Жұмыс күші-еңбек потенциялының бір бөлігі

Жоспар

 

 

Кіріспе.............................................................................................................................................3

 

І. Жұмыс  күші-еңбек потенциялының бір бөлігі........................................................................5

ІІ. Халықты жұмыспен қамтудың қазіргі жағдайы....................................................................9

III. Халықты жұмыспен қамтудың республикалық және аймақтық бағдарламалары..........21

 

Қорытынды...................................................................................................................................24

 

Әдебиеттер...................................................................................................................................25

 

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Қазіргі кездегі нағыз пәрменді әлеуметтік саясат – ол халықты  жұмыспен тұрлаулы қамту саясаты болып келеді және болып қала береді. Осыған орай әлеуметтік көмек көрсету саясаты әлеуметтік топтардың мұқтаждықтарымен айқындалуға тиіс емес, қайта еңбекке қабілетті азаматтарды жұмысшыларсанына  қосуға  даярлау  міндеті  ауқымында  шоғырландырылуға тиіс.Азаматтарға қолдау көрсетудің мемлекеттік жүйесі олардың қайта оқып үйренуі мен жаңа кәсіпті меңгеруіне ынталандыру бағытында құрылуы керек. Бүгінгі күнде елімізде еңбек нарығы экономикалық жүйенің ерекше инфрақұрылымына  айналып отыр. Бұл нарықта, басқа нарықтағыдай, біріншіден, сұраныс және ұсыныс заңдары, жұмыс күшін сату – сатып алу жетілген  бәсеке  нарығы  жағдайында  жүріп отыратын болса, екіншіден, жетілмеген бәсеке нарығының ерекше ықпалы да байқалып отырады. Қазақстан Республикасының Президенті  Н.Ә.Назарбаевтың  «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан»  атты халыққа жолдауында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің қатарына ену стратегиясында өнімдерді экспортқа шығаруға бағдарланған өндірістерді, оның ішінде кластерлік өндірісті дамыту керек екендігі айтылған болатын. Бүкілдүниежүзілік  сауда  ұйымына  кіру отандық  өнімдірушілердің бәсекеге қабілеттілігін  арттыруды талап етеді.  Өндірістердің бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін жоғары  білікті және  кәсіпқой  мамандарға сұраныс арта түсуде. Сондықтан білікті ұлттық кадрларды кәсіби жағынан даярлау және қайта даярлау бүгінгі күннің талабы. Дамыған және дамушы елдердің тәжірибесін үйренуде жүйелік және нақты тарихи көзқарас халық шаруашылығындағы еңбек нарығын реттеудің әлеуметтік-экономикалық,  ұйымдастырушылық-инфрақұрылымдық қызметету тетіктерін жетілдіру, облыс тұрғындарын жұмыспен қамту, әлеуметтік қорғаудың белсенді формасы ретінде жұмыссыздарды кәсіби даярлау және қайта даярлау, қоғамдық бағдарлама жасау негізгі өзекті мәселелердің бірі болып отыр, ғылыми тұрғыдан зерттеуді талап етеді. Әлемдегі көптеген экономист ғалымдардың еңбектерінде еңбек нарығын  реттеу  тақырыбы,  оның маңыздылығы, қоғамның дамуындағы рөлі, экономикадағы алатын орны зерттелген. К.Маркс- өз еңбегінде еңбек нарығы туралы теориялық-әдістемелік негізін зерттесе, Д.Ж.Кейнс пен М.Фридман еңбек нарығы мен жұмыспен қамтуды реттеуде мемлекеттің жүргізу саясатының қажеттілігінің маңыздылығын қарастырған.  Сонымен  бірге тәжірибеде теориялық жағынан қамтылған және  Батыс елдердің үлкен тәжірибесіне негіз болған ғылыми зерттеулер жарияланып жүр.  Дамыған елдердің тәжірибесін үйрену еліміздің еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыспен қамтудың үлгісін жасауға негіз болады

Халықтың экономикалық тұрғыдан белсенділік  деңгейі жұмыспен қамту саласындағы  саясатты әзірлегенде, кәсіби дайындықтағы қажеттіліктерді анықтағанда және ерлер мен әйелдердің еңбек белсенділігінің күтілетін ұзақтығын, еңбекке жарамды жасына толатын және зейнетке шығатын халықтың үлесін есептегенде қолданылады.

