Негізгі капиталды бағалау түрлері,амортизациясын есептеу әдістері

 
 

Негізгі капиталды бағалау  түрлері,амортизациясын есептеу әдістері 

  Негізгі өндірістік  капитал (қор, қаржы) – бұл өндірістік процестерде пайдаланатын құралдары. Негізгі өндірістік капиталға жатады: өндіріске қатысы бар бір жылдан артық пайдаланатын еңбек құралдары. Кәсіпорында сондай-ақ негізгі бейөндіріс капитал болуы мүмкін: тұрғын үйлер, мектептер, балалар мекемелері, мәдениет үйлері және т.б.

Негізгі капитал - ұлттық байлықтың үлкен бөлімі. Өнеркәсіп және құрылыс үздіксіз істегенде ұлттық байлық жылдан-жылға  өседі. Негізгі капиталдың сапасы да өседі. Оның себептері: жаңадан салынатын  және жасалатын үйлер, жабдықтар  алғы жобаны және конструкцияны пайдаланады. Сондай-ақ ескі үйлер, жабдықтар модернизация арқылы жаңартылады.

Қызмет көрсету мерзімі мен күйіне байланысты негізгі қорларды бағалаудың келесі түрлері кездеседі:

• толық бастапқы құны, яғни жаңа объектінің өндіріс жағдайында  жасалынған, іске асырылған құны
• толық қайтадан қалпына келтіру құны, яғни өндірістің қазіргі заманғы  жағдайында  негізгі қорлардың әрбір объектісін қалпына келтіру құны
• тозуды алып тастағандағы бастапқы құны
• тозуды алып тастағандағы  қайтадан қалпына  келтіру құны.

      Негізгі қорлардың толық бастапқы құны тасымалдау мен монтажға жасалынған шығындарды  қосқандағы  әрбір объектіні  салу немесе иемдену  процесінде  төленген нақты сомамен анықталады. Оған пайдалану процесінде еңбек құралдарының кеңейтілуі мен модернизациялау шығындары кіреді. Егер негізгі құралдар қаржы төлемін кейін төлеу  арқылы немесе несиеге алынса,онда бастапқы құнға  жабдықтаушыға төленетін  пайыз сомасы да кіреді.

      Толық қалпына келтіру құны бағалауды қайта орындау процесінде негізгі қорларды жаңа түрде қайта өндіруге қажетті шығындарын анықтайды.

      Тозуды алып тастағандағы бастапқы құны дәл сол кезеңде пайда болған тозудың сомасын алып тастағандағы толық бастапқы құнға сәйкес келеді, яғни негізгі қорлардың қызмет ету процесінде өнімге аударылған құнының бөлігіне тең.

      Қалдық құнды анықтауға қажетті тозудың сомасы бухгалтерлік баланстың пассивінде көрсетіледі, негізгі қорлардың қалдық құны жылдық есепке енгізіледі.

      Тозуды алып тастағандағы қалпына келтіру құны, негізгі қорларды қайта бағалау  уақыиындағы нақты  тозуды ескергендегі өндірістің қазіргі заманғы жағдайындағы әрбір объектіге  берілетін баға сомасына сәйкес келеді. Сондықтан тозу мәліметтері амортизациялық шығындардың нормативтерін дұрыс есептеу үшін қажет, негізгі қорлардың күйін өзгертетін маңызды фактор болып табылады.

      Тозуды алып тастағандағы бастапқы құн табиғи және моральдық тозуды ескергендегі белгілі бір кезеңде қызмет еткеннен кейінгі бастапқы бағадағы негізгі қорлардың құнын көрсетеді. Басқаша айтқанда, негізгі қорлардың қызмет етуінің белгілі бір уақыт аралығынан кейін қалған қазіргі жағдайдағы өндірудің құнын көрсетеді. 

Негізгі құралдардың түсінігі және жіктелуі

 Кәсіпорының  қалыпты өндірістік- шаруашылық  қызметін қамтамасыз ету үшін  негізгі құралдар қажет. Әрбір өндіріс бойынша олардың саны еңбек құралдарын тиімді пайдалану өндірісін ұйымдастырудың және басқарудың прогрессивті нысандарын есепке алумен олардың жоспарлық тапсырмалары мен анықталады. Кәсіпорынның өндірістік шаруашылық қызметіне бірнеше жыл бойы қызмет көрсететін басқа мүліктің бағасы мен еңбек құралдарының бағасы экономикалық ұғымды «негізгі құралды» құрайды.

