Сыртқы аудит және оның ерекшелігі

   Сыртқы  аудиттің обьектісі- ол, шаруашылық  субьектілері. Сыртқы аудиттің мақсаты  тапсырушының талабына сәйкес  анықталады. Тапсырушылар- кәсіпорын  мемлекеттік құрылым және қаржы,  мүлік егелері. Мемлекеттік құрылымның  тапсыруымен аудит тексеруі жүргізілген  жағдайда әлеуметтік –экономикалық  мәселелер көтеріледі де, аудитор  кәсіпорынның немесе кәсіпкерлердің, меншік егелерінің шаруашылығының  тиімді жүргізілуіне қатты көңіл  бөлінеді. Оған себеп, олар шаруашылығын  пайда табуға тиімді жолмен жүргізсе, мемлекетке салық төлемі көбейеді, әрине ол өз кезегінде мемлекеттің әлеуметтік қаржысын, бюджетін толықтыруда өз үлесін қосады.

   Шаруашылық  субьектілеріне аудит тексеруін  жүргізгенде, оның негізгі мақсаты  бухгалтерлік есеп жұмысының  жүргізілу жағдайы, оның көрсеткіштерінің  нақты дұрыстығын анықтау, содан  кейін тапсырушы талабына сәйкес  өз ойын айту және меншік  иесінің мүддесін қорғау.

   Сыртқы  аудит қызметін атқарушылар –  жеке аудиторлар және аудит  фирмалары. Аудиторлардың өз қызметіндегі  ең негізгі мақсаты меншік  иесінің мүддесін қорғау, яғни, акционердің  кәсіпкершілік үшін арнаған қаржы  қандай жағдайда іске асырылуда?- деген сұрақ ерекше орын алады.  Сыртқы аудит қызметін осы  тұрғыдан қарастырсақ, онда оның  өзіндік ерекшеліктері бар. Біріншіден, кәсіпорын басшылары өзінің және  кәсіпорын жұмысын, оның қаржылық  жағдайын тек қана жақсы жағынан,  мүмкінділігі болса өсіріп көрсетуге  тырысады. Ал, акционер, меншік иесі  өз тарапынан тек шындықты, нақты  шаруашылық жағдайын білуге құштар. Нарықты қатынас жағдайында ешқандай  фирма, кәсіпорынның нақты жағдайын  білмей сыбайлас қарым-қатынастыққа  бармайды.

   Сыртқы  аудиттер өз жұмысын сол елдегі  заңды түрде қабылданған аудит  стандартына, бухгалтерлік есеп  принциптеріне сәйкес жүргізеді.  Фирмалардың, кәсіпорындардың балансы  басылымға, тек қана аудитор  өз қорытындысын бергеннен кейін  және балансқа мөрін басқаннан  кейін ғана шығады. Әрине, аудитор  қорытындысы кәсіпорын ақпаратының  дұрыстығын, қаржы көрсеткіштерінің  дұрыс анықталғандығын растап  қана қорытынды бергеннен кейін  ғана баланс басылымға рұқсат  алады. Ал осы процестердің  басылымға шығуының үлкен мағынасы  бар. 

   Ақпаратты  басылымға шыққан фирмалар , кәсіпорындар  біріншіден, өзінің дербес шаруашылық  субьектісі екеніне кепілдік  алып, одан әрі кәсіпкерлігімен  айналысуға ерікті болғанын дәлелдейді. Олай дейтін себебіміз, аудит  қорытындысы сол кәсіпорынның  өткен уақытта тапқан табыс  сомасы ақпаратта дұрыс көрсетілген,  салық сомасы дұрыс есептелінген  деп анықтама жасайды. Яғни, шаруашылық  субьектісі мемлекет алдында  заң тұрғысынан салық төлеу  процесін дұрыс жүргізген субьект  болып танылады.

   Екіншіден,  басылымдағы ақпарат мәліметі  бойынша сыбайлас кәсіпкерлер  күдіксіз қарым-қатынасқа келеді. Себебі, басылымға шыққан материалдарды  сыбайластар зерттеп талдап, сыбайластыққа  сенімді екен деген қорытынды  жасайды. Осы орайда, аудит қорытындысы  өзінің негізгі функциясының  бірі, пайдалануға дайындалған мәліметінің  рөлін атқаратын кәсіпорын ақпаратын  бекітеді.

