ҚАРЫЗ АЛУШЫНЫҢ НЕСИЕ ҚАБІЛЕТТІГІ ЖӘНЕ ОНЫ БАҒАЛАУ ӘДІСТЕРІ

1. Бұрын болған несиелерін өз уақытында өтеу, берілген есептердің сапалылығы, басшылықтың жауапкершілігі, басқа міндеттемелерге қатынасын құрайтын қарыз алушының атағы (репутациясы). Жақсы атақ дегеніміз – жеке билеушілік, міндеттілік, адалдық, әділдік, тәртіптілік және т.б. сияқты қасиеттері;
2. Қарыз алушының бәсекеге қабілеті - өнімді өндіру және табыс алу, сонымен бірге несиені өтеуге қажетті қаржыны табу қабілеттілігі. Банктің қарыз алушының нақты шығындарын несиелеу кезіндегі табысын банктің орташа табыстылығымен салыстырып бағалау жүргізеді. Банк табысының деңгейі несиелеу кезіндегі тәуекел дәрежесімен үйлестірілуі тиіс. Банк қарыз алушыдан түсетін табыс мөлшерін қалыпты қаржылық қызметті жүзеге асыру кезіндегі банкке пайыз төлеу мүмкіндігі көз қарасынан бағалайды;
3. Ірі ресурстарды пайдалану мақсаттарын;
4. Несие сомасын;
5. Несиені өтеуді. Бұл зерттеу материалды, құндылықтарды өткізу, берілген кепілдемелер және кепіл беру құқығын пайдалану есебінен несиенің қайтарымдылығын зерттеу жолымен жүргізіледі;
6. Несиенің қамтамасыз етілуін, яғни банктің берілген несиеге, кепілге қарыз алушының активтерін бағалы қарызды қоса алуға құқығын анықтау көзқарасынан жарғы мен ережені зерттеу;
7. Активтерді иеленуін (егер кәсіпорынның несиені қайтару үшін қажетті активтері болмаса, онда ережеге сай оған несие берілмейді);
8. Экономикалық кономикалық конъюктура жағдайларым мен даму перспективалары (ссуда беру барысында банк саласындағы кәсіпорынның экономикалық роліне және алатынорнына назар аударуы керек. Несиелеу мерзімі қаншалықты ұзақ болса, экономикалық болжау соншалықты маңызды болады) және басқа факторлар.

    Талдау  қарыз алушының бухгалтерлік және статистикалық есептерінен жинақталған мәліметтер негізінде, қосымша хабарламалар, кәсіпорынның төлемді жиі кешіктіруі туралы фактілер, оның серіктестерге қатысты жауапсыздығы, бәсеке күресіндегі арамзалық, жиіркенішті әдістерін пайдалану, меншік иесінің немесе кәсіпорын басшысының құлықсыз тәртіп және т.б. құпия көздерден алынған мәліметтер негізінде жүргізілуі тиіс.

    Кәсіпорынның  несиеге қабілеттілігін бағалаудың басты әдісі – оның ресми бухгалтерлік есеп берулерін талдау. Осыған сүйене отырып,  банк мыналарды бағалауы керек:

1. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және өтімділігін;
2. Айналым қаражаттарын және алған несиені пайдаланудың тиімділігін;
3. Барлық қарыз міндеттемелерді, несиенің сұралған сомасын қоса, өтімді қаржалармен жабуын;
4. Шаруашылық айналымда меншікті айналым қаражаттарының болуын;
5. Кәсіпорынның табыстылығын (рентабельділігін) бағалау.

 

2. Қарыз алушы жеке тұлғаның несиелік қабілетін  талдау

 

    Қазіргі кезде екінші деңгейдегі банктердің жеке тұлғаларға беретін несиелеріне  тұтыну және ипотекалық несиелер жатады.

    Тұтыну  несиесінің мынадай түрлері қолданылуда:¹⁴

• Автомобилдік несие;
• Ұзақ мерзімді пайдаланылатын тауарлар сатып алуға берілетін несие;
• Тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына берілетін несие;
• Кейінге қалдырылмайтын қажеттіліктерге (оқу, емделу, демалу және т.б.) берілетін несие;

    Ұзақ  мерзімде пайдаланылатын тауарларға мыналар  жатады: жиһаз; сантехника; аудио-видио  және тұрмыстық техникалыр; компьютерлер және оргтехника; басқа да тұтыну тауарлары.

