Мемлекеттік кіріс жүйесіндегі жергілікті салықтар мен алымдар

     Мазмұны 

Кіріспе..........................................................................................................................3

1 ҚР жергілікті салық салу жүйесінің теоретикалық аспектілері..........................5

  1.1 Жергілікті салықтар мен алымдардың сипаттамасы және Қазақстанның салық жүйесіндегі олардың рөлі...............................................................................5

  1.2 ҚР-ғы жергілікті салықтар мен алымдарды есептеу механизмі..................9

2 Арқалық қаласы акиматының «Тазарту» МКК мысалында жергілікті салық салу жүйесін бағалау.................................................................................................16

  2.1 Жергілікті салықтардың мемлекеттік бюджеттегі рөлі...............................16

  2.2 Арқалық қаласы акиматының «Тазарту» МКК қызметіне сипаттама.........9

  2.3 «Тазарту» МКК салықтық міндеттемелерінің динамикасы мен құрылымының талдауы.............................................................................................22

3 Қазақстанда жергілікті салық салу жүйесін дамыту және жетілдіру перспективалары........................................................................................................28

  3.1 Аймақтың салықтық әлеуетін есептеу әдістерін жетілдіру жергілікті салық салу механизмінің тиімділігін көтеру ретінде.............................................28

  3.2 ҚР-да жергілікті салық салу жүйесін дамыту перспективалары................30

Қорытынды.................................................................................................................36

Қолданылған әдебиеттер...........................................................................................38 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     Кіріспе 
 

     Мемлекеттің экономикаға әсер етуіне көмек болатын  экономикалық тұтқалардың арасында  маңызды орын салықтарға берiледi. Нарықтық экономика жағдайында әрбір мемлекет салық саясатын нарықтың жағымсыз жағдайларына белгілі реттеуші ретінде ықпал етуге кең қолданады.

     Салықтар, мемлекеттің пайда болу сәтінен  бастап, қоғамда экономикалық қатынастардың қажетті түйіні болып табылады.

     Салықтар  қазiргi цивилизациялы қоғамда - мемлекеттiң  табыстарының негiзгi кіріс көзі. Себебі салықтардың экономикалық мәні заңды  және жеке тұлғалар мен мемлекет арасында орнайтын ақша қатынастарымен сипатталады. Бұл ақша қатынастары объективті негізделген және оның ерекше қызметі бар, яғни мемлекет қарамғындағы ақша қаражаттарын жұмылдыру. Бірақ салықты экономикалық категория ретінде оған тиісті қаржылық функциялармен ғана емес, сонымен қатар экономикалық функциялармен де қарастыруға болады. Экономикалық функцияларын жүзеге асырумен мемлекет өндіріске, оның дамуын тежеуге немесе ынталандыруға, капитал қорын күшейтуге немесе әлсіретуге, тұрғындардың төлемқабілетті сұраныстарын кеңейтуге немесе төмендетуге әсерін тигізеді.Шаруашылықтың нарықтық негізге көшуі қоғамдық өндірісті басқарудың экономикалық әдістерін қолдануды қажетсінді, ал бұрында қолданған жұмылдыру формасының тиімсіздігі табыстың түсімдер жүйесін түбегейлі өзгертуге негіздеген – ол салықтық төлемдер негізінде құрала бастады.

     Қазіргі уақытта салықты қолдану басқарудың экономикалық әдістерінің бірі және де ол жалпымемлекеттік қызығушылықтары  мен кәсіпкерлердің, кәсіпорындардың  коммерциялық қызығушылықтарының, арақатынастарын  қамтамасыз ету болып табылады. Салық көмегімен барлық меншік формасындағы кәсіпкерлер, кәсіпорындар мемлекеттік және жергілікті бюджеттермен, банктермен, сонымен қатар жоғары тұрған ұйымдармен өзара қарым-қатынасы анықталады. Салық салу арқылы сыртқы экономикалық қызметтер, оған қоса шет елдер инвестицияларын тарту реттеледі, шаруашылық есеп табысы және кәсіпорын пайдасы құралады.

