«Экономиканы мемлекеттік реттеу» пәні бойынша дәріс кешені

      Осы жұмыстың негізгісі – бәсекеге қабілетті  баға мен технологиялық сапаны қамтамасыз ету. Сонымен қатар мынадай міндеттер қойылады: бәсекеге қабілетті өңдеу өнеркәсібін құру.

      Экономикалық  саясаттың тағы бір бағыты аймақтардың  дамуындағы диспропорциялар, әсіресе  оңтүстік пен солтүстік аудандардағы диспропорциялар оңтүстік аудандарда солтүстік аудандармен салыстырғанда  жұмыссыздықтың басымдылығынан болатын табыстар мен кедейлік деңгейі бойынша халықтың жіктелуінен көрініс табады. Осындай диспропорциялардың салдары халықтың елдің ең қолайлы аудандарына қоныс аударуынан көрінеді.

      Экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесі ұзаққа созылған эволюцияның жемісі, бұл істі жүзеге асыруда оны реттеудің экономикалық механизмдері өзгеріп отырды. Мемлекеттің экономиканы реттеу түрлері мен тәсілдерін жасауда дүниежүзілік экономикалық дағдарыстар, әсіресе 1929 – 1933 жылғы «ұлы депрессия» аталған әлемдік экономикалық дағдарыс ерекше рөл атқарды.

•  

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Дәріс 3. Экономиканы мемлекеттік реттеудің ұйымдастырушылық негіздері мен оның шетелдік тәжірибесі 

1.Экономиканы  мемлекеттік реттеуді  ұйымдастырудың маңызды теориялық проблемасы – мультипликаторды таңдауды негіздеу.

2.Мемлекеттің  экономикалық қызметтерінің  құқықтық негізбен  қамтамасыз етілуі.

3. Шетел мемлекеттеріндегі  экономиканы мемлекеттік  реттеу үлгілері. 

1.Экономиканы  мемлекеттік реттеуді  ұйымдастырудың маңызды теориялық проблемасы – мультипликаторды таңдауды негіздеу.

  Экономиканы мемлекеттік реттеуді ұйымдастырудың маңызды теориялық проблемасы –  мультипликаторды таңдауды негіздеу.

      Біздің  мемлекеттің Конституциясында: «Қазақстан Республикасы президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет және өзін зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады», деп атап көрсетілген.

      Қазақстан Республикасының Конституциясы  мемлекеттің Негізгі Заңы ретінде  төмендегіге қатысты негізгі  ережелерді бекітеді:

• республиканың мемлекеттілігін;
• басқару нысаны;
• мемлекеттік және мемлекеттік емес субъектілердің өзара қатынастарының тәсілдерін
• адамдар мен азаматтардың құқықтары мен міндеттерін.

Мемлекеттік құрылғы құрылымында мемлекеттік  билікті заңдық, атқарушылық және соттық бөлулер деп бар екенін атап өтеді.

     Қазақстан Республикасының Президенті мемлекеттің  ішкі және сыртқы саясатының негізгі  бағытын анықтайтын және Қазақстанды  ел ішінде халықаралық қатынастарда таныстыратын мемлекет басшысы және оның лауазымды тұлғасы болып табылады.

     Заңдық  қызметтерді жүзеге асыратын жоғары өкілетті орган, сенат пен мәжілістен тұратын парламент болып табылады.

     Заң шығарушы билік экономиканы басқару  тетігінің негізі болып табылатын  заң актілерін әзірлейді және қабылдайды.

            Үкімет республикада атқарушы органдар жүйесін басқарады  және оның қызметіне жетекшілік етеді. Өзінің барлық қызметімен ол президен алдында жауапты, сондай –ақ парламент  алдында жауап береді. Экономиканы  реттеу аясында үкіметтің міндеті  – елдің барлық азаматтарының игілігі үшін, экономиканың дағдарыссыз және тиімді дамуы үшін жағдай тудыру.

