесін ойламай, мәңгі өмір сүретін жанын қүтқарудың қамын ойлауы керек. Бүл - қанаушылармен келісуді уағыздайтын Буддизм діннің реакциялық жақтарынан бірі. Ол дінді қабылдаған елдердің өміріне едәуір ықпал жасады. Буддизмң таралуы синкретикалық мәдени комплекстердің қүрылуына эсер етті. Бүлардың жиынтығы будда үйымы - 1950 ж. қүрылған буддашылардың дүниежүзілік бауырластығы.

Будда – будда дінінің негізін қалаған әулиенің лақап аты. Шын есімі – Гаутама Сиддһартһа. Солтүстік Үндістанда (бүгінгі Непал жерінде), шак (сақ) халқы патшасының отбасында дүниеге келген. Будда (біздің заманымыздан бұрынғы 623 – 544 жылдары; санскритше Буддһа көкірегі ояу, көзі ашық деген ұғымды білдіреді) сол кездері Үндістанда үстемдік құрған Веда ілімін мойындамай, аһимсаны (тіршілік иелеріне жамандық жасамауды) уағыздаған.[өңдеу] Ұғымның мағынасы

Будда(санскрит тілінен аударғанда"оянған", "көзі ашық" деген мағынаны білдіреді) буддизм іліміндегі - айқындыққа(бодхиге)жеткенді айтады. Сиддхартха Гаутама (айқындыққа жеткен кезден Будда Шакьямуни есім алған),біздің заманымыздан бұрын шамамен 623-543 жылдары өмір сүрген,және бодхиге 588 ж.жеткен болатын, ең алғашқы да,ең соңғы будда да болып саналмайды.Буддизм  ілімінің көзқарасы бойынша,будда  деп кез келгеннің карманың жақсы,яғни оң санын айтарлықтай мол жинаған  және ақиқатқа(дхармаға)көз жеткен тірі жанды айтады.Ғалам тарихында осындай тәріздес көптеген тірі жәндіктер я жандар болатын. Осылайша,Гаутама Будда өтіп кеткен уақыт кезеңде де,әлі болашақта талай көптеген буддалар қатарының бір үзбесі болып табылады. Оның алдында Дипанкара будда болған еді,ал одан кейін келетін будданың есімі - Майтрейя.

Карма дегеніміз не

Карма (санскрипша – іс-әрекет) – ежелгі үнді философиясы мен дініндегі ұғым. Индуизм ілімінде жеке адамның табиғатпен тікелей байланысы К. заңдары арқылы реттеледі. Атма адам тәніндегі жанға айналып, жақсы, жаман әрекеттерге итермелейді. Карма – осы іс-әрекеттердің нәтижесі, жанның бір денеден екінші денеге көшуіне жағдай жасайтын себеп, сондықтан да адамның туғандағы хал-ахуалы (байлық, кедейлік, құрмет, жәбір, қасірет, тағы басқа) ата-бабаларының өткендегі іс-әрекеттері мен мінез-құлқының шарапаты не кесапатына байланысты.

Буддизм және саясат

Бір- біріне белгілі бір  қатынастағы әлеуметтік феномендер. Буддизмнің қоғамдық өмірге және адамның  өмірлік міндеттерін анықтауы тікелей  осы діни сеніммен тығыз байланысты. Оның аса маңызды ережесі түрмыс пен азап шегуді үқсастыруында. Буддизм  қоғамдық қатынастарды өзгертуге, оны  жақсартуға күш салмайды. Ол адамдарға  қауымдастықтың мүшелері ретінде жақсы  күйде көрінуі үшін түзелуге міндеттемейді. Буддизм адамды өзі туған, өмір сүріп  отырған әлеуметтік шындықтан алшақтатуға  тырысады. Осы орайда, буддизмде  әлеуметтік док- тринаның барлығын шартты түрде ғана мойындауға болады.