     Жергілікті  салық салу жүйесінің болуы, біріншіден, жергілікті атқарушы органның қызығушылықтарына  жауап береді, себебі олар жергілікті бюджеттердің тұрақты және дербес табыс көзі. Сонымен бірге салық түріндегі жергілікті қаржыны тартусыз, жалпымемлекеттік, әлеуметтік тапсырмалар қатарын орындау мүмкін емес.

     Осындай жолмен, жергілікті салықтар мен алымдардың маңызды рөлі болып, олардың әртүрлі  бағдарламалар негізінде аймақтар үшін маңызды қаржылық қолдауға кепіл беруі табылады.

     Жұмыстың  мақсаты жергілікті салықтар мен алымдардың аймақтық бюджеттерді құрудағы рөлін зерттеуде. Қойылған мақсатты жүзеге асыру барсысында келесі тапсырмалар құрастырылған:

• Жергілікті салықтар мен алымдардың түрлерін және экономикалық мәнін ашу, олардың Қазақстанның салық жүйесіндегі мәнін анықтау;
• Жергілікті салықтар мен алымдарды төлеуді және алуды реттейтін, сонымен қатар соңғылардың есебінен жергілікті бюджеттердің құрылу тәртібін белгілейтін қолданыстағы заңнамалық актілерді қарастыру;
• «Тазарту» МКК-ның мысалы негізінде жергілікті салық салу жүйесін бағалау, яғни жергілікті салықтар мен алымдарды есептеу және төлеу механизмін талдау, жергілікті бюджет алдында кәсіпорынның салықтық міндеттмесінің құрамы мен құрылымын бағалау, жергілікті бюджет кірісінде кәсіпорыннан түскен түсімдер рөлін бағалау;
• ҚР-да жергілікті салық салу жүйесін дамытудың негізгі перспективаларын анықтау.

     «Тазарту» МКК-ның салық міндеттемесі осы  жұмыстың зерттеу пәні болып табылады.

     Зерттеу объектісі болып аймақтық бюджеттердщің  құрылуын қамтамасыз ету бойынша  экономикалық қатынастар табылады.

     Отандық және шетел ғалымдарының ғылыми еңбектері, заңнамалық актілер және ҚР Үкіметінің қаулылары зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі болды. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     1 ҚР жергілікті салық салу жүйесінің теоретикалық аспектілері

     1.1 Жергілікті салықтар мен алымдардың сипаттамасы және Қазақстанның салық жүйесіндегі олардың рөлі 
 

     Мемлекеттің экономикаға әсер етуіне көмек болатын экономикалық тұтқалардың арасында  маңызды орын салықтарға берiледi. Нарықтық экономика жағдайында әрбір мемлекет салық саясатын нарықтың жағымсыз жағдайларына белгілі реттеуші ретінде ықпал етуге кең қолданады.

     Салықтар, мемлекеттің пайда болу сәтінен бастап, қоғамда экономикалық қатынастардың қажетті түйіні болып табылады.

     Салықтар  қазiргi цивилизациялы қоғамда - мемлекеттiң  табыстарының негiзгi кіріс көзі. Себебі салықтардың экономикалық мәні заңды және жеке тұлғалар мен мемлекет арасында орнайтын ақша қатынастарымен сипатталады. Бұл ақша қатынастары объективті негізделген және оның ерекше қызметі бар, яғни мемлекет қарамғындағы ақша қаражаттарын жұмылдыру. Бірақ салықты экономикалық категория ретінде оған тиісті қаржылық функциялармен ғана емес, сонымен қатар экономикалық функциялармен де қарастыруға болады. Экономикалық функцияларын жүзеге асырумен мемлекет өндіріске, оның дамуын тежеуге немесе ынталандыруға, капитал қорын күшейтуге немесе әлсіретуге, тұрғындардың төлемқабілетті сұраныстарын кеңейтуге немесе төмендетуге әсерін тигізеді. Шаруашылықтың нарықтық негізге көшуі қоғамдық өндірісті басқарудың экономикалық әдістерін қолдануды қажетсінді, ал бұрында қолданған жұмылдыру формасының тиімсіздігі табыстың түсімдер жүйесін түбегейлі өзгертуге негіздеген – ол салықтық төлемдер негізінде құрала бастады.

