Әкімшілік құқық бұзушылық - әкімшілік жауаптылықтың негізі

8) адамдар тобының әкімшілік  құқық бұзушылық жасауы;

9) табиғи апат жағдайында  немесе басқа да төтенше жағдайлар  кезінде әкімшілік құқық бұзушылық  жасау;

10) маскүнемдік, нашақорлық  немесе уытқұмарлық күйінде  әкімшілік құқық бұзушылық жасау. 

ҚР  ӘҚБтК 44 бабының 1 тармағына сәйкес  әкімшілік жаза – бұл  әкімшілік құқық бұзғаны үшін  заң бойынша өкілетті сот, орган (лауазымды тұлға)   қолданылатын  және   ҚР  ӘҚБтК  осындай құқық бұзушылық жасаған  тұлғаның  құқықтары мен бостандықтарынан айыру немесе  шектеу    көзделген мемлекеттік мәжбүрлеу  шарасы болып табылады.   

Әкімшілік жазалар  әкімшілік бұлтартпау шараларымен  өте ұқсас болып келеді, өйткені оларды мәжбүрлеу шараларын қолдану  негіздерінің ортақтығы біріктіреді, сондай – ақ  осы мәжбүрлеу шараларының  ортақ мақсаты -  жаңа құқық бұзушылықтардың алдын алу болып табылады. Бірақта,  әкімшілік бұлтартпау шаралары  жазалау шаралары болып табылмайды және олар, ең бастысы,  құқық бұзушылықты тоқтатуға және  құқық бұзушыны жасаған құқық бұзушылық сипатына  сәйкес  жауапкершілікке тарту  мүмкіндігінне бағытталған. Әкімшілік бұлтартпау шаралары  көбінесе  әкімшілік  жаза шараларын  қолданудың алғы шарты болып табылады. 

Әкімшілік  құқық бұзушылықты істегені үшін  жеке тұлғаға  мынадай әкімшілік жазалар  қолданылуы мүмкін:

1) ескерту;

2) әкімшілік айыппұл;

3) әкімшілік құқық бұзушылықты  жасау  құралы немесе  тікелей объектісі болып табылатын затты ақысын төлеп алу;

4) әкімшілік құқық бұзушылықты  жасау  құралы немесе  тікелей объектісі болып табылатын затты, әкімшілік құқық  бұзушылықты жасау салдарынан алынған табысты, ақша мен құнды қағаздарды тәркілеу;

5) арнайы құқықтан айыру;

6) лицензиядан, арнайы рұқсаттан, біліктілік аттестатынан (куәліктен)  айыру немесе  оның әрекет  қызметтің   

  қандайда бір түріне немесе  нақты әрекеттерді істеуді доғару;

7) жеке кәсіпкерлік қызметті  доғару немесе тиым салу;

8) өз еркімен  тұрғызылған немесе тұрғызылып жатқан құрылысты  мәжбүрлеп бұзу;

9) әкімшілік қамау;

10)шетел азаматын немесе  азаматтығы жоқ тұлғаны  ҚР шегінен тыс әкімшілік қуып шығару;

      Әкімшілік  құқық бұзушылықты жасаған заңды  тұлғаларға мынадай әкімшілік  жазалар қолданылуы мүмкін:

 1)  ескерту;

2)  әкімшілік айыппұл;

3)  әкімшілік құқық бұзушылықты жасау құралы немесе  тікелей объектісі болып табылатын затты ақысын төлеп алу;

4)  әкімшілік құқық бұзушылықты жасау құралы немесе  тікелей объектісі болып табылатын затты, әкімшілік құқық бұзушылықты жасау салдарынан алынған табысты, ақша мен құнды қағаздарды тәркілеу;

5)  арнайы құқықтан айыру;

6)  лицензиядан, арнайы рұқсаттан, біліктілік аттестатынан (куәліктен)  айыру немесе  оның әрекет  қызметтің қандай – да бір түріне немесе  нақты әрекеттерді істеуді доғару;

7)   жеке кәсіпкерлік қызметті  доғару немесе тиым салу;

8) өз еркімен тұрғызылған немесе тұрғызылып жатқан құрылысты мәжбүрлеп бұзу.      

 Әкімшілік жазаны салу  ережелері ҚР ӘҚБтК 60-66 баптарымен  реттеледі.

Әкімшілік жазаларды  салу ережелері ҚР ӘҚБтК 5 бөлімінде бекітілген.  Әкімшілік құқық бұзушылық жасағаны үшін  жаза ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексіне және әкімшілік құқық бұзушылық туралы өзге де актілерге сай жасаған әкімшілік құқық бұзушылығы үшін жауаптылық қарастыратын  нормативті  актілерде  белгіленген шекетерде салынады.        

 Әкімшілік жаза салынуы  мүмкін:

1) тиісті органдармен  немесе лауазымды тұлғалармен  олардың құзырлығы шегінде;

2) егерде кінәлі тұлғаның  іс-әрекетінде  әкімшілік теріс қылықтың  құрамы болса;

3) егерде осы құрам  ҚР ӘҚБтК немесе әкімшілік  құқықтық қатынастарды реттейтін  өзге де  нормативті актілердің тиісті нормаларында бекітілген болса;

4) егерде осы баптың  санкциясы  жасалған құқық бұзушылық үшін  жауапкершілік қарастыратын болса;

5) жасалған құқық бұзушылықтың  сипатын, құқық бұзушының жеке басын, кінәлілік деңгейін,  мүліктік жағдайын,  сонымен қатар жауапкершілікті жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайларды ескере