Ұйымдағы қаржылық тәуекелділіктер және оның басқару есебі

Бұл пассивтік шот.

Еңбек ақыны есептегенде 3350   шоты кредиттеледі де,мына шоттар дебеттеледі:

2930 « Аяқталмаған құрылыс»  күрделі құрылыспен шұғылданатын  және сонда жұмыс істейтін  қызметкерлердің еңбек төлемінің сомаларына;

7110 « Тауарларды ( жұмыстарды, қызметтерді) сату жөніндегі шығындар»  өнім өткізуімен, жұмыстар мен  қызмет көрсетулерді жүзеге асырумен  шұғылданатын қызметкерлерге есептелген  еңбек төлемдерінің сомалары;

7210  « Жалпы және  әкімшілік шығындар» жалпы шаруашылық және әкімшілік – бақармашылық қызметкерлеріне есептелген еңбек төлемдерінің сомаларына;

8020-шоты  « Өндірістегі  жұмысшылардың еңбек ақысы» негізгі  өндірістегі жұмысшыларға есептелген  еңбек төлемінің сомалары;

Басшылықтағы тұлғалармен есеп айырысудың есебі.

Басшылықтағы тұлғалармен  есеп айырысу үшін « Басшылықтағы тұлғалармен қарызы» шоты арналған, онда мынадай тұлғалармен есептеседі ( басқарма төрағасы, бақылау кеңесінің  мүшесі және ревизиондық комиссияның  мүшесі және т.б.) Басшылықтағы адамдарға есептелген еңбек төлемдерінің сомаларына 7210-шоты дебеттеледі де,  кредиттелді; ал оны төлеген кезде шоты дебеттеліп, 1010 шоты кредиттеледі. ҚЕБХС-да  шотқа сәйкес шот жоқ.

 

 

 

 

2.5 Кәсіпорынның жиынтық пайда (залал) есебі

 

«АБУ-СЕР» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің табыс бойынша мынандай ақпараттар ашылуға міндетті:

• өнім (жұмыс, қызмет) сатудан табыс;
• жалпы табыс;
• негізгі қызметтен табыс;
• негізгі емес қызметтен табыс;
• салық алынғанға дейінгі әдеттегі қызметтен табыс;
• салық салынғаннан кейінгі әдеттегі қызметтен табыс;
• төтенше жағдайлардан табыс;
• таза табыс.

Өнім (жұмыс, қызмет) сатудан  табыс, қосылған құнға салынған салықты  акциздеу және т.б. салықтар мен міндеттемелерді, сондай-ақ қайтарылған тауарлардың  құнын, сату шегерімдерін, баға шегерімдерін шегеру арқылы көрсетіледі.

Осы бапта негізгі  қызмет табыстарымен қатар, тауарлы-материалдық  қорларды сатудан, қызмет көрсетуден, сондай-ақ сыйақы, пайыздар, диви-денттер, қаламақылар және ренталар, негізгі қызмет түрлеріне байланысты алынуға тиісті басқа табыстар көрсетілуі мүмкін.

 Оның көлемі 6000 «Дайын өнімнен алынатын кіріс» бөлімшесінің шоттарының кредиті бойынша есеп регистрларының мәліметтерінің негізгі-сінде анықтайды.

Қазіргі уақытта шаруашылық сатудан түсімді түсімді есептеу әдісі бойынша анықтайды, яғни сату кезеңі деп өнімді (жұмыс, қызмет) артып жөнелту, өткізу және баркке ұсынылған төлем талап тапсырма құжатта-рындағы көрсетілген күнін айтса, шоттарға аудару күні қаражаттарының келіп түскеннін білдіреді. өнімді сату қаржының айналу шеңберін аяқтаушы соңғы сатысы екені белгілі. Оның көлемі қаржы шаруашылық қызметігің нәтижесіне айналым және рентабельділік көрсеткіштеріне байланысты.

Сондықтан сату үрдісі өнімді орналастыруға және сатуға байланысты шаруашылық операцияларының жиынтығы ретінде шаруашылықтың әкімші-лігінің тұрақты назарында. Оны жоспарлау шаруашылықты тапсырыс-тармен қамтамасыз етуден басталады. Оның негізінде, өндіріс үрдісін ұйымдасты-рудың барысында қалыптасқан номенклатура (тізбек) бойынша жоспар жасалады. Тапсырыстар өнімге тапсырыс берушілермен де, жабдықтаушы-лармен де келісіледі. Сатып алушылармен шарт жасалып, онда өнімнің түр-түрін жөнелту мерзімі саны және сапасы, бағасы, есеп айырысу нысандары көрсетіледі.