            Премьер министрдің міндетіне салалық министрліктер  мен ведомстваларды басқару және бағыттау енеді.  Сот билігі биліктің заң органдарымен қабылданған заңдардың қатаң сақталуын қадағалайды. Ол Жоғары сот және Конституциялық Кеңесті жүзеге асырады. Елдегі экономикалық жағдайыға жауапты, маңызды органдардың қатарына: Қаржы министрлігі, Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі, елдің Ұлттық банкі жатады.  

2.Мемлекеттің экономикалық қызметтерінің құқықтық негізбен қамтамасыз етілуі.

  Мемлекеттің экономикалық қызметтерінің құқықтық негізбен қамтамасыз етілуі.

     Әлеуметтік  экономикалық дамудың шешімін қабылдау барысында негізделуі көрсеткіштердің  әдістері:

• экономиканың математикалық, құрылымдық логикалық модельдері;
• келешектегі экономикалық көрсеткіштердің баланстық және факторлық әдістері;
• «мақсат ағашы» құралын пайдаланумен әлеуметтік экономикалық дамуды мақсатты белгілеудің әдістерін әзірлеу;
• әлеуметтік экономикалық даму түрлерінің оңтайлы әдістері және осы негізде мемлекет тарапынан басымды қолдау бағытын айқындау;
• салааралық баланс келешектегі экономиканың салалық құрылымының негіздеме құралы ретінде;
• аймақаралық байланыстарды ұтымды қамтамасыз етудің баланстық әдісі.

 

3. Шетел мемлекеттеріндегі экономиканы мемлекеттік реттеу үлгілері.

   Алдымен айта кетерлiк жағдай, басқа елдердегi мемлекеттiк реттеу  тәжiрибесiн оқып үйрену және  ғылыми қорытындылау мақсаты,  оны бiздiң әлеуметтiк –экономикалық  жағдайымызға өзгертпей көшiрiп алу емес. Бұл келесi объективтi сипаттағы себептерге байланысты мүмкiн емес:

1. республика басқа елдердегi саяси, табиғи-экономикалық, әлеуметтiк –демографиялық, этно- мәдени және тағы да басқа себептерге байланысты өзгешеленедi;
2. қазiргi Қазақстан жағдайында бiз ұлттық экономиканы құру процесiндемiз және де әлемдiк экономикалық тарихта әкiмшiлiк –жоспарлық шаруашылықтан нарықтық экономикаға өткен бiзге ұқсас ешбiр ел жоқ;
3. басқару жүйесi мен шаруашылықта негiзгi өзгерiстер белгiлi бiр себептерге байланысты тиiстi негiздеусiз жүргiзiледi және “революциялық” көрiнiс табады, ал нарықтық экономиканы мемлекеттiк реттеу шаралары олардың эвалюциялық даму “нәтижесi” болып табылады.

   Бiрақ та шет елдер тәжiрибесiн  ғылыми қорытындылау қажеттiгi  келесi жағдайлар бойынша түсiндiрiледi: бiрiншiден, экономиканы мемлекеттiк реттеудiң қағидалары мен жүйесiнiң тұжырымдамалы негiзiн, түбiрiн анықтауға мүмкiндiк туады, екiншiден аралас экономиканың жалпы заңдылықтарын анықтау мүмкiндiгi туады, және де бұл Қазақстан жағдайында мемлекеттiк реттеудiң механизмдерiн “түйiстiруге” мүмкiндiк жасайды, үшiншiден, мұндай толықтыру мемлекеттiк реттеудiң нәтижелерiн салыстырып талдауға мүмкiндiк бередi және де керек болған жағдайда экономикалық реформаларды құруды, әлемдiк шаруашылық процеске республиканың араласу мөлшерiн ескере отырып, реформаларды дұрыс жолмен жүргiзуге мүмкiндiк бередi.