Осы көрсеткіш еңбек рыногында  халықтың әр түрлі санаттағы қозғалыс серпінін түсінуге көмектеседі. Теориялардың біреуіне сәйкес халықтың экономикалық тұрғыдан белсенділік деңгейі мен құрылымы табыстағы жұмысқа орналастыру мүмкіндіктері мен қажеттілігіне тәуелді, олар халықтың әр түрлі санаттары үшін әр түрлі болуы мүмкін. Мысалы, әр түрлі жас топтардағы әйелдердің экономикалық тұрғыдан белсенділік деңгейі оның отбасы жағдайы мен білім деңгейінің өзгеруіне байланысты жүйелі түрде түрленеді. Сондай-ақ, әр түрлі әлеуметтік-экономикалық санаттар арасында қала мен ауылдың экономикалық тұрғыдан белсенділік деңгейлеріндегі елеулі айырмашылықтар байқалады. Тамақтанудың жеткіліксіздігі, мүгедектік және созылмалы аурулар да еңбек ету қабілетіне зиянын тигізуі мүмкін және сондықтан экономикалық тұрғыдан белсенділік деңгейін әсіресе табысы төмен өңірлерде анықтайтын маңызды факторлар болып есептелінеді.

Еңбек статистиктерінің 13-ші халықаралық  конференциясының анықтауымен (1982 ж., ХЕҰ) жұмыс күшіне немесе ағымдағы экономикалық тұрғыдан белсенді халыққа талаптарды қанағаттандыратын және оларды жұмыспен қамтылған немесе жұмыссыздар санына қосылуға мүмкіндік беретін барлық адамдар жатады.

Экономикалық тұрғыдан белсенді халықты  өлшеу үшін ХЕҰ-ның стандарттарына сәйкес қабылданған жас – 15 және одан жоғары жастағылар. Көптеген елдерде  осындай жас шегі білімге және жұмысқа құқық алудың әлеуметтік стандартына сәйкес келеді.Алайда, кейбір елдерде экономикалық тұрғыдан белсенділер құрамына 15-тен төмен жастағы адамдар да жатады, себебі «еңбекке жарамды жас» 15 жастан ерте басталуы мүмкін.

Экономикалық белсенділік деңгейі  – халықтың жалпы санындағы экономикалық тұрғыдан белсенді халық санының пайызбен өлшенген үлесі. Ол 15 және одан жоғары жастағы жұмыс күші санының 15 және одан жоғары жастағы халық санына (ағымдағы экономикалық тұрғыдан белсенді халық) қатынасы ретінде анықталады.

Еңбекке жарамды жастағы халық  – бұл әрбір елдің экономикалық сипатын өлшеу мақсатында белгіленген  белгілі бір жасқа жеткен адамдар.

Қазақстанда еңбекке жарамды жастағы  адамдарға 16 жасқа жеткен азаматтар  және 63 жастағы ерлер, 58 жастағы әйелдер (Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі және «Қазақстан Республикасының азаматтарын зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес) жатады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

І. Жұмыс күші-еңбек  потенциялының бір бөлігі

 

Жұмыс күші – 1) дүние жүзінің көптеген елдерінің статистикалық  көрсеткіштерінде қолданылатын ұғым. Экономикалық белсенді тұрғындар санын, яғни елдегі еңбекке жарамсыз адамдарды қоспағанда, 16 жастан бастап зейнетке шығу жасына дейінгі аралықтағы жұмысқа қабілетті (жұмыс істеп жүрген және жұмыссыз) тұрғындардың жалпы санын білдіреді. Елдегі Жұмыс күші жалпы Жұмыс күші және азаматтық Жұмыс күші болып бөлінеді. Жалпы Жұмыс күші – елдегі еңбекке қабілетті адамдардың жалпы саны. Азаматтық Жұмыс күші – елдегі әскери қызмет атқарып жүрген азаматтарды қоспағандағы еңбекке қабілетті адамдардың жалпы саны. Қазақстанда еңбекке қабілетті 16 жастан 63 жасқа дейінгі ер адамдар, 16 жастан 58 жасқа дейінгі әйелдер елдегі Жұмыс күші көрсеткішін құрайды. Олардың жалпы саны 8,531 млн. адам(2000); 2) белгілі бір адамның еңбекке қабілеттілігі, яғни оның бойындағы қоғамдық пайдалы өндіріске қажетті физикалық және ақыл-ой қабілеттерінің (білігі, дағдысы, тәжірибесі) жиынтығы.

Жұмыс күші ұсынысының кері қисығы - еңбек жалақысы өсуге емес, керісінше қосымша сағаттарға жұмыс істеуге дайындықты төмендетуге әкеп соқтыратын жағдаят. Мысалы, әдеттегі ісімен айналысатын шаруалар және толық жұмыс кестесі бойынша оқу жылы ішінде жұмыс істейтін студенттер қосымша ретінде «мақсатты табыс» алуы мүмкін; осыған байланысты аз сағатты жұмыс пен еңбек жалакысын жоғарлату арасындағы таңдау.

