Қазақстандық және халықаралық құқықтағы салық міндеттемесінің орындалуы

Салықты төлеу  бойынша салық міндеттемесін  орындау мерзімдерін өзгерту, салық  төлеушінің мүлкін кепілдікке алу немесе банк кепілдігі негізінде іске асырылады, Салық Кодексінің ерекше бөлімімен белгіленген ерекше жағдайларды ескермегенде (СК 41б), және де республикалық бюджетке түсіп жатқан, мемелекеттік және жергілікті бюджеттер арасында үлестірілетін салықты төлеумен байланысты салық міндеттемелерінің мерзімін өзгерту туралы шешім уәкілетті мемелекеттік органмен қабылданады. Салық міндеттемесінің орындалу мерзімін ұзарту үшін салық төлеуші – Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігіне, мерзімді ұзартудың қандай себептерге орай берілуі қажеттігін, және де ұзартылу берілген жағдайда салық төлеушіге бюджетпен уақытылы есептесуіне мүмкіндік беретін жағдайлары көрсетілген жазбаша өтініш ұсынады. Салық міндеттемесін орындау мерзімін ұзартылу төмендегідей жағдайда болуы мүмкін:

1. мемлекеттік бюджеттен қаржыландыудың кешігуіне орай;
2. егер де салық міндеттемесін толық көлемде бірден орындау банкроттыққа алып келуі мүмкін болса;
3. немесе табиғи апат, техногендік катастрофа немесе басқа да төтенше жағдай нәтижесінде ірі материалдық зиян келтірілу жағдайында және т.б.

Жергілікті  бюджетке толық көлемінде келіп түсетін салықтарды төлеу бойынша салық міндеттемесін орындау мерзімдерін өзгерту туралы шешімді салық төлеушіні тіркеу есебіне алу орны бойынша салық органы жергілікті атқарушы органымен келісе отырып қабылдайды. Нәтижесіндегі қабылданған шешімнің әрекет етуі , онда бекітілген мерзімнің аяқталуымен тоқтатылады.

Бұл шешім мына жағдайларда мерзімінен бұрын тоқтатылады, егер де салық төлеуші салықтардың толық сомасын шешімде белгіленген мерзім аяқталғанға дейін төлеген жағдайында, немесе, салық төлеушімен, салықтарды төлеу бойынша салық міндеттемесін орындау шарттары бұзылған жағдайларда.

Салық төлеушінің салықты төлеумен байланысты салық  міндеттемесінің мерзімін ұзарту туралы өтінішіне мына құжаттар қоса беріледі:

1. ұзартуды алу үшін негізді себептің бар болуын растайтын құжаттар;
2. салық төлеушінің тіркелу орны бойынша салық органдарынан, салық түрлері бойынша әлі өтелмеген қарыздардың бар не жоқ болуы туралы анықтамасы;
3. өтінішті ұсыну мерзіміне дейін мерзімі әлі аяқталмаған, осыған дейін алынған ұзартулар туралы, салық төлеушінің тіркелу орны бойынша салық органынан анықтамасы;
4. мерзімі ұзартылған салықтық міндеттемені төлеу бойынша және бюджет қаражаттарын пайдалану үшін проценттер сомасы мен қарыздарды өтеу мерзімі көрсетілген салық төлеушінің міндеттемесі;
5. кәсіпорын балансы, және қаржылық нәтижелер мен соңғы есептік мерзіміне тиісті қаржылық ресурстарды пайдалану туралы есеп;
6. тиісті тәртіп бойынша рәсімделген, салық міндеттемесін орындауды дәлелдейтін банктік кепілдеме және т.б. құжаттар.

Жоғарыда аталған  құжаттардың өтінішке қоса бекітілмеуі , салық төлеушінің өтінішін қараусыз қалып, қайтарылуына негіз болады. Егер де салық төлеуші құжаттарын толық  көлемде жинаса, ол ұзартуды қайта  сұрауға құқылы.

Салық міндеттемесін  орындау сәті үлкен маңызға ие, себебі дәл осы сәттен бастап төлеуші, тиісті салық кезеңінде мемелекет алдында өзінің салық міндеттемесін орындаған тұлға болып саналады.

Теориялық көзқарас тарапынан алып қарағанда, салық  міндеттемесі , салық төлеушімен мемлекетке салықтық төлем беріліп жіберілгенде, орындалған болады. Әрине, салық төлеуші салықты төлеуді іске асыру кезінде, белгілі-бір мемлекеттік қазынаға қаппен ақшасын апарып , ақшаны қабылдаушыдан салық міндеттемесінің орындау фактісін растайтын қандай-да бір қолхат алатындығы іс жүзінде болмайтындығы мәлім. Қолма-қол ақшасыз аудару кезінде ақша бірнеше қатысушы арқылы өтуі мүмкін. Сонымен, салықты табыстың төлем көзінен ұстап қалу кезіндегі тізбек мына түрде болады: салық төлеуші – табыстың төлем қайнар көзі, ақшаның өтуін іске асыратын – банк, мемлекеттік қазынашылық, тиісті бюджет сонымен қатар, бұл тізбек кез-келген жерден үзіліп кетуі мүмкін, және салық төлеушінің кінәсінсіз.Осы арада, ақша өтуінің қандай кезеңінде салық төлеуші өзінің салық міндеттемесін орындаған болып есептеледі, деген сұрақ туындайды.