     Әлеуметтiк – экономикалық процестерге  мемлекеттiң араласу тәжiрибесiн  үйренуден шығатын қорытынды  – көптеген алдынғы қатарлы  елдерде экономиканы мемлекеттiк реттеудiң негiзгi құралдары ретiнде халық шаруашылығы дамуының мақсаттары мен басымдылықтарын анықтау, болжау, жоспарлау, бағдарлама жасау қарастырылады. Сыртқы, iшкi және оларға сәйкес факторлардың бiртiндеп шиеленiсуi, мемлекет тек ғылыми негiзделген экономикалық мақсаттарға жетуде, арқашан тарихи жағдайды ескерудi талап етедi. Американдық iрi экономист П.Самуэльсон көрсеткендей, мұндай зерттеулерсiз “күннен – күнге өсiп отырған қиыншылықтар мен әлеуметтiк өзгерiстерге эвалюциялық жолмен икемделе алмайтын экономикалық жүйелерге, қазiргi кезде қаншалықты мықты болғаныменен, бара- бара күйреу қатерi туындайды, өйткенi ғылым мен техника экономикалық өрiстiң табиғи дамуын үздiксiз өзгертiп отырады” [32,153 – б.]. Басқаша айтқанда, дәл бiздiң экономика сияқты, “әлсiз экономикалық жүйеге”, барлық туындайтын қиындықтарға “эвалюциялық жолмен қажеттiлiгi” үздiксiз ғылыми – техникалық процесс салдарынан туындайды.

      “Ұлы дағдарыс”  жылдары (20-жылдардың  аяғы мен 30 жылдардың басы) алдыңғы  қатарлы капиталистiк елдердiң нарықтық экономиканың өзiн - өзi толық реттей алмайтындығына көзерi жеттi және де туындаған қиындықтарда уақытында шешу тек  әлеуметтiк – экономикалық өмiрге мемлекеттiң белсендi араласуымен ғана жүзеге асатынын түсiндi. Бұл ақиқатты мойындау елдегi экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ететiн ресми мемлекеттiк ұйымдардың ресми ұстанымдарынан көрiнiс тапты. АҚШ-тағы “жұмыспен қамтамасыз ету туралы Заңға” сәйкес (1946ж.) құрылған Президенттiк экономикалық Кеңесi осы заңның талаптары бойынша барынша өндiрiстi толық қолдап, жұмысбастылықты, халықтың тұтынушылық қабiлетiн сақтай отырып, мемлекеттiк монополистiк реттеумен айналысты. 60-жылдардың соныңда аталған Кеңеске мiндет ретiнде экономикада ұлттық басымдылықтарды анықтау, ұзақ мерзiмдiк болжау мен бағдарламалар жасау әдiстерi әзiрле жүктелiндi.

      Капиталистiк елдерде бағдарламалаудың  алғашқы кезеңдерiнде экономиканы  басқарудың салааралық қағидасы  қолданылды. Францияда, Швецияда, ФРГ  және т.б. мемлекеттерде дайындалған  салааралық бағдарламалар барлық шешушi экономикалық салаларды қамтиды және олардың дамуын маңызды және тұтастай болжауда үлкен рөл атқарады. 80-жылдың басында АҚШ-та мұндай бағдарламалар 1200 –ге жуық болды. Бұлардың iшiнде энергияны үнемдеу, космостық зертеулер, аймақтық даму басты орын алды. Бұл бағдарламаларды жүзеге асыру барысы салааралық байланыстарды күшейтуге бағытталған мемлекеттiк шараларды қажет еттi. Сондықтан АҚШ-та 20-жыл бұрын орталық экономиканы басқару органдарының аймақтық филиалдары құрылған, тиiстi аймақтық Комиссияның мiндетi бағдарламаларды жүзеге асыруға байланысты ұйымдастырушылық мәселелерiн шешу болып табылған. Бұл тәжiрибе бiздiң жағдайға пайдалы болар едi. Нарықтық жүйеге көшуге байланысты эйфория халық шаруашылық мәселелерiн тиiмдi шешу жолдарын кейiнге қалдырады.

       Францияда, Жапонияда, Түркияда  және т.б. елдерге ағымдағы, орта  мерзiмдегi жоспарлаудың ғылыми-әдiстемелiк  және ұйымдастырушылық  мәселелерiн  арнайы мемлекеттiк органдар шешедi. Францияда бұл қызметтi Жоспарлау  бойынша бас Комиссариат жүргезедi. Жапонияда Экономикалық жоспарлау басқармасы мен Аймақтық кешендi даму  департаментi және т.б. жүргiзедi. Ұзақ мерзмдiк экономикалық даму және күрделi жұмсалымдар аясының құрылымдық саясатымен қатар өндiрiстiң аймақтық орналасуының ұзақ мерзiмдiк мақсаттарын белгiлеу Жапонияның экономикасын жоспарлаудағы мықты жағы деп саналады [13,143-б.].