Баланстық құрылым жүйесі жұмыспен тиімді қамтуды қамтамасыз  етудің әдістемелік құралы болып табылады, оның құрамына еңбек ресурстарының балансы мен оларды тиімді пайдалану балансы; халық шаруашылығының аялары мен салалары бойынша нақты еңбек шығындарының бөліну сипатын бұдан да нақтырақ көрсететін еңбек балансы; шаруашылық қызметтің салалары мен аялары бойынша қажетті сипаттайтын жұмыс орындарының балансы кіреді. Барлық еңбек ресурстары, оның ішінде: 1.Экономикалық белсенді халық – жұмыс күші, халықтық тауарлармен қызметтер өндіру үшін жұмыс күшін ұсынуды қамтамасыз ететін бөлігі. Оған халық шаруашылығында жұмыс істейтіндер және жұмыссыздар жатады. 2.Экономикалық белсенді емес халық – халықтың дәл осы уақыттақоғамдық өндірісте жұмыс істемейтін еңбекке жарамды бөлігі. Жұмыспен қамту проблемаларын шешетін бағдармалық-мақсаттытәсілдемеде бастапқы тармақ ретінде даму мақсаттары мен міндеттері, сондай-ақ оларды шешу жөніндегі іс-шаралар белгіленуі тиіс. Мемлекет халықты жұмыспен қамту бағдарламарын жасауда, онда еңбек ресурстарының сапасын арттыру, жұмыс күшінің бәсекеге жарамдылығын көтеру көзделген. Жұмыспен қамту деңдейін арттыру және тиісінше жұмыссыздықтықысқарту жөніндегі іс-шаралар:

• Қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру ;
• Жеке кәсіпкерлікті ынталандыру және халықтың өзін-өзіжұмыспен қамтуын көтермелеу, шағын бизнесті дамыту;
• Жетіспейтін мамандықтар мен кәсіптер бойынша қайта даярлаужәне кәсіби даярлау;
• Жұмыспен қамтудың икемді нысандарын пайдалану;
• Жаңа жұмыс орындарын құру арқылы кәсіпорынның өзіндежұмысқа орналастыру;
• Тұрғындарды жұмыспен қамту мүмкіндігі жөніндеақпараттандыру, бос орындар жәрмеңкелерін, ашық есіктер күндерінжәне т.б. өткізу.

 

 Мемлекет атынан жұмыспен ұтымды қамтуды қамтамасыз етумәселелерімен жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдармалардепартаменттері айналысады. ҚР «Халықты жұмыспен қамту туралы»Заңына сәйкес қызметтің міндетіне мыналар кіреді:

• Жұмыс күшіне сұранысты және ұсынысты талдау әрі болжау;
• Еңбек нарығының жай-күйі жөнінде ақпарат жинау және ұсыну ;
• Бос орындарды және жұмысқа орналастыру мәселелері жөніндеөтініш жасайтын азаматтардың есебін жүргізу;
• Жұмысқа орналасу мен жұмыс күшімен қамтамасыз етумүмкіндіктері, мамандықтар мен қызметраларын керлерге қойылатынталаптар туралы мәселе және жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуменбайланысты басқа да мәселелер бойынша кеңес беру;
• Жұмысқа орналастыру жөнінде қызмет көрсету;
• Жұмыссыздарды тіркеу, жәрдемақы төлеуді қоса алғанда оларғакөмек көрсету, халықтың түрлі топтарын әлеуметтік қорғау шараларынқарастырған жұмыспен қамту бағдармаларын әзірлеуді  ұйымдастыру;халықты  жұммыспен  қамтамасыз  етумен байланысты мәселелердішешуге жәрдемдесу;
• Азаматтарды кәсіби оқытуды және қайта оқытуды ұйымдастыру. Мемлекеттік органдар қызметті тегін көрсетеді. Сонымен бірге еңбекнарығында коммерциялық бюролар, жеке агенттіктер мен лицензиясы болса,ақылы негізде жұмысқа орналастыру жөніндегі қызметтер көрсететін басқада ұйымдар жұмыс істейді.Жұмыссыздықты сипаттайтын негізгі көрсеткіштер: жұмыссыздықдеңгейі, жұмыссыздықтың табиғи деңгейі, жұмыспен қамту қызметіоргандарында тіркелген, материалдық көмек тағайындалғанжұмыссыздардың саны.Мемлекет тарапынан жұмыссыздық проблемасына жете назараударылады. Бұл әрқашанда осылай болған және көз жетерлік келешекте деқандай да болмасын түбегейлі өзгерістер орын алуы екіталай.Кейнсиандық жұмыспен қамту теориясының қорытындыларына сәйкес,нарықтық экономика жағдайында толықтай жұмыспен қамтуды қамтамасызететін, әрі оған кепілдік беретін тетік жоқ.