     Қазіргі уақытта салықты қолдану басқарудың экономикалық әдістерінің бірі, және де ол жалпы мемлекеттік қызығушылықтар мен кәсіпкерлердің, кәсіпорындардың коммерциялық қызығушылықтарының өзара байланысын қамтамасыз ету болып табылады. Салық көмегімен барлық меншік формасындағы кәсіпкерлер, кәсіпорындар мемлекеттік және жергілікті бюджеттермен, банктермен, сонымен қатар жоғары тұрған ұйымдармен өзара қарым-қатынасы анықталады. Салық салу арқылы сыртқы экономикалық қызметтер, оған қоса шет елдер инвестицияларын тарту реттеледі, шаруашылық есеп табысы және кәсіпорын пайдасы құралады.

     ҚР Салық Кодексінің 12 бабында «Салықтар – мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті ақшалай жарналар» деп аталып көрсетілген [1].

     Белгілі бір принциптерді жүзеге асыратын есептеу әдістері мен құрастыру негізіндегі түрлі салық түрлерінің жиынтығы елдің салық жүйесін құрайды.

     ҚР  Салық Кодексімен Қазақстанда кәсіпорындар, ұйымдар және жеке тұлғаларға екі  деңгейлі салық салу жүйесі енгізілген.

• бірінші деңгей – бұл Қазақстанның Республикалық салықтары. Олар елдің барлық аймағында іске асады, және де республикалық бюджеттің негізгі кіріс бөлігін құрайды. Сонымен қатар бұл кіріс көзі жоғарырақ болғандықтан, олардың есебінен жеогілікті бюджеттердің қаржылық тұрақтылығы сақталынады.
• екінші деңгей – ҚР құрамындағы республикалық маңызы бар қалалар, облыстар мен аудандар салығы (жергілікті салықтар).

     Қазіргі кезде салық жүйесінде жергілікті салықтар мен алымдар маңызды  орны алатынын атап өткен жөн, өйткені  олар аймақ үшін маңызды бағдарламалардың орындалуына қаржылық қолдау танытады.

     Жергілікті  салықтар – бұл жергілікті бюджеттер кірісіне түсетін, жергілікті билік органдарымен белгіленетін және қатысты аймақтары бойынша алынатын салықтар мен алымдар.

     Жергілікті  салық салу жүйесін қарастыруда  маңызды орынды бюджетаралық қатынастар мәселесі алады, яғни республикалық және жергілікті аймақтық бюджеттер арасында орнайтын қатынастар. Осылайша, ҚР Бюджет Кодексіне сәйкес, бюджетаралық қатынастар келесі принциптерге негізделеді:

     а) облыстар, республикалық маңызы бар қалалар, астана бюджеттерінің республикалық бюджетпен, аудан бюджеттерінің облыс бюджетімен арақатынастарындағы тепе-теңдік;

     ә) түсімдерді шектеуді келесі критерийларын сақтай отырып оларды тиімді бөліп тарату;

     - сыртқы факторлардың әсерінен  тәуелді емес және тиянақты  сипаттағы салықтық пен салықтық  емес  түсімдерді төмен тұрған бюджеттер бойы бекіту;

     - мемлекеттік мекемелер көрсететін  қызметтер үшін төлем түрдегі  салықтық және салықтық емес  түсімдер осы қызметтерді қаржыландырған  бюджеттің кірістеріне есепке  алынады;