    

    

    Тұрғын  үйді жөндеу жұмыстарына: үйдің ішінде және сыртында құрылыс және басқа да жөндеу жұмыстарын жүргізу жатады.

    Мысалға, Қазақстандағы жетекші банк –  «ЦентрКредит» банкі АҚ тұтыну несиесін беру шартын келесі кестеден көруге болады. 

    7-кесте.  «ЦентрКредит» банкі  АҚ тұтыну несиесінің  түрлері мен шарттары*. «ЦентрКредит» банкісінің тұтыну  несиесінің түрлері мен шарттары* 

 

    Сонымен қатар, жоғарыдағы банктен тұтыну несиесін алуға қажетті құжаттар  тізімі мынадай:

1. Қарыз алушының анкетасы;
2. Жеке куәлігі (көшірмесі);
3. СТТН (көшірмесі);
4. Соңғы 1 айға бөлініп көрсетілен жалақы және басқа табыстары туралы жұмыстан берілетін анықтама.
5. Жұмыс стажы туралы жұмыс орнынан анықтама.
6. Отбасы туралы анықтама (№ 3 форма).
7. Некеге  тұрғандығын растайтын құжаттар (неке туралы куәлік, жұбайыңыздың жеке куәлігі).
8. Кепілге  қоятын мүліктің құжаттары.

    Келесі  бір дамып отырған несиеге – ипотекалық несиені жатқызуға болады. «ЦентрКредит» банктің иптекалық несие беру шарттары мынадай:¹⁵ 

 

    Жеке  тұлғаның төлем қабілетін анықтау техникасы әр банкте әр тұрлі қалыптасқан. Яғни қысқаша айтқанда барлығына бірдей ортақ әдістеме жоқ. Сондықтан да «ЦентрКредит» банкі АҚ-ның қолданылатын әдістемесінен мысал келтірейік.

    Қарыз алушының төлем қабілетін анықтау  үшін мынадай көрсеткіштер қолданылады:

    

    

    8- кесте. Қарыз алушы  жеке тұлғаның  төлем қабілетін  бағалау көрсеткіштері 

 

    Масалы:  М.Е. Естаев деген азамат 360 000 теңге сомасында тұтыну несиесін 36 айға, 18 % жылдық сыйақы мөлшерлемесінде сұрап отыр делік. Ол кісінің таза табысы – 18 000 теңге және кепілге жылжымайтын мүлік қояды.

    Жоғарыдағы  кестедегі көрсеткіштер көмегімен  қарыз алушы М.Е. Естаевтың төлем  қабілетін былай бағалаймыз:

    НҚАТ

теңге

    СМАТ 

теңге 

    НҚСАТ

теңге

                                                                           

    ННҚ

(не 85 %)

                                                                     

    Сонымен қарыз алушымыз төлем қабілетті, яғни оған несие беруге болады. Ендігі қадам кепілге қоятын затын бағалауға арналады. Айталық, кепіл заты ретінде 2 бөлмелі пәтер ұсынылады. Оның нарықтық (салыстырмалы)  құны 1 500 000 теңге тұрады.

    Банк  тарапынан бағалаушы – мамандар көмегімен осы пәтердің кепіл  құны анықталады. Отандық банк тәжірибесінде кепіл құны пәтерді бағалау құнының 70% - нен аспауы тиіс. Ол үшін мынадай  есептеулер жасалады:

    1. Пәтердің  тозу коэффициенті –  Пәтердің нарықтық  құны х 3% (тозу коэффициенті) – 1 500 000 х 0,03 =  45 000 теңге.

    2. алдағы уақытта пәтердің  бағасының  төмендеу тәуекелі – Пәтердің нарықтық құны х 15% (төмендеу коэффициенті) – 1 500 000 х 0,15 = 225 000 теңге.