 Будда кезеңінің  өнері

Бхархуттағы символикалық күмбез қоршауындағы көп пішінді бейнелер жазық бедерлі болып келеді. Бұл  қоршаудың бұрыш-бұрыштары мен  қақпасы діңгектеріндегі якшалар, деваталар бейнелері олардан  гөрі биіктеу бедерленген, халық  арасында ерекше құрметке бөленген бұл  құдайлар аттары да осы жерлерге жазылған. Бедерлі көріністердің көпшілігінің осындай жазулары бар, олар джатакалар мен Будда өмірі кезеңдерінен алынған көріністер болып табылады. Қоршауда бұдан басқа символдық-сәндік пішіндер мен өсімдіктер бейнелері салынған медальондар, сол сияқты осы буддалық ғимаратты тұрғызушылар мен қамқоршыларының жекелеген бедерлі «суреттері» бар. Будданың бұрынғы өмірі жайлы әңгімелер дерегі ретіндегі джатакалар қолда бар жазба текстердің (сірә, бұлар ең алғаш Цейлонда жазылған болса керек) ең көнесі болып табылады, сол себепті де олар көркем ескерткіштер ғана емес, сонымен қатар ежелгі ертегілер желісінің будда ілімін тарату үшін қалай пайдаланылғанын, ертегі мазмұнының діни мақсатқа орай қалай өзгертіліп, мораль айтушылық қасиеттерге бөленгенін көрсететін буддалық әдеби текстердің ең ер- тедегі үлгілері болып саналады. Осылайша бейнелеу стилі Маурьялар кезеңі өнерімен салыстырғанда әлдеқайда көне стиль болып келеді. Алайда, бұлай бағалаған күнде де, мұндай үлгілерді жасаушы суретшілер Үндістанның басқа жерлерінде жұмыс істегенін, ең бастысы, олар әмір жүргізуші әулеттер тапсырмасы бойынша емес, монахтар қоғамы немесе солардың қалалық көпестер мен қолөнершілер топтарынан шыққан қолдаушылары үшін қызмет еткенін ұмытпаған жөн.

Жартастан ойып жасалған ең ежелгі храмдар чайтьялар көлемі мейлінше шағын, оның үстіне ешқандай да әшекейлері болмайды, бұлар Барабарада (Бихарда) орналасқан және, түрлі болжамдарға  қарағанда, Маурьялар билеген кезеңге  жатады. Бұған мысал ретінде өзінің кіре берістегі әшекейлерімен әйгілі Ломас Риши үңгірін алуға болады. Ол аджвиктер сектасы тұратын  және діни ғұрыптармен айналысатын  жер болған. Ориссадағы Бхуванешварға  жақын орналасқан, джайни монахтары  тұрған үңгір-монастырьлар да ең көнелердің қатарына жатады.

Жартастағы храмдар, дәлірек  айтқанда, чайтьялар мен вихарлар негізінен Батыс Үндістанда орналасқан, олар мұнда будда монахтары ұшін Батыс Гаты жоталарында ойып жасалған. Мәселен, тіпті біздің дәуірімізге дейінгі II ғасырда салынған Бхаджадағы үңгір-монастырь да осында, мұндағы чайтьяның жартастан ойып жасалып, әбден жылтырата өңделген символикалық күмбезі де бар. Храмның шағын вестибюлі қабырғалык ірі бедерлермен әшекейленген, ал жартастың сыртқы жағына көп қабатты ғимаратты бейнелейтін өрнек ойылған; сыртқы сәулеттің мұндай алдамшы көріністері жартастағы осы алуандас храмдардың бәріпе тән және әредік өзгерістерге түскеніне қарамастан, Гупттар дәуіріне дейін дерлік сақталған. Үңгір-храмға жарық түсіретін бірден-бір орын таға тәрізді будда терезесі деп аталатын үлкен терезе жайлы да осыны айтуға болады. Тұрқы бөшқе тәрізді бейнелі күмбезді ұстап тұрған, әбден жылтырата тегістелген колонналар өзінше айналмалар жасап тұр, олар символикалық күмбезді төңіректей жүретін діни дәстүрлі шерулер «соқпағы» ретінде пайдаланылып отырған. Бұлардың колонналары мен төбесі шын мәнісінде, сұлбасына қарағанда, ағаштан жасалған, сол себепті де бізге дейін жете алмай қалған жер бетіндегі құрылыстардың нобай бейнелері болып табылады, ал үңгірлерде олар ешқандай да конструкциялық міндет атқарып тұрған жоқ.

Көне будда өнері біздің дәуірімізге дейінгі IV ғасыр мен  біздің дәуіріміздің IV ғасыры аралығында Үндістанның бүкіл территориясына тарады. Бұл кезең ең әуелі Маурьялар мемлекетінің нығаю және бірігу дәуірі болды. Кейінірек жаңа дәуір — Үндістанның түрлі аудандарында мәдениет пен жаңа жергілікті өнердің дамуы және қажымас миссионерлер — кезбе монахтар көмегімен будда өнерінің елдің оңтүстік бөлігіне таралу дәуірі басталды. Олармен бір мезгілде,— кей жерлерде бөлшектеніп бөлінушіліктің де күшейе түскеніне қарамастан,— бүкіл Үндістансубконтинентінің әл-ауқатын арттыруға және біршама бірігуіне жағдай жасаған, сауда-саттық ісінің дамуы басталды.

