Жәдідшілдедің негізін салушышысы жайлы

 

 

Жадидизм (арабшадан «жаңа», «жаңашыл») ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында пайда болған әлеуметтік-саяси және интеллектуалды қозғалыс. Ресей империясындағы мұсылман халықтары арасынан ортаға шыққан бағыт.

  ХІХ ғасырда орыстар  арасындағы мұсылмандардың көбінесе  поволждық және крымдық татарлар  және де басқа да дәстүрлі  ханафи мазхабын ұстанатынхалықтар арасынан да қоғамдық-саяси және интеллектуалды қозғалыс қалыптаса басталды. Бұл қозғалыс Жадидшілдік (жаңашыл) деген атқа ие болды.

  Мұсылман-реформаторлар  тобының басқы мақсаты, міндетін  дамыту, прогресс жасау үшін құрылған. Жадидшілдер молдаларға және діндар адамдарға заманауи өркениетті білдіріп, оқыту үшін, білім беру мен тәрбие жолымен әрекет жасады. Еуропалық өркениеттің мұсылмандар үшін қойған мәселелерді шешу үшін, «иждихат қақпасын» ашу міндетті деп есептеген.

 Жалпы айтар болсақ, Жадидшілдік ағартушылықты насихаттау, түркі тілін мен әдебиетін  дамытылуы үшін, зайырлы тәртіптің  зерттелуі үшін, әйелдерін құқықтарын қорғау мақсаттарында Жадидшілер құрылды.

Жадидшілдіктердің идеологтары (Ш. Маржани, Х. Файзханов, И. Гаспиринский, М. Бигеев, Р. Фахретдинов, М. Акмулла, М. Уметбаев, З. Расулов), прогрессивті буржуазиялық татарлар(ағайынды Хұсайыновтар, Орнебургтық Рамиевтер, Троицктік Яшувтар, Уфалық С. Надиров және Хашимов) және мұсылмандық рухани (Камалетдинов, К. Захир, Абубакиров) ғұламалар болды.

  Орталық Азияда танымал  жадидшілдер өкілдерінің бірі  М. Абдурашидханов, М. Бехбуди,  Ф. Ходжаев, С. Мирджалилов және  тағы басқалары.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  Жадидшілдіктің негізін салушы – Исмаил Гаспринский 8-наурыз 1951 жылы Крымдағы Гаспры ауылының жанындағы Аджикой ауылында дүниеге келген.

   Ауылдық округтағы  мұсылман мектебінде, Воронежде  білім алады. Мәскеудегі кадет корпуста оқып, 15 жасында ол оқуын тоқтатып, мектебіндегі досымен жаяу Мәсукеуден Волгаға, одан Донға, Азов көлімен Бахчисарайға барады.

   Өзінің туған қаласындағы  медресеге орыс тілі мұғалімі  болып тағайындалады. 1871 жылы Гаспринский Парижге барып, үш тұрып, «жарнама конторасында» және Тургеневтің хатшысының қызметтерін атқарады. Сол жерде ол  орыс баспаларына өзінің мақалаларын жазып, жібере бастайды. 1874 жылы Стамбұлдаға барып, бір жыл ішінде түрік тілін меңгереді.

   Отанына оралған  соң, Бахчисарайдың басшысы болды.  1883 жылы Гаспринский баспасөз және педагогикалық салаға ауысады.

  Ол мұсылмандық «Тарджиман»  атты газет шығарып, сындар  мен цензуралар айтылды. Себебі  ол кездегі патшалық басқару  жүйесі халықтық шовинизмде негізделінген  еді.

   «Төрт жыл ішінде  мен губернаторларға және министрлерге  өтінішпен барып, төрт жыл ішінде Петербургке барып газетті шығаруға рұқсат алдым» - дейді жас жазушы.

   Бұл газетті шығаруда  алғаш қолдаған теолог Ш. Марджани  еді.

   «Тарджиман» газетін  шығармас  екі жыл алдын, Гаспринский  Симфиропияда брошура шығарып,  ағартушылықты, білім беруді «жаңа  әдіспен» жүзеге асыру қажет  деген.

   И. Гаспринскийдің  «жаңа тәсілі» негізінде фонетикалық  оқыту принципінде, медреселерге  жалпы қоғамдық зайырлы пәндерді  енгізу, яғни арифметика, орыс тілін,  география және тарих пәндерін  енгізу.

   Исмаил Гаспринский  1914жылы қайтыс болды. Бірақ өзінен кейін жүздеген жақтастар қалдырды. Оның ілімін тек Ресей империясынынң аумағында ғана емес, шет елдерге де таралды. Әсіресе Түркия, Парсы және Үндістан елдеріне.

   

 

 

 

 

 

 

  Жастар және  саясат

 ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында Түркістанда құрылған қоғамдық-саяси және мәдени-идеологиялық қозғалыс.  Нақты тарихты және тарихи процессті қажет еткен Жәдідшілдік бағыт. Бұл қозғалыс Түркістан жастарының ұлттық, қоғамдық оянудың, көтерілуінің басты қозғалыс құралы ретінде болды. Ұлттық-мемлекеттік жаңғырту процессіндегі басты рольді Жәдідшілдер Түркістанды тарихи даму процессте алдынғы қатарға қоятын, зиялы, рухани бай, саяси қалыптасқан және прогрессивті жастарды алға тартты.