 Ұзақ пайдалану  процесінде негізгі құралдардың  құрамы өзгереді: олар кәсіпорынға  келіп түседі және пайдалануға  беріледі, пайдалану процесінде  тозады, жөндеу жолымен қалпына  келтіріледі, кәсіпорын ішіне  өтеді, ескіру немесе одан әрі  пайдаланудың мақсатсыздығы нәтижесінде  шығарылып тасталады, сондай-ақ  басқа кәсіпорындарға беру. Барлық  аталған өзгерістер бухгалтерлік  есепте көрініс табады.

 Негізгі құралдар- материалдық активтер олар:

1) компания немесе  қорларды жабдықтау және қызмет  атқару үшін, басқа компанияларға  жалға беру үшін немесе әкімшілік  мақсаттар үшін қолданылатын;  
 

2) әрбір кезеңнен  астам уақыт ішінде қолданылуды  болжайды.

 Негізгі құралдардың есебінде 4 ең маңызды әрекеттері бар:

- негізгі құралдардың  алынған мерзімдегі тіркелген  сомасы;

 - негізгі құралдардың пайдалану мерзімінде есептейтін тозу ставкасы;

- қабылдап алынғаннан кейін негізгі құралдардың өзгеріп отырған құндары шоттарда қалай көрсетілетінділігі;

- негізгі құралдардың шығарылынуындағы тіркелуі.

  Негіізгі құралдар дегеніміз - ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) материалды өндіріс саласында да, өндірістік емес салада да еңбек құралы ретінде іс-әрекет ететін материалдық активтер.

 Негізгі құралдар ХҚЕС №16 «Жылжымайтын мүлік, ғимараттар және жабдықтар» сәйкес жіктеледі:

 • салалар бойынша;

 • бағыты бойынша:

1) Өндірістік – бұл өндірістік процеске тікелей қатысатын немесе өндірістің негізін құрайтын негізгі құралдар.

2) Өндірістік емес – бұл тұтыну мақсатындағы негізгі құралдар.

 • пайдалану бағыты бойынша түрлер мен түр топтарына:

1) Жер- субъектінің меншік құқығымен алынған жерінің саны мен бағасы.

2) Үйлер- еңбек  етуге, тұруға, халыққа әлеуметтік-мәдени  қызмет көрсету және қорларды  сақтауға жағдай жасау үшін  белгіленген архитектуралық-құрылыс  объектілері. Әрбір жеке тұрған үй түгендеу объектісі болып саналады.

3) Ғимараттар- іс-қызмет аясын атқару жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған инженерлік-құрылыстық объектілер.

4) Машиналар  мен жабдықтар- әрбір машина  егер ол басқа мүліктік объектінің  бөлігі болмаса, құрамындағы тетік,  құрал-аспаптармен, қоршаулармен, тірек-тұғырымен  мүліктік объект болып табылады.  
 

5) Табыстау қондырғылары- электр, механикалық және жылу  энергиясы (электр беру желісі, тұрба құбыры) қондырғылары.

 6) Көлік құралдары- адамдарды, жүктерді тасуға арналған (теміржол, су, әуе автомобиль көлігі, арба көлігі) тасымал құралдары.

7) Басқа да  негізгі құралдар: аспап, өндіріс  мүлік пен олардың керек-жарақтары,  шаруашылық мүлкі, жұмыс малы  және өсімтал мал, көпжылдық  көшет егістері, жерді жақсарту  жөніндегі күрделі шығындар.

 8) Бітпеген құрылыс.

 • иелігі бойынша: меншікті, жалға алынған, уақытша пайдалануда.

 • пайдалану мерзімі бойынша: әрекетті, әрекетсіз, қордағы.

 • мүліктік құрамы бойынша: инвентарлық, инвентарсыз.

 • салықтық нысандар бойынша: топталған, әр топқа өзі шектелген норма белгіленеді.

 Негізгі құралдар есебі бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспарында 2400 «Негізгі құралдар» шотында жүргізіледі.

 Иелігіне байланысты негізгі құралдар меншікті және жалданған болып бөлінеді:

 Меншікті  негізгі құралдар –сол кәсіпорын  ие болатын және баланстық  есепте ескерілетін негізгі құралдар.

 Жалданған негізгі құралдар- бұл басқа ұйым немесе кәсіпорын ие болып, басқа бір ұйымда жалға алу шарты бойынша уақытша пайдаланған негізгі құралдар. Бұл құралдар жалға алушыда баланстан тыс шоттарда есептеледі. Сонымен негізгі құралдар көптеген өндіріс құралдары бойына пайдалынылады, қасиетімен нысанын сақтай отырып, жанама түрде тозады, өзінің құнын жаңадан жасалған өнімге біртіндеп көшіреді.

 Қабылданып алынған объект актив ретінде мойындалады , егер  
 
 

- одан кәсіпорын келешекте экономикалық пайда ала алса;

- егер активтің өзіндік құнының бағалануы кәсіпорынға сенімді болса.