Әдетте,  салық  міндеттемесін орындау сәтін  анықтауда жалпы және арнайы ережелерді бөліп көрсетеді:

1. салық төлеушінің төлеу нысанында орындалатын салық міндеттемесі, банктен немесе банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымнан, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер сомасына төлем тапсырмасы акцептін алған күннен бастап орындалды деп есептеледі;
2. қолма-қол ақша нысанында–салық төлеуші аталған соманы  банкке немесе уәкілетті органға төлеген кезден бастап, салық төлеушінің салық міндеттемесі орындалды деп есептеледі;
3. салық төлеушінің салық агенті орындайтын салық төлеу жөніндегі салық міндеттемесі оны ұстап қалған күннен бастап орындалды деп есептеледі. (СК 29бап  4,5 –тармақтар).

Салық міндеттемесінің орындалу  сәтінің арнайы ережесі мынадай :

1. артық төленген немесе артық өндіріп алынған салық сомасын есепке жатқызу – салық органымен салық төлеушіден осы соманы салық берешегін жабу есебіне есептеу туралы өтінішін алған сәттен бастап (тек қана , осы сома салық берешегін  жабу үшін жеткілікті болған жағдайда ғана);
2. салық берешегінің сомасын, салық  төлеушінің және дербес салық төлеуші болып табылмайтын оның құрылымдық бөлімшелерінің банк шоттарынан ақшалары есебінен олардың келісімінсіз мәжбүрлеу тәртібімен өндіріп алу кезінде, салық органымен банкке салық төлеушінің банк шоттарынан салық берешегі сомасын өндіріп алу туралы инкассолық өкім жіберілген сәттен бастап (егер де, бұл ақша салық берешегін өтеуге жеткілікті болған жағдайда ғана );
3. салық төлеушінің қолма-қол ақшасы есебінен салық берешегінің сомасын мәжбүрлеп өндіріп алу кезінде – өндіріп алу туралы актімен рәсімделген, салық органымен фактілік ақшаны өндіріп алу сәтінен бастап (егер де, бұл ақша салық берешегін өтеуге жеткілікті болса ғана);
4. салық берешегі сомасын салық төлеушінің дебиторларының шоттарынан мәжбүрлеп өндіріп алу кезінде – салық органымен дебитордың банк шотына салық төлеушінің салық берешегі сомасын өндіріп алу туралы инкассолық өкімді ұсыну сәтінен бастап (егер де, бұл ақша салық берешегін өтеуге жеткілікті болған жағдайда ғана);
5. салық төлеушінің мүлкін мәжбүрлеу арқылы реализациялау арқылы салық берешегін өтеу кезінде ( банкроттық жағдайды есепке ала отырып) – мүлікті реализациялау сәтінен бастап ( егер де, реализациядан алынған ақша салық берешегін өтеу үшін жеткілікті болған жағдайда ғана);
6. заңды тұлға болып табылатын салық төлеушіні қайта ұйымдастыру кезінде - салық төлеушінің құқық мирасқорларымен (құқық мирасқорымен) оның ағымдағы салық міндеттемелерін немесе бар салық берешектерін өтеу сәтінен бастап ( құқық мирасқорлардың салық берешегін өтеуге қатысу үлесін белгілеу Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарына сәйкес жүзеге асырылады);
7. салық төлеушінің қайтыс болуы жағдайында - оның ағымдағы салық міндеттемелерін, және ол қайтыс болған күнінде жиналып қалған салық берешегін ( мұраға қалдырылған мүлік құны шегінде, және мұраны алған күнгі ондағы үлесіне парапар) салық төлеушінің мұрагерімен өтеу сәтінен бастап есептелінеді.²⁴

Салық міндеттемесін  төлеу сәтінің заңды мәні сол, осы сәттен бастап мелекет салық төлеушіге қандай–да бір наразылық білдіру құқығынан айырылады, тіпті салық міндеттемесінің төлем сомасы қандай-да себептерден мемлекетке жеткізілмесе де. Осылайша, егер де банк салық төлемінің сомасын мемлекетке аудармаса (мысалы, бұл банкте ақшаның болмауы себебінен), онда мемлекетке ақшаның жеткізілмеуі негізіндегі жауапкершілікті салық төлеуші емес, банктің өзі тартады. Осы арада салық төлеуші өзінің салық міндеттемесін орындаған болып табылады. Салық агенті салықты ұстап қалуды іске асырып,  бірақ ол соманы тиісті бюджет шотына аудармауы  кезінде де жоғарыда айтылғандай жағдай орын алады.