   Үшіншіден,  аудит қорытындысымен шаруашылық  жүргізуге кепілдік алған кәсіпорындар  сол елдің экономикасының бір  қалыпты дамуына негіз болады. Тұрақты халықты жұмыс орнымен  қамтамасыз етеді. Қалыптасқан  экономика құрылымына айналады.

   Төртіншіден,  қалыптасқан экономика құрылымы  болған елде тиянақты нарықты  қатынас заңдылығы қалыптасып, сол  заңдылыққа сәйкес ол елде  тауарға нарықты қатынас бағасы  тұрақты бір жүйеге келеді. Соның  нәтижесінде сол елдің экономикасы,  әлеуметтік жағдайы тұрақты даму  жолына түседі. Яғни, аудиторлық  тексеру кәсіпорынның тиянақты  кәсіпкерлік жасап, даму барысын  қамтамасыз ететін механизм. Дамыған  елдердің экономикасының тұрақты  дамуын қамтамасыз етіп отырған-  ол бірден бір нақты механизм  аудитор қызметі. Сондықтан да  оған шет елдерде өте үлкен  мағына беріледі.

   Аудиторлық  тексеру жүргізбей шаруашылық  субьектісі басылымға шықпайды, яғни өзінен -өзі экономикалық  қыспаққа түседі. Біріншіден, мемлекет  алдында өзінің шаруашылық субьектісі  ретінде құқысын қорғай алмайды.  Екіншіден, сыбайлас кәсіпорындар  қарым-қатынас жасамайды., үшіншіден,  банкілер сенімсіздік білдіріп  несие беруін тоқтатып, жалпы  есеп айырысу процесін тежей  бастайды.

   Сыртқы  аудит өзінің жұмыс процесінде  ішкі аудит жұмысының сомасына  баға береді. Қаншалықты тиімді  жүргізілетінің тиімділігін, сенімділігін, оның аудит барысындағы рөлін  анықтайды. Ондағы негізгі мақсат  ішкі аудит қаншалықты аудит  күдігін жіберетінін, аудит стандартын  қандай дәрежеде дұрыс қолданатынын  анықтау. Ішкі аудит жұмысын  тексерген сыртқы аудит өзінің  ойын, жетістіктерін және кемшіліктерін,  жетіспеушіліктерін жазбаша түрде  анықтап басшыларына тапсырады.

   Сыртқы  аудит соңғы жылдары тек қана  қаржы ақпаратын тексеріп қана  қоймай кәсіпорын шаруашылығына  экономикалық талдау жасап, оның  кәсіпкерлігінің табыс сомасына  баға береді, оның жұмысының табыстылық  және экономикалық тиімділігін  анықтайды. Сыртқы аудит қазіргі  кезде «Заңды аудит» деп атайды. Себебі, ол тапсырушы алдында  тәуелсіз , тек қана сыртқы мәлімет  пен пайдаланушылар алдында ғана  жауапкершілікте. 

   Жоғарыда  келтірілген сыртқы аудит туралы  берілген түсінік негізінде шет  елдерде толығымен қолданылады., оның принциптері жұмыс бабында  толық іске асырылуда. Қазір  Қазақстан Республикасында аудит  қызметі жаңадан ғана дамып,  қалыптасып келе жатыр. Осы  орйдағы ең өкініштісі-аудит қызметі  толық міндетті түрде таратылған  жағдайда еліміздегі жүргізіліп  жатқан реформаның әлдеқайда  сәтті жүргізілуіне, нарықты қатынас  заңдылықтарының кәсіпорын шаруашылығында  тез қалыптасып кетуіне көптен-көп көмегі тиетіні сөзсіз. Мысалы, аудит міндетті түрде барлық шаруашылық субьектілеріне жүргізілсе салық төлеу, өндіру проблемасы түгелдей жойылар еді. Әрине, ұйымдастыру, мамандар дайындау, моралдық, этикалық аудит принциптерін бірден іске асыру өте ауыр жұмыс. Мысалы, бір ғана фактор. Біздің халқымыздың психологиялық түсінігі бойынша , ақша төлеп тексерушіні шақыру деген ол тек қана ауру немесе есі түзу емес адамның ісі деп түсінеді.