Осы кезде үнді мәдениеті  мен өнерін сырт елдерге тарату ісі  бастау алды: Кушан мемлекеті мен Ганга жазықтығы Джамнадан — батыс пен солтүстікке, оңтүстік Сатавахандар мемлекеті мен Маурьялар дәуірінде миссионерлер арқылы буддизмді қабылдаған Цейлон аралынан шығысырақта жатқан Индонезия жеріне тарай берді. Сөйтіп әр түрлі елдерге буддалық іліммен бірге көне индуистік-брахмандық мәдениет элементтері де, буддалық текстер тілі палимен бірге санскрит те сіңісе берді. Ең өжет деген брахмандар Вьетнамның шығыс жағалауы Тьямпа және Индонезия аралдары сияқты тым алыс жерлерге де жетіп жүрді. Тіпті, қытайлық деректерге қарағанда, біздің дәуіріміздің I ғасыры бас кезінде Қытайға Үндістаннан буддалық монахтар келіп, өз ілімдерінің алғашқы ұрықтарын еккен. Кейіннен осының нәтижесінде Шығыс Азиядағы, ең алдымен, Қытай мен Жапониядағыбуддизм дамыды.^[1]

Матхура — Кушан патшалығындағы көркемөнер орталықтарының бірі болып табылады. Ал енді бір орталық Гандхарада, оның қазіргі шекарасынан сырт жерде, солтүстік батысында болған. Кушан мемлекеті қазіргі Ауғанстанды алып, Совет Одағының оңтүстік аудандарына дейін созылып жатқан. Бұл елдің халқы — сол кезге дейін Қытаймен шекараға жақын жерде тұрган, қытайша юз-джиб деп аталған тайпалардың ұрпақтары. Юзджилер Үндістанда буддизмнің қоргаушылары және таратушылары болып алған. Кушан әміршілерінің ішіндегі ең әйгілісі Канишка, ал оның ел билеген мерзімі Будда бейнесінің пайда болуы жайлы мәселеден де даулы болып келеді. Оның билік жүргізген мерзімін металл ақшаларды салыстыру, палеографиялық мағлұматтарға, мүсіндердегі шағын жазбаларға сүйену арқылы және, әрине, олардың өздерін стилистикалық зерттеу арқылы біздің дәуіріміздің II, тіпті, III ғасырына жатқызып жүр. Алайда, мүсіндерде кездесетін даталар сол «Канишка дәуіріне» орай жазылғандықтан, бұл әкімнің өмір сүрген мерзімі сияқты құбылмалы келеді.

Матхура мектебінің Будда мүсіншелерімен салыстырғанда Гандхара мектебінің Буддалары өңдеу техникасы жағынан жоғары, нәзік те сәнді келеді, бірақ соның өзінде салқындау көрінеді және формаларының енді келетіні кей реттерде провинциялық грек, дәлірек айтқанда, эллиндік өнердің әсер еткенін де байқатады. Бұл мүсіндерді бір кезде «Үндістандағы» грек өнерінің туындылары» деп те атады және оларды кейде «үнділіктен тыс» деп есептеп, үнді өнері тарихынан шығарып тастап та жүрді. Қазіргі кезде Гандхара өнеріне бұлай қарау әлдеқашан жайына қалды, ал оның үнді-будда көркемөнерінің бір тармағы және үнді өнері үлгілерін Орталық Азияға, одан әрі Оңтүстік-Шығыс Азияға таратудағы басты сабақтастық-сарапшылық маңызына шек келтіруге болмайды. Гандхара өнерінің сипатын мазмұны мен көзқарастар жүйесі бойынша үнділік, ал формасы бойынша эллиндік және үнділік деп анықтай түсуге болады.Будда мүсіншелерінің басқаша түрін Амаравати өнері жасады. Біздер мұнда оң қол алақанын көрушіге қарата көтеріп («абхаямудра», қорғайтынын, жақтайтынын көрсететін белгі) түрегеп тұрған Будданы көреміз. Мол қатпарлы құнды киім бұл мүсіншені Матхура, Гандхара мектептерінің Буддаларына жақындата түседі. Алайда, бұл киім Матхура мектебі мүсіншелеріндей бейнені ықшам, оңтайлы етіп тұрған жоқ, ал киімдегі мол қатпарлар Гандхара мектебінің қыруар мүсіншелеріндегідей сыпайы да сәнді емес. Бет-жүзі сопақша келген деуге болады және уақыт жағынан өзінен бүрын жасалған, Матхура мен Гандхара мектептерінің мүсіншелеріне қарағанда әлдеқайда шабытты кейіп байқатады. Мәнерлеп өрген бұрымдары бар толқынды шаштары алғашында Гандхара мектебінің Буддаларына ғана тан болса, кейіннен ол матхуралық Будданың басында да пайда болды. Матхура және Амаравати мектептерінің мүсіншелеріндегі киім Будданың сол жақ иығында ғана болса, гандхаралық мектеп мүсіншелерінде екі иығына бірдей жамылған.