 Бұл патриоттық қозғалыстардында  тарихи процессті тездету үшін, Жәдідшілдер жастарға сенім артып,  ерекше маңызды болды. Ел болашағы, ұлт болашағы жастар деп білген  Жәдідшілдер, Түркістанды бостандыққа,  тәуелсіздікке жетелейтін, жеткізетін  жастар деп сенді. Сол себепті  Жәдідшілдер жастардың жан-жақты  білімді, терең ойлы, жоғары білікті,  Шығыстың ғана емес Батыстың  да мәдениетін терең меңгеру  үшін қарқынды жұмыс жасады.

 Жәдідшілдер модернизациялық  идеологиясымен қайта құру және  мінсіз білім жүйесіне негіздеді. 

 Бұл жаңа жүйе жастарға  жақсы әсерін тигізді. Жоғары  білікті, жан-жақты білімді жастар  тәрбиеленіп, қоғамдық-саяси, ұлттық және рухани идеялық қозғалыстарына өздерінің үлестерін қосып, өздерінің өлкелерінің көркеюіне, дамуына, прогресс үшін белсенді ат салысты.

 Ағартушылық идеяның  маңыздылығы әсіресе, жастардың  жағдайлары төмен адамдар да  жалпы білім алу үшін, Жәдідшілдер  «Жамияти қайрия» жәрдем беру  қоғамын құрады. Бұл қоғамның  бастты мақсатты жаңа бағытты  мектептерге оқулық құралдырмен,  кітаптармен қамтамасыз етіп, жәрдемдесу  болатын. 

 Жәдідшілдердің білім  беру саясатының идеологиясында Түркістанның мәдени ағартушылығын әлемдік деңгейге көтеру болатын. Жәдідшілдер бұл жаңа методтары халықтың және елдің жаңа және сапалы даму сатысына көтеруіне сенді. Сондықтан олар мектептерде бұрынғы дәстүрлі білім беруден зайырлы білімге баса назар аударып, діни білімді схоластикадан айырып, Шығыс пен Батыстың мәдениетін оқытатын. Нәтижесінде бұл оқушылар басқалардан білімнің тереңділігімен, жан-жақтылығымен ерекшеленіп, болашақта білікті маман болуға септігі тиеді.

 Жаңа ұрпақ тәрбиелеудегі  басты мақсаты ретінде, рухани-әдептілік үшін әдебиет және театр өнері, ұлттық баспаханалардың болуы, дамуы Жәдідшілдіктердің халыққа ағартушылығының әсері етті.

 Олар жастарды білімге,  мәдени-рухани дамуына, қоғамдық-экономикалық  модернизация және өлкенің саясатына  араласуға шақыратын. Олардың  ойларынша, білімді жастар ұлттың  қажеттілігін білдіріп, Түркістанда  тарихи процесске араластырып,  жоғары үлгіде болатына сенетін.

 Сонымен, ғасырлар  бойы Түркістандық Жәдідшілдер  ұлттың игілігі үшін, халықтың  рухани байлығы үшін, жаңа өмір  сүру формасы мен тарихи прогресс  үшін, қайсарлы күрескені біз  үшін үлгі болу тиіс. Олар ұлттың  білімге құштарлы әрі модернизациялау  ойлары, халықтың бостандық үшін күрестері жігерлендіріп, ойлары қуаттандыратын. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Баспа және ағартушылық

 Ағартушылықтың  дамуы.

  ХХ ғасырдың басында Қазақстанда орыс және орыс-қазақ мектептер көбейе түсті. 1897 жылына қарағанда, 1911 жылдары мектептер саны екі есе болады. Бірақ халық сонда да медреселерде білім алуды жалғастырды.

  Бұл қозғалыс мектеппен медреселерге жаңа білім беру әдісін енгізді.Жадидшілер бұл тәсілді «усул-и джадид» деп атады. Жаңашыл өкілдері діни фанатизмге сын тағып, заманауи талапқа сай емес, мектептердегі оқыту жүйесін зиялы әдісімен оқытуға талап етті. Білім мен ғылымның дамуына жол ашып, осы негізде өркендеуін қалады.

  ХІХ ғасырдың соңы  мен ХХ ғасырдың басындағы  ең үлкен оқиға, ол «жаңа  методты» білім ордасының ашылуы  болды. Жәдідшіл жақтастары мұсылмандық  мектептерді реформалау, кең түрде  басқа да география, тарих,  орыс тілі деген пәндерді енгізіп,  тәртіп енгізіп, жаңа бағытпен, жүйемен оқыту үшін күресті. 

  Жәдідтерге қарсы  «қадим» бағыты болды. Қадимшылар жаңа жүйелі мектептердің ашылуына қарсы патша үкіметімен бірігіп, қарсы күресті.

  Бұл жағдайға қарамастан, ХХ ғасырда Қазақстанда «жаңа  жүйе» үшін күресі үлкен қалаларда  кейіннен кіші ауыл аймақтар  да белсенді ат салысты. 