    3. Пәтердің бағалау құны – Пәтердің  нарықтық құны  Пәтердің тозу  коэффициенті  Пәтердің бағасының  төмендеу тәуекелі =  1 500 000 – 45 000 – 225 000 = 123 000 теңге.

    4. Пәтердің кепіл құны – Пәтердің  бағалау құны х 60%= 1 230 000 х 0,6 = 738 000 теңге. Бұл көрсеткіш сұралатын несиенің кепілмен қамтамасыз ету дәрежесін сипаттайды.

    Жеке  тұлғаның несие қабілетін бағалау  сұралатын теңгемен оның жеке  табысының арақатынасына, қаржылық жағдайы мен мүлігін жалпы бағалау, жанұяның құрамы, өзіндік сипаттамаларымен, клиенттің несиелік тарихын зерттеуге байланысты сүйенеді.

    Қызіргі таңда несиенің ең көп таралған түрлерінің бірі ипотекалық несие.

    «ЦентрКредит  Банкі» АҚ-ның мысалдарынан ипотекалық несие бойынша бағдарламамен танысып көрейік.

    Ипотекалық  несиені мақсатқа және шартқа сай  анықтап беру бағдарламасы 3 бөлімнен тұрады:

• несие бойынша ақпарат;
• клиент бойынша ақпарат;
• клиенттің қаржылық жағдайы.

    Бірінші бөлімде – несие беретін банк қызметінің мәліметтері, клиент құжаттамасының нөмірі, агенттіктің атауы, несиенің түрі мен сомасы және оны мерзімді өтеуі, оны өтеу үшін клиенттің мерзімді таңдап алуы, сақтандыру төлемімен пайыздың жалпы мөлшерін банкке төлеуге тиісті.

    Бағдарламаның екінші бөлімінде – клиенттің  мамандығы, оның жалдық таза табысы мен  жылдық шығындары, жұмыс стажы туралы мәліметтер енгізіледі.

    Үшінші  бөлімде – клиенттің қаржылық жағдайында ағымдық және жинақ шоттарындағы қалдықтары мен қамтамасыз етілуі және табысы мен шығындарының арақатынасы туралы мәліметтерден тұрады.

    Әдетте, банк ипотекалық несиені қозғалмайтын мүлікті сатып алу мен пәтерді  жөндеу жұмыстарын жүргізу және т.б. мақсаттарға байланысты береді. Жеке клиенттермен жұмыс істеуде қойлатын жоғары талаптар: оларға жекелей және көп жақты қамқорлық пен бақылаудың қажеттілігі, сонымен бірге несиелік портфельді тиімді басқарудың қажеттілігі, ипотекалық несиелендіру бойынша алдағы жұмыстар көлемін өзінің мүмкіндіктерімен мұқият салыстыру, банктерге жаңа талаптар қою үшін қажет.

    Қазақстанның  экономикалық жағдайының қазіргі шарттарына байланысты ипотекалық несиелер банктер  үшін тағы бір тәуекелі  бар сала болып табылады. Өйткені, көптеген потенциалды  клиенттер ауыр қаржылық жағдайда және жұмыстан босату қауіпіде тұр. Соған байланысты банктің экономикалық көзқарасына байланысты қарыз алушының несие қабілетін бағалау мәселелері  объективті туындалады.

    Кепілдік  ретінде банк әдетте, жұбайлардың  ортақ жауапкершілігін, сонымен  қатар сатып алынатын мүлігінен, жалақыны алудан және т.б. шегінуі құқығын талап етеді.

    Халықаралық тәжірибеде бөлшек сауда клиенттерін  несиелендірудің құқықтық қағидаларының  ресми толық қатарлары шығарылып, енді отандық банктерде де түсе алуға  мүмкіндік бар.

    Ипотекалық  несиенің реттемесін рәсімдеу өтініштің келіп түсуінен басталады. Несиені алудағы өтініштің келіп түсуінің банк үшін негізі мынада:

• қарыз алушының несие қабілетін және төлем қабілетін тексеру;
• несиелік шарттардың қорытындысы;
• несиенің қамтамасыз ету туралы шарттарының қорытындысы.