Матхурада буддалық өнер туындыларымен  бірге көптеген джайндық мүсіндер мен  бедерлер де табылды. Тіпті, джайндық символикалық күмбездер де болыпты, алайда, олардың бірде-бірі тұтас сақталмаған. Пластика туындыларының көпшілігі, мәселен, Матхурада табылған тас бағандардағы әйелдердің өте әдемі жартылай жалаңаш денелері, тіпті де діни мазмұнда жасалмаған. Буддизм мен джайнизмің тақуа ілімдері мұндай бейнелерге шыдамдылықпен қарайтыны былай тұрсын, тіпті, оларды әдетте құрылыстарды әшекейлеудің қажетті құрамды бөлігі деп есептейтіні таң қалдырады. Мәселен, Санчидағы қақпаларға ойып салынған якша әйелдерінің, Бхархутадағы тас қорғандар сюжеттерінің Карлидағы «митхуна» жұптарының бейнелерін көріп, осындай қорытындыға келуге әбден болады. Мұны жаңа дәуірдегі (құбылыс деп) түсіндіруге тырысушылық кереғар пікірлер туғызады. Бәлкім, бұл жерде көне заманнан бері үстемдік алып келе жатқан құнарлылыққа табыну дегеннің көрініс беруі айқын байқалды ма екен? Қарапайым халық санасында ол әрқашан да бай өнімге, материалдық игілікке және бәрінен бұрын тұқымның берекелі болып, үздіксіз жалғаса, көбейе беруіне деген үміттің негізі сол жыныс табиғатына байланысты деген ұғым орын алған. Әңгіме монахтар туралы емес, әсіресе, олардың халықтан шыққан қыруар жолын қуушылары туралы болғанда жаңа діни ілімдер — буддизм мен джайнизм — бұл үміттерді ескеруге тиісті болмағаны ма сонда? Құнарлылыққа табыну әлі де берік орын алып келе жатқан село халықтары үшін ғана емес, гүлденіп тұрған қалалардың халықтары үшін де дәл осылай болды. Бізге жеткен жазбалар мен текстер бойынша дәл сол бай көпестер мен қолөнершілер одақтары осы жаңа діндердің негізгі қолдаушылары болғаны мәлім. Оларға брахманизмнің бірбеткейлік табиғатын бастан өткеруге тура келді ғой, сол себепті де Будда мен Махавира (джайнизмнің негізін салушы) өздерінің жаңа ілімдерімен олардың ойынан шықты. Буддатекстері баяндауларына қарағанда, бай куртизанкалардың өздері де Будда мен оның монах шәкірттеріне шақырушылар жіберіп, монастырьлар салу үшін қымбат бағалы тартулар жіберіп отырған.

Ашока (шамамен біздің дәуірімізге  дейінгі 273—232 жылдар) бізге дейін  келіп жеткен жазбаларды қалдырған  алғашқы үнді әмірийсі болды. Бұл  жазбалардан Ашоканың Калинганы  қанға бөктіріп талқандағаннан кейін  барлық соғыс жорықтарын мүлдем тоқтатуға  ұйғарғанын және өмірін мемлекетті бейбіт жолмен басқаруға, өз бағыныштыларына  әкелік қамқорлық жасауға, бұл ретте  осы оқиғалардан екі ғасыр  бұрын Үндістанның солтүстік-шығысында пайда болған Будда ілімін ұстануға салтанатты уәде бергенін білеміз. Бұдан кейінгі кезеңде ол буддизмнің Үндістаннан тыс жерлеріне де мәлім құдіретті қамқоршысы болады.