   Сондықтан  Қазақстан Республикасында аудит  қызметі жан-жақты таратылуы қажет,  бірақ біздің елдің өзіндік  экономикалық, әлеуметтік, тарихи даму  ерекшеліктеріне сәйкес аудит  принциптерін лайықты түрде қарастыру  қажет. Әрине, оның ішінде ұйымдастыру,  құрылымы туралы көптеген өзгерістер  енгізу өте қажет. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. Ішкі аудитті өткізу мақсаттары мен талаптары

Ішкі аудиттерді (тексерулер), кейде аудиттер деп  аталады (тексерулер) бірінші жақтан, әдетте, ұйымның өзі немесе оның атынан ішкі мақсаттар үшін жүргізіледі  және сәйкестілік туралы қарар үшін негіз бола алады.

Бөлімше қызметіне жүргізілетін нақтылы  аудиттер мынадай мақсаттарды көздейді:

а)  СМЖ-ның  СТ РК ИСО 9001-2001 талаптарына, нормативтер  мен ішкі талаптарға сәйкес келуін тексеру;

б)  енгізілген СМЖ-ның нәтижелілігін сапа саласындағы  мақсаттарға жету тұрғысынан анықтау;

в)  менеджмент жүйесін жақсартудың жолдары  мен мүмкіндіктерін анықтау;

г) алдындағы  ішкі аудиттер нәтижелері бойынша түзетуші іс-әрекеттер нәтижелілігін тексеру;

д) сапа менджменті жүйесінің жоспарланған іс-шараларға сәйкес-тілігін белгілеу;

е)  СМЖ-ны енгізудің және жұмысқа қабілеттілігінің тиімділігін анықтау.

Жауапкершілік пен өкілеттіліктерді бөлу.

Ішкі  аудитті дайындауда, жоспарлауда  және өткізуде жауапкершілік пен  өкілеттіліктерді бөлу.

•   Бас директор:

-  аудиторлық  топ мүшелерін іріктеу және  оқыту жөнінен шешімдер бекітеді;

- ішкі  аудиттің жылдық бағдарламасын  бекітеді.

•   Сапа жөніндегі басшылық өкілі:

- СМЖ-ның  ішкі аудитін ұйымдастырады;

-  ішкі  аудитті өткізудің жылдық бағдарламасын  жасайды;

-  ішкі  аудиторларды іріктеу мен оқытуды  ұйымдастырады;

- ішкі  аудиттің жоспарына келісім алады;

- түзетуші  және алдын алушы іс-шараларға  келісім алады;

- түзетуші  және  алдын   алушы   іс-шаралардың  орындалуына бақылау ұйымдастырады;

- сәйкессіздік  себептерін жою тиімділігіне  баға беруді жүзеге асырады;

-ішкі  аудит бойынша кұжаттарды жүргізуді  және сақтауды жүзеге асырады;

-  ішкі  аудит нәтижелері туралы анықтама  есеп құрастырады.

•Аудиторлық топ басшысы кәсіпорын ішіндегі бұйрықпен тағайын-далады және аудиттің барлық сатылары үшін жауапкершілікте болып, мыналарды жүзеге асырады.

-   аудиторлық топ мүшелерін іріктеу;

-   аудиторлық топтың жұмысын ұйымдастыру;

-   аудиторлық топ мүшеяері арасындағы  міндеттерді бөлу;

- ішкі  аудит есебін сапа жөніндегі  басшылық өкілімсн келісу және  ұсыну;

-  ішкі  аудит барысында анықталған сәйкессіздіктер  жөніндегі түзетуші және алдын  алушы ұсыныстармен танысу;

- ішкі  аудит барысында. аныкталған түзетуші  және алдын алушы іс-қимылдардың  орындалуын бақылау.