Салық міндеттемесін  орындау орны: салық заңымен анықталған салық салу объектісін жариялау орны болып табылатын – салық міндеттемесінің формальді құрамы үшін, немесе салық міндеттемесінің толық құрамы үшін, салық сомасының есептелу орны, және салық субъектісімен мемлекетке ақшалай қаражаттарды беріп жіберу орны, немесе ақшалай қаражаттарды оларды мемлекеттік бюджетке енгізуге уәкілетті тұлғаға (банк немесе заңға сәйкес, салықты бюджетке енгізуге міндетті үшінші тұлға) ақшалай қаражаттарды беріп жіберу орны болып табылады. Мысалы, жеке тұлғамен мүлік салығын төлеу әрекеті – салық төлеушінің тұрғылықты орны бойынша емес, тек қана салық салынатын мүліктің орналасқан орны бойынша ғана іске асырылады.

Салық міндеттемесі салық төлеушінің міндеттерінің  жиынтығынан құралады (салық органына тіркеу есебіне тұру міндеті; салық  салу объектілері мен салық 

салуға байланысты объектілердің есебін жүргізу міндеті; салық төлеудің негізі болып табылатын міндет және т.б. ) Әрине, әрбір осындай міндет үшін салық заңдамасы оның орындалуының белгілі бір тәртібін де анықтайды. Мысалы, салық төлеуші – ұйым, өзінің заңды тұлға ретінде тіркелу орны бойынша салықтық тіркеуге тұруға тиіс. Ал азаматтар үшін бұл жағдай аса маңызды емес, себебі олар өздерінің жұмыс орындары бойынша да, тұрғылықты жері бойынша да салықтық тіркеуге тұра алады, яғни оларға қатысты салықтық тіркеуге тұрудың фактісінің өзі маңызды.

Ал салық  төлеушінің негізгі міндеті – салық сомасын төлеуге келетін болсақ , салық міндеттемесінің орындалу орны болып, төлеушімен мелекетке ақшаны беріп жіберу орны саналады. Мемлекет ақшаның қандай жерде беріп жіберілгендігі туралы сұраққа көп көңіл бөлмейтіндігін атап өту керек, бастысы, олар тиісті бюджетке жетсе ғана. Сонымен бірге, ақшалар мемлекеттік банктік жүйе арқылы келіп жатқан жағдайда, қандай банк (немесе банктің қандай бөлімшесі)  арқылы төлем іске асырылады деген сұрақ туындайды, себебі банктер өте коммуникативті және де кез-келген банк орналасқан жеріне қарамастан, қолма-қол ақшасыз нысандағы төлемді  қажетті жерге жеткізе алады. Сондықтан да, салықты төлеуді банк арқылы іске асырғанда , салық төлеушімен немесе салықтық агентпен салық төлем сомасын аудару кезінде салық міндеттемесінің орындалу орны болып, сол аударуды іске асырған  банктік мекеменің орналасқан жері саналады.

Жалпы алғанда, салықты төлеуге қатысты салық  міндеттемесінің орындалу орны төмендегідей критерийлер бойынша анықталады: салық төлеушінің орналасқан жері , салық төлеушінің салық есебіне тіркелу орны; салық салудың объектісі мен пәнінің орналасқан жері;  салық сомасының есептелуінің орны;  салықты ұстап қалуға міндетті табыстың төлем қайнар көзінің орналасқан жері; салық жинаушының орналасу жері.

2.2.Салық міндеттемесін  орындау тәртібі

Салық міндеттемесінің  орындалу тәртібі дегеніміз, салық  субъектісінің 

мемлекет алдында  өзінің салық міндеттемсін орындауға  бағытталған, салық заңымен анықталған кезек пен механизмге қарай әрекеттерді орындау болып табылады. Салық міндеттемесінің орындалу тәртібі мемлекетке, біріншіден, нақты салық міндеттемесінің пайда болу мезеті мен оның көлемін анықтауға және, екіншіден, салық міндеттемесін орындау үрдісін тәртіпке келтіруге, оған реттелген нысан беруге мүмкіндік береді.

Салық субъектісінен  талап етілетін барлық әрекеттер, әрқашан  да мемлекетпен формальді түрде  анықталғандығымен сипатталады. Осы  анықталғандық, кейіннен олардың салық  субъектісімен орындалуының бар  болуы немесе жоқ болуының фактісін анықтауда маңызды. Формальді анықталғандық дегеніміз, салық міндеттемесін орындау шегіндегі барлық әрекеттер мемлекетпен регламентацияланған: өздігінше емес, салық заңымен орнатылған әдістермен ғана іске асырылуы тиіс (тек қана осы әдістер ғана мемлекетпен тура әрі дұрыс болып бағаланады).

Салық субъектісімен  салық міндеттемесі шегіндегі әрекеттерді  орындаудың барлық әдістері салық заңында  бекітілген, және де осындай әдістердің тізімі сарқылған. Салық міндеттемесін  орындау әдісінен ауытқу, оның тиісті е<span class="dash041e_0431_044b_0447_043d_044b_0439__Char" style=" font-family: 'KZ Ti