     - қайта бөлу спаты мен бір  қалыпты емес жайғастыру салықтық базасы бар салықтар бюджет жүйесінің неғұрлым жоғары деңгейлері бойынша бекіту;

     - салықтар мен басқа да міндетті  түрдегі төлемдерді ең жоғары  дәрежеде жиналуын қамтамасыз  ету бюджет деңгейі бойынша  бекіту;

     - айқын аумақтық байлауы бар  салықтық база бойынша жиналатын салықтарды жергілікті бюджеттер артынан бекіту;

     б) ҚР әкімшілік – аумақтық бірліктерінің  минималды бюджеттік қамтамасыз ету деңгейлерін теңестіру;

     в) жергілікті атқарушы органдарының мөлшерлес  деңгейдегі мемлекеттік қызмет көрсетуін  қамтамасыз ету;

     г) мелекеттік қызметтерді неғұрлым тиімді және нәтижелі өндіру мен көрсетуді  қамтамасыз ету мүмкіншілігі бар  билік деңгейі бойынша бюджеттік  қызметтерді бекіту арқылы оларды атқарудың  максималды тиімділігі мен нәтижелілігі;

     д) бюджеттік қызметтер сапасын жоғарлату мен олардың қаджеттілігінің есебін жақсару мақсатпен сол қызметтерді атқаруын бюджет жүйесінің неғұрлым төмен деңгейіне жүктеу арқылы бюджеттік қызметтерді көрсету деңгейін оларды алушыларға максималды жақындату;

     е) әрбір бюджет деңгейінің алынған ресми трансферттер мен несиелерді тиімді және мақсатты пайдалануына жауапкершілігі.

     Сонымен қатар Бюджеттік кодексте бюджетаралық қатынастарды реттеу формалар түрлері  ретінде келесілер көрсетілген:

• республикалық бюджет пен облыс, ресубликалық маңызы бар қала мен астана бюджеттері арасында ресми трансферттер мен бюджеттік несиелер;
• облыстық бюджет пен аудан, облыстық маңызы бар қала бюджеттері арсында – ресми трансферттер, бюджеттік несиелермен кірістер бөлу нормативтер.

     Ресми трансферттер жалпы сипаттағы трансферттер, мақсатты ағымдағы трансферттер және дамуға арналған мақсатты трансферттерге бөлінеді. Бюджетаралық қатынастарды реттеу формаларын анықтауда бюджет деңгейінің әрбіреуінің салықтық потенциалы, аймақтардың объективті бюджеттік қажеттіліктерін бағалау нәтижелері бекітілген нормалар есепке алынады. Бюджетаралық қатынастарды реттеу формалары орта мерзімді фискалдық саясатқа сәйкес орнатылады. Мақсатты трансферттер мен несиелік ресурстар жергілікті атқарушы органдармен тек қана олардың мақсатты белгілеулеріне сәйкес пайдаланады.

     Қазіргі уақытта Қазақстанда жергілікті салық салу келесі принциптер негізінде  құралатынын атап өту қажет:

• салық салудың міндеттілігі принципінің талабы бойынша салық төлеуші салық заңнамаларына сәйкес салық міндеттемелерін толық көлемі мен тағайындалған мерзімде атқаруы тиіс;
• салық төлеушінің айқындылық принципі – салықтық заңнамаларда салық міндеттемелерінің барлық негіздері мен пайда болуы, атқару мен болдырмауының тәртіптерін тағайындауын талап етеді.
• салық салудың біртұтастық принципі – салық жүйесінің бірлестігіне негізделеді және салық салу елдің барлық аумағында барлық салық төлеушілерге бірыңғай болуын жария етеді.
• жариялылық принципі – салық салуды реттейтін барлық нормативтік құқықтық актілер міндетті түрде ресми басылымдарда жариялануын талап етеді.