Аудиторлық  топ басшысының міндеттері:

- жүзеге  асырылған  ішкі  аудитте   қолданылған  ішкі  аудиттің  жоспарын, талаптар мен құжаттарды  орындау;

-  жұмыс  құжаттарын дайындау және нұсқаулар  беру;

- аталған  қызметке сәйкестігін анықтау үшін кәсіпорынның тек-серілген бөлімшесінің қызметіне қатысты құжаттарға талдау жасау;

- ішкі  аудит барысында анықталған сәйкессіздіктер  туралы тексерілген бөлімше басшысына  хабарлау;

- ішкі  аудитті орындау барысында пайда  болған барлық кедергілер туралы  аудиторлық топ басшысына хабарлау;

- ішкі  аудиттің нәтижелері туралы анық, сенімді және белгіленген мерзімде  есеп беру.

•   Тексерілетін бөлімше басшылары:

- ішкі  аудиттің мақсаты мен көлемі  туралы бөлімше персоналына хабарлайды, ал ол біткен соң ішкі аудит  нәтижелерін хабарлайды;

- аудиторлық  топ мүшелерін өздері бастап  жүреді немесе бастап жүру  үшін жауапты тұлғаны тағайындайды;

-аудиторлық  топ мүшелеріне қажетті жабдықтардық, құжаттардың, жазбалардың, персоналдың  қол жетімді болуын қамтамасыз  етеді;

-аудит  барысында анықталған сәйкессіздіктер  себептеріне талдау жасайды;

- түзетуші  және алдын алушы іс-әрекеттерді  белгілейді (жасайды) және жүзеге  асырады.

Жалпы ережелер

• Осы тәсілдемелік нұсқаулардың талаптары сапа менеджменті жүйесінің СТ РК ИСО 9ОО1-2003-ге сәйкес келеді.

•   Мыналар ішкі аудит үшін негіз  болып табылады:

-  жоспарлы  ішкі аудиттер үшін - ішкі аудиттердің бекітілген жылдық бағларламасы;

- жоспардан  тыс (кезектен тыс) ішкі аудиттер  үшін – кәсіпорын бойынша бұйрық.

Ішкі аудитті өткізуге қажетті  уақыт пен еңбек ауқымы жөніндегі  талапты персоналға процесті жүзеге асыру барысында жұмыстың жекелеген сатылары үшін жауаптылар белгілейді.

Аудиторларға қойылар талаптар:

СМЖ-ға ішкі аудит өткізуге «Ішкі аудит» курсы  бойынша оқудан өткен, кәсіпорын  ішіндегі бұйрықпен тағайындалған  ішкі аудиторлар ғана жіберіледі.

Аудиторлар  тексерілетін бөлімшенің қызметкерлері  болмауы керек және СМЖ-ны тексеру  процесіне қатыспауға тиіс.

Аудиторлар  қызметтің тексерілетін саласы үшін жауапкершілікте болмайды, аудиторлар СМЖ кұжаттарына (ішкі және сыртқы), қойылар талаптарды, ішкі аудиттер еткізудің принциптері мен тәсілдерін білуге тиіс.

Аудиторлар  коммуникация (қарым-қатынас) қабілетін  меңгеру керек.

Мамандардың ішкі аудитті өткізу біліктілігіне  сәйкестігін растау кәсіпорын күшімен 3 жылда бір рет оларды аттестациялау  арқылы жүзеге асырылады.

Аудитор Ішкі аудиттің жоспарын жасау үшін, сәйкессіздік хатта-маларын толтыру  және олар анықталған жағдайда мағлұмдама жазу, ішкі аудит туралы есеп құрастыру  үшін жауапкершілікте болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4. Ішкі және сыртқы аудиттің айырмашылықтары

   Ішкі  аудит бұрын қалыптасқан ішкі  бақылау жұмысының жүйесіне жатады. Оның ерекшелігі кәсіпорын шаруашылығына  ішкі бақылау арқылы тәуелсіз  қызмет көрсету. Ішкі аудиттің  тәуелсіздігі сыртқы аудит тәуелсіздігі  сияқты өте қажет жұмыс тәртібі.Сырттан  қарғанда ішкі аудиттің тәуелсіздік  сақтауы мүмкін емес сияқты. Соған  қарамастан ішкі аудит өзінің  жұмысы, ақпарат тапсыру барысында  түгелдей дербестігін сақтайды.