 Негізгі құралдар активтердің ең көп көлем мөлшерін құрайды, сондықтан кәсіпорынның қаржылық жағдайын көрсетеді.

 Негізгі құралдарды мойындауы үш бағытқа негізделген, олар материалдық формасы болуы, кәсіпорын шаруашылығына қажеттілігі (сатуға арналмағандығы), ұзақ мерзімді пайдалануы. Негізгі құралдарды мойындауы –ол аталып өткендей осы активтен келешекте экономикалық пайда табуды көздеу және өзіндік құнның бағалануының кепілдігі. Егер актив кәсіпорынға табыс әкеле алмаса бұған жасалған шығындар кәсіпорынның есептік кезең шығындарына апарылады. Сондықтан активті мойындау барысында (кіріске алу) анықтап алу қажет: кіріске алардағы немесе айырбас барысындағы шығындарды немесе активті өз күшімен жасалғандағы шығындар сомасын (бағалануын).  

Негізгі құралдардың амортизациясы бойынша есебі

Негізгі құралдардың тозуына  түсінік 

 Негізгі құралдар  ұзақ уақыттық кезеңі ішінде  шаруашылық қызмет процесінде  бола отырып, бірте-бірте тозады. Тозу- бұл физикалық және моральдық  мінездемелерінен айырылу. 

 Физикалық  тозу негізгі құралдарды пайдалану  және сыртқы факторлардың әсер  ету нәтижесі болып саналады.

 Моральдық  тозу соның нәтижесінде активтер  ғылым мен техниканың қазіргі  даму талаптарына сәйкес келмеу  нәтижесіндегі процесті білдіреді. 

 Негізгі құралдарды  моральды тоздыратын факторлар: 

 1.Өндірістегі жабдықтар мен жабдықтардың жаңаруы (ескі машиналарды жаңа, неғұрлым өнімділеуіне ауыстыру);

2.Технологиялық  процестің жетілуі (жаңа технология  кезінде қолданыстағы машиналар  мен жабдықтарды пайдалану мүмкін  емес);  
 
 

3. Шығарылған  өнім номенклатурасының жаңаруы  мен өзгеруі (бұл орайда ескі  машиналар мен жабдықтар жаңа  өнім шығаруға жарамсыз);

 4. Тауар өндіруге арналған машиналар мен жабдықтардың санын азайтуға субъектіден талап ететін, кейбір тауалар сұраныстың азаюы;

5. Жұмыс күшінің,  білікті қызметкерлердің еңбекпен  қамтылуындағы, өндірістің географиялық  орналасуындағы өзгерістер.Олар  өндіріс көлемін, пайдаланылатын  машиналар мен жабдықтардың санын  азайтуға талап етуі мүмкін;

6. Өнеркәсіптің  өңдеуші салаларындағы шикізат  құрамының жиынтығындағы өзгеріс,  өнімнің жекелеген түрлерін өндіру  қажеттілігі. Бұлар өнеркәсіптің  өндіруші салаларындағы өндіріс  көлемінің қысқаруына әкеп соқтыруы  мүмкін. Моральды тозудың нәтижесінде  физикалық тозу басталғанға дейін  негізгі құрал объектілерін жаңасына, неғұрлым үнемдісіне ауыстырады. Моральды тозуды болдырмас үшін  негізгі құрал объектілерін қайта  құрады және жаңғыртады. Мұражай  және қылқалам құндылықтарынан  кітаптардан, фундаментальді кітапханалардан,  фильмдер қорынан, сәулет пен  өнердің ескерткіші болып табылатын  үйлер мен ғимараттардан басқа  негізгі құралдардың барлығы  моральды тозуға бейім. 

 Амортизация – бұл қызмет мерзімі ішінде активтің амортизацияланатын құнын жүйелі бөлу түрінде тозудың құнмен көрсетілуі, басқалай айтсақ, есептелген амортизация сомасы белгілі бір кезең ішінде пайдаланған немесе тұтынған негізгі құралдардың құнын көрсетеді. Амортизацияланатын құн пайдалы қызмет мерзімі аяқталғаннан кейін сыныққа, қалдықтарға айналатын қосалқы бөлшектердің болжанатын құны ретінде негізгі құралдардың түсуі кезінде анықталатын бастапқы құн мен жою құны арасындағы айырманы білдіреді. Амортизациялық жарналар (аударымдар) әрбір есепті кезең үшін өнімдердің тауарлардың, жұмыстар мен қызметтердің элементі және шығысы ретінде танылады.

 Амортизациялық аударымдар амортизация нормалары бойынша жасалынады.  
 
 
 

 Амортизация  нормасы- бұл амортизациялық аударымдардың  жылдық сомасының негізгі құралдардың  жылдық орташа құнына қатынасы.