 

 Бұдан басқа, нарықтық жүйе өзін-өзі реттейтін жүйе болыпсаналмайтыны және жоспарлы әрі мақсатты мемлекеттік реттеудіқажетсінетіні жөніндегі негізгі ереже осы теорияның қорытындысының біріболып табылады.Алайда мемлекеттің араласуы жұмыспен қамту, еңбекке қабілетті әрбіразаматты жұмыс орнымен қамтамасыз ету мәселелерін шешеді дегендібілдірмейді. Мемлекеттің араласуы мына негізгі екі бағытты:

1) жұмыссыздықтың деңгейі мен оның ұзақтығын реттеу;

2) жұмыссыздықтан зардап шеккен адамдарды әлеуметтік қорғауды топтастырады. Бірінші бағытты таңдау кезіндегі мемлекет міндеті нақты жұмыссыздықты деңгейі  жағынан да, ұзақтығы жағынан да табиғижұмыссыздыққа айналдыру болып табылады.  Сөз жұмыссыздықтың әлеуметтік жарамды деңгейі туралы болып табылады. Егер ағымдағы жұмыссыздық табиғи жұмыссыздық деңгейінен төментүсіп кетсе, мемлекет ешқандай да реттеу жүргізе алмайды. Демек, еңбек рыногына жасалатын кедергілерді доғару қажет, «толық жұмыспенқамтылуды» орнатудың бос әурешілік әрекеттерін тоқтату керек.Мәжбүрлі жұмыссыздықтың технологиялық, құрылымдық, өңірлік, кезеңдік және басқа да түрлеріне мемлекет енді басқаша қарай бастады. Міне, осы жерде ол жұмыссыздық деңгейін табиғи норма деңгейіне дейінтөмендете отырып, өз реттеу әлеуетін толық түрде іске асыра алады. Алайда, мұны ұйымдастыру оңай шаруа емес. Себебі мемлекеттіңжұмыспен қамту саласына араласуда ықпал етудің барлық әдістерін түгелқолдануға құқығы жоқ. Негізгі талапты былайша қарастыруға болады:  реттеу әдістерінің кез келгенін қолдану олардың өз тиімділігін сақтай отырып, инфляциялық қатынастың бейтарап болған жағдайында немесе олар болмағанда ең төмен инфляциялық салдар тудыратын болса ғана мүмкін. Кері жағдайда, экономика құлдыраудың кері шеңберіне түседі. Мемлекет адамдардың жұмыс іздеуге кетіретін уақытын қысқыртып, босжұмыс орындары туралы ақпаратты ұйымдастыруда және жетілдіруде осышартты толық сақтайды

Еліміздегі экономика дамуының қазіргі заманғы деңгейі барлық деңгейлерде басқарудың әкімшілік  әдістерінен экономикалық әдістеріне өтуімен сипатталады. Экономикалық шаралар халықты жұмыспен қамтуға және жұмыссыздарды әлеуметтік қорғауға көмек көрсетудің барлық негізгі бағыттарын қаржыландыруды қарастырады. Бұған кіретіндер: жаңа жұмыс орындарын ашу бойынша кәсіпорындарды ынталандыру, жеңілдетілген салық салу, жаңа жұмыс орындарын ашуға несие беру, әлеуметтік қорғауды қажет ететін тұлғаларды жұмысқа алу, сонымен қатар бос жұмыс орындарын жасырғаны үшін, жұмысқа қабылдаудан бас тарту үшін айып салу түріндегі экономикалық санкциялардың қолданылуы.

Басқарудың экономикалық әдістері әкімшілік ықпал ету шараларынсыз, қандай-да бір мақсаттарды шешуде басқарылатын объектінің экономикалық мүдделілігін ынталандыратын, құралдар мен күштерді пайдаланумен тығыз  байланысты. Халықты жұмыспен қамту ісіне қатысты басқарудың экономикалық әдістерін қолданудың өрісі айтарлықтай кең. Ол өзіне кәсіпорынның қызметкерлері үшін ақы төлеудің, жер ресурстарын пайдаланғаны, су ресурстарын қолданғаны үшін, айыппұл төлетудің түрлі нормативтерін белгілеудің негізінде, үкіметтің және өзін-өзі басқарудың жергілікті органдарының қарым-қатынасында шаруашылық есептің енгізілуін қарастырады. Кәсіпорынның қажетті кадрларды дайындайтын оқу орындарымен, сонымен қатар оларды қайта даярлау орталықтарымен шаруашылық есеп қатынастарын кеңейту туралы жұмыс атқарылуы қажет.