  1900 жылдан бері ескі жүйелі мектептер жайлап жаңа жүйеге ауысады бастады. Мысалы: Түркістан қаласындағы 30 ескі жүйедегі мектептің 2-і жаңа жүйеге ауысты. ХІХ ғасырдың 70 жылдары ашылған Қазалы қаласындағы ескі жүйелі мектеп, 1903 жылы жаңа жүйеге ауысады.

  1905 жылы Перовск (Қызылорда) қаласында арнайы түрде жаңа жүйелі мектеп ашылды.               Бұл жағдайды басқа да қалаларда байқауға болады. Аерный(Алматы), Семей, Ақмола, Петропавл, Қостанай, Орал, Ақтөбе және т.б. қалалар. Сондай-ақ 1883 жылғы Алматыдағы, 1870 жылы Қопалдағы ескі жүйелі мектептер 1904-1905 жылдары «жаңа жүйеге» ауысқанын мысал ретінде келтіруге болады.

  Қазақстанда жоғары  оқу орны болмағандықтан, қазақтар  Петербург, Қазан, Мәскеу қалаларындағы  институт, университеттерінде білім  алды. Тек ХІХ ғасырдың аяғында  ХХ ғасырдың басында ғана медициналық  жоғарғы білімді астаналық әскери  академияны бітіргендер: А. Көтібаров,  Х. Досмұхаммедұлы, С. Шалымбеков, Н. Ысмағанбетов, С. Аспендияров.Саратов университетін: Е. Қосболатов, Е. Жүсіпғалиев, М. Ниязов, Б. Бейсенов, К. Есенқұлов. Қазан университетін: М. Қарабаев, М. Шамбалов, А. Алдияров, М. Шолтырев, И. Қашқынбаев. Мәскеу университетінің медицина факультетін бітіргендер: Д. Құспағалиев. Томскіде: А. Айтбакин және Ы. Жақсылықов. Киевті: Н. Жақыпбаев. Петербург қыздар институтын Гүлсім Аспендиярова бітірген. Бұдан басқа көптеген қазақтар заң, техника факультетерінің жоғары оқу орындарында оқыған. Берілген толық емес мәліметтер бойынша ХХ ғасырда 100-ден  астам қазақтар жоғары білімді болған.

 Қоғамдық-демократиялық  күштің біріктіруінің нәтижесінде  түркі тілдерінде газеттерді  шығару, мәдени-ағартушылық орталықтарының ашылуына септігін тигізді.

  Жадидшілдердің өкілдері  алғашқы қазақ, татар, башқұрт  ұстаздары ағайында Хусайындер  медресесінің түлектері және  Каир мен Стамбұлдағы реформаланған  медреселерде, Бахчисарай мен Қасымов  қалаларындағы педагогикалық курстарда  білім алған. 

  1890 жылдың ІІ жартысынан бастап, «Расулия», «Гусмания», «Ғалия» медреселерінде арнайы мамандандырылған ұстаздарды дайындады.

  Уфа губерниясында  жаңа тәсілді ең бірінші 1890 жылы «Ғұсмания» медресесінде, ал Оренбург губерниясындағы «Хусания» медреселеріне енгізілді.

  ХХ ғасырдың басында  Башқұрттардың мектеппен медреселерінде  жаңа әдісті нақты енгізіп,  бекітті. Ескі әдіспен оқытатын  мектепт 3-5 жылда оқытылса, ал  жадидшілдерде бір жылда оқытылды. Білім беру араб тілінен осман тіліне, одан татар тіліне ауысып, сабақ берілді. Оқытылатын пән ретінде бекітіліп, басқа зиялы тәртіптерді кең түрде оқытылды.

   Нақты оқу жылы  бекітіліп, сыныпта оқытылуы, бастау  алды. Бұған қоса жаңа тәсілді  мектептерде еуропа стандартына  сәйкес оқыту тәсілдері жүрген. Тақта, парталар қойылып, оқушыларды  сыныптарға бөліп, ал оқу мерзімін  сабаққа жіктеп оқытты.

   1897 жылы Оренбургте алғашқы жаңа әдісті қыздар мектебі ашылды.

 

 

Баспа

  ХХ ғасырдың басы қазақтардың баспасөздің гүлденген кезеңі еді. Егер ХІХ ғасырдың соңына қарай тек  2 баспахана «Түркістан уалиятының газеті» (1870-1883) және «Дала уалиятының газеті» (1888-1902) болса, онда 1905 жылдан кейін бірқатар газет, журналдар басыла бастайды.

  1907 жылы бір топ зиялы Петербургте «Серке» газетін шығара бастады. Редакторы Абдурашид Ибрагимұлы болды. Осы газеттің 2-ші санында

М. Дулатұлының «Біздің  мақсат» атты мақаласы жарық көрді. Патша үкіметі бұл газет қазақ  халқын укіметке қарсы үндейді деп, жауып тастайды.Осы жылдың наурыз айында Троицк қаласында «Қазақ газеті» жарық көріп, бірінші санынан кейін басылуға тыйым салынды.