Ұйымда тауарларды (қызмет, жұмыс) өткізумен байланысты шығындар туралы ақпараттарды жинақтау үшін 7110- «Өнімдерді сату және қызметтер көрсету бойынша шығыстар» шоты арналған. Бұл шотта тауарларды өткізумен айналысатын жұмысшылардың еңбек ақысы бойынша шығындар; өткізу нарығын зерттеу бойынша шығындар, т.б. жинақталады.

Кезең соңында 7110 және 7210 шоттарда жинақталған шығындар 5610  «Жиынтық табыс (залал)» шотының дебетіне көшіріледі.

Негiзгi құралдары сатқанда мынадай шоттардың корреспонденциясы кесте  2.3 сәйкес жасалады.

Жалпы алғанда кәсіпорында жүргізілетін табыстар мен шығындар шоты жыл соңында жиынтық табысқа апарылып қызметтің қарыжылық нәтижесі анықталады.ол уақтытта берілетін бухгалтерлік жазбалар  кесте 6 келтірілген.

 

Кесте 3

Қаржылық нәтиженің  анықталуын шоттарда көрсету

 

№	Шаруашылық  операциялардың мазмұны	Шоттар корреспонденциясы
		дебет	кредит
1.	Табыстарды көрсету	6010 6110-6420	5610
2.	Шығыстарды көрсету	5610	6020,6030 7010-7710
3.	Жиынтық сомаларды көрсету	5610	5510
4.	Жиынтық табысты көрсету	5510	5610

 

Ұйым табыстарының құрамында (сатудан түскен табыстан басқа) операциялық және сатудан тыс қызметтен түскен табыстар бар екенiн айта кету керек.

Сатудан және сатудан  тыс табыстар.

Кейбiр компанияларды  сатудан тыс қаражаттар түсiп, сатылған тауарлардың өзiндiк құны мен операциялық шығындарға қосылмайтын шығындар шығады. Операциялық табысты бағалағаннан кейiн талдаушыға кәсiпорынның қалыпты операцияларынан тыс табыстары мен шығындарын, олардың кәсiпорынның жалпы табыстылығына қаншалықты әсер ететiнiн және мұндай табыстар мен шығындардың болашақтағы ықтималдылық дәрежесiн анықтау үшiн зерттеуi керек.

Операциялық табыс (сатудан табыстар) + Басқа табыстар – Басқа шығындар – Төленген пайыздар = Салық төленгеге дейiнгi таза пайда

Операциялық табыстар – компанияның әдеттегi қызметiмен байланысы жоқ түсiмдер. Олар – компанияның өнiмдерi мен қызметтерiн сатудың емес, басқа бiр қызметтiң нәтижесi. Мысалы, компания мұндай табыстарды артық жерлердi және жабдықтарды жалға беруден алуы мүмкiн. Операциядан тыс табыстардың басқа да мысалдары: алынған пайыздар, негiзгi құралдарды сатудан түскен табыстар, дивидендтерден түскен табыс, түрлi шегерiмдер (жеңiлдiктер) кейбiр компанияларда мұндай табыстар тұрақты сипатта болады және оларды сәйкесiнше есепке алу қажет.

Операциялық табыстар сияқты компанияда операциялық шығындар да болады. Мұндай шығындар: төленген пайыздар (көбiне оларды жекелеп көрсетедi), негiзгi құралдар немесе акцияларды сатудан залалдар, сондай-ақ басқаларға ұсынылған шегерiмдер (жеңiлдiктер).                       

Сатудан тыс  операциялардың табыстарының құрамына кiретiндерi: талап ету мерзiмi өтiп кеткен кредиторлық және депоненттiк берешек, бұрын есептен шығарылған қарыздардың түсуi, есептi жылы анықталған өткен жылдардың табысы; ыдыстармен (тара) операциялардан алынған пайда; борышкер мойындаған немесе сотпен шешiлген айыппұлдар, өсiмпұлдар және тұрақсыздық айыптары, жабдықтаушылардың шаруашылық келiсiмдерiн бұзғанымен байланысты тигiзген залалдарының орнын толтыру сомалары; табиғи апаттардан, өрттен, апаттардан, басқа да төтенше жағдайлардан залалдардың орнын толтыру үшiн сақтандыру сомалары немесе басқа көздерден табы сомалары, инвентаризация нәтижесiнде анықталған артық мүлiктi балансқа алу.