      Түркияда орта мерзiмдi жоспарлау  1963 – 1967 жж. бiрiншi бесжылдық жоспардан  басталып, жүйелi түрде жоспарлау  уақытының мiндеттерiне байланысты  жүзеге асырылуда. Осыдан алтыншы бесжылдық жоспарда (1988-1992 жж.) нарықтық жүйенiң дамыған күйiн ескерiп, халық шаруашылығының макроэкономикалық көрсеткiштерiн нақтылауға көп көңiл бөлiндi.

        Германияда экономиканы реттеу  бiраз басқаша, мұнда көбiнесе  бәсекелестiктi қорғауға, мемлекеттiң антимонополиялық және бақылау қызметiн нығайтуға, нарықтықтағы iрi кәсiпорындардың қосылуына тыйым салуға, жоспарлар мен бағдарламалардың әлеуметтiк қызметiн кеңейтуге көңiл бөлiнуде.

       Реттеушi органдарының басты мiндеттерiнiң бiрi  аймақтардың үйлесiмдi кешендi дамуын қамтамасыз ету. Мысалы, Францияда 1982 жылы жүргiзiлген реформалардың нәтижесiнде аймақтық шаруашылық жүйесiн басқару иерархиясының үш деңгейiнiң функциялары ажыратылғын (коммуналар, департаменттер және аймақтар). Ал департамент құрамына кiретiн кантондар мен аудандардың өзiндiк даму мәселелерiн шешуде құқықтық және ұйымдастырушылық тәуелсiздiгi жоқ.

       Халық шаруашылығында аймақтық  мәселелер мен оларды салалық  экономикамен үйлесiмдi байланыстыруға  Швецияның, Англияның, Германияның,Оңтүстiк Кореяның және де басқа дамыған нарықтық жүйедегi елдердiң көптеген үкiметтiк шешiмдерi арналған. Бұл шешiмдегi басты ой, жергiлiктi билiк органдары өзiнiң әлеуметтiк-экономикалық саясатын жүргiзе отырып жалпы мемлекеттiк және макроэкономикалық мақсатқа жету.

        Көптеген елдердiң жоспарлау тәжiрибесiн  қорытындылай келiп, американдық  маркентинг маманы Мелвилл Бранч  маркентинг қызметiн жетiлдiрудiң  бiрнеше қолайлы жақтарын ы  салалық экономикамен үйлесiмдi байланыстыруға Швецияның, Англияның, Германияның,Оңтүстiк Кореяның және де басқа дамыған нарықтық жүйедегi елдердiң көптеген үкiметтiк шешiмдерi арналған. Бұл шешiмдегi басты ой, жергiлiктi билiк органдары өзiнiң әлеуметтiк-экономикалық саясатын жүргiзе отырып жалпы мемлекеттiк және макроэкономикалық мақсатқа жету.

        Көптеген елдердiң жоспарлау тәжiрибесiн  қорытындылай келiп, американдық  маркентинг маманы Мелвилл Бранч  маркентинг қызметiн жетiлдiрудiң  бiрнеше қолайлы жақтарын бөледi. Соның iшiнде, жоспарлау: 

1. басшылардың үнемi болашақты ойлауын ынталандыруға мүмкiндiк бередi;
2. мемлекеттiк және шаруашылық жүргiзушi субъектiлер қолданылатын шараларды үйлестiредi;
3. көрсеткiштердi анықтау және олардың орындалуын қадағалауға жол ашады;
4. алдағы мәселелердiң және саяси ұстанымдардың нақты анықталуын талап етедi;
5. шұғыл өзгерiстерге дайынықты күшейтедi;
6. барлық қызметкерлерiнiң мiндеттерiнiң  өзара байланыста, қарым-қатынаста екенiн көрсетедi.