Негiзгi құралдар мен жердi жалға беруден түскен табыстар жалға берiлген нысандардың саны мен жер аумағының және жалға беру төлемақысының деңгейiне байланысты. Бұл кәсiпорында негiзгi құралдарды жалға беруден түскен табыс жал төлемақысының инфляцияға байланысты өседі.

Айыппұл төлеуден залалдар жекелей қызметтердiң басқа кәсiпорын-дармен келiсiмдердi бұзуына байланысты пайда болады. Талдау кезiнде мiндеттемелердiң орындалмау себептерi анықталып, жiберiлген қателердiң алдын-алу үшiн шаралар қолданылады.

Алынған айыппұл сомасының өзгеруi тек жабдықтаушы мен мердiгер-лердiң келiсiм мiндеттемелердi бұзуының нәтижесiнде ғана емес, оларға қатысты кәсiпорынның қаржылық қадағалауының әлсiреуi салдарынан да болуы мүмкiн. Сондықтан бұл көрсеткiштi талдаған кезде келiсiмдегi мiндеттемелердi бұзған жағдайдың барлығында жабдықтаушы-ларға тиiстi санкциялар қолданылды ма тексеру қажет.

Талап етiлмеген дебиторлық берешектi есептен шығарғаннан залалдар, әдетте, есептiң қойылуы мен есеп айырысуларды қадағалау өте төмен дәрежеде болғанда немесе клиенттер банкрот салдарынан болады. Есептi жылда анықталған өткен жылдардың табыстары (залалдары) да бухгалтерлiк есептiң нашарлығын көрсетедi.

Талдау соңында сатудан тыс залалдар мен шығындарды қысқартып, алдын алуға және қысқа мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi қаржы салымдарынан түсетiн табыстарды арттыруға бағытталған нақты шаралар қабылданады.

Бухгалтерлік есепте табыс пен зиян есеп саясатында қаралған және есеп стандарттармен қарастырылған қағидасы бойынша қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі анықталады. Салықтық есепте табыс пен зиянның сомасы бухгалтерлік есепте көрсетілген сомамен салыстырылып, солардың арасындағы айырмасына тиісті түзетулердің көмегімен анықталады.

Бұл арада мынаны ескерген жөн: салық есебінде жиынтық жылдық табыстан ұстап қалулар туралы, сондай-ақ табыстар туралы сату кезіндегі құнның, сондай-ақ ақша құнсыздануына түзетулерді  есепке ала отырып амортизациялауға жатпайтын алашақтардың өсуі; кәсіпкерлік қызметті шектеуге келіскені және кәсіпорынды жапқаны үшін тағы басқалары жөнінде хабарлама қалыптасады; бұл хабарламада салық салынатын табыс сомалары және бюджетке төленуге тиісті заңды тұлғалардан алынатын табыс салығының сомалары туралы бухгалтерлік әрі салық есебі деректері арасындағы алшақтыққа әкеп соғады.

Салық салынатын табысты  түзету

1. Салық төлеушінің салық салынатын табысынан салық салынатын табыстың екі проценті шегінде мынадай шығыстар алып тасталуға тиіс:
1. әлеуметтік сала объектілерін салық төлеушінің нақты жұмсаған шығыстары;
2. коммерциялық емес ұйымдарға өтеусіз берілген мүлік;
3. жеке тұлғаларға Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес берілген атаулы әлеуметтік көмек.
2. Мүгедектердің еңбегін пайдаланатын салық төлеушілер салық салынатын табысты мүгедектердің еңбегіне ақы төлеуге  шығарылған  шығыстар сомаларынан 2 еселенген және мүгедектерге төленетін жалақы мен басқа да төлемдердің еселенген және мүгедектерге төленетін жалақы мен басқа да төлемдердің есептелген әлеуметтік салық сомасынан 50 процент мөлшеріндегі соманы азайтуға құқығы бар.
3. Салық төлеушілер салық салынатын табысты үш жылдан артық мерзімге берілген негізгі құралдардың қаржы лизингі бойынша алынған сыйақы сомасына, кейіннен оларды лизинг алушыға бере отырып, азайтады.
4. Қызметінің айрықша түрі ауыл шаруашылығына кредит бері болып табылатын, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар салық салынатын табысты қызметтің осындай түрінен алынған табыс сомасына азайтады.
5. Салық төлеушінің амортизациялық аударымдарды есептеп шығаруы, пайдалануға алғаш енгізілген тіркелген активтерді үш жылдық кезең аяқталғанға дейін өткізген жағдайда жасалған қосымша шегерім сомасы салық төлеушінің тіркелген активтерді өткізген салық кезеңіндегі салық салынатын табысын арттыруға қатысты болады.

Бухгалтерлік және салық  есебі арасындағы мәліметтердің  теңдігін сақтау оңай шара емес, өйткені  олардың арасында тұрақты және уақытша  сипаттағы айырмашылықтары болады.Тұрақты  айырмашылықтар – бұл ағымдағы есепті кезеңде туындайтын және бұдан кейінгі есепті кезеңдерде жойылмайтын (бухгалтерлік есеп деректері мен заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы жөніндегі мағлұмдамада көрініс табатын деректер арасындағы айырмашы-лықтар) салық салынатын және бухгалтерлік табыстар арасындағы айырмашылықтар.

Тұрақты айырма ретінде  келесі мысалды келтіруге болады:

• бюджетке төленетін айыппұл санкциялары бухгалтерлік есепте жылдық табыстан шегеріледі, ал салық есебінде ол шегерім құрамына енгізілмейді;
• нормадан жоғары белгіленген іс-сапар мен өкілділік шығындары бухгалтерлік есепте кезең шығыстарына жатқызылады, ал салық есебінде ол шегерім құрамына енгізілмейді;
• марапаттау бойынша шығыстар толық көлемде бухгалтерлік еепте кезең шығыстарына жатқызылады, ал салық есебінде ол жылдық жиынтық табыстан шегеруге жатпайды.

Уақытша айырма бухгалтерлік табысты есептеген кезде кейбір табыс пен шығыс баптарының бір  бөлігі бір есептік кезеңде есептелінеді. Сондықтан бірінде болған айырма, екіншіде жойылады. Мысалға:

• материалдық емес активтер мен негізгі құралдар бойынша жасалатын амортизациялық аударымдар.

Бухгалтерлік есепте амортизациялық аударымдар үшін әртүрлі  тәсілдер мен нормалар пайдаланылады  және ондағы есептелген сома шығын  ретінде қабылданады. Салық есебінде тек қалдығын азайту тәсілі пайдаланылады. Сондай-ақ екі есептің пайдаланаты нормасы да әрқилы болуы мүмкін, нәтижесінде салық есебі бойынша объекті толық амортизациялануы мүмкін, ал бухгалтерлік есепте ол жалғасуы мүмкін.

Тұрақты және уақытша  айырма ұйымның есеп саясатына бухгалтерлік есептің де, салық есебінің де енгізген өзгерістерінің салдарынан боуы мүмкін. Бұл арада тұрақты айырманы келесі есептік кезеңде жоюға болмайды, ал уақытша айырма жойылады. Тұрақты айырманы да, уақытша айырманы да өте жеңіл түрде табуға болады, егер де тиесілі бухгалтерлік регистрлеріне салықтық есеп қағидасының зерттеулерін жүргізсе. Уақытша айырма сомасынан салықтық эффектіні бухгалтерлік есепте көрсету және анықтау жолымен оның уақытша айырмасын табады. Салық эффектісі төлеуге жататын немесе кейінге қалдырылатын төлем болып саналады.

Корпоративтік табыс  салығы есептелгенде 7710-«Корпорациялық табыс салығы бойынша шығыстар»  шоты дебеттелініп, 3110-«Төленетін корпорация-лық  табыс салығы» шоты кредиттелінеді. Ал салықты бюджетке аударған кезде 3110 - «Төленетін корпорациялық табыс салығы» шоты дебеттелініп, 1030-«Ұлттық валютада ағымдағы, корреспонденттік шоттардағы ақша» шоты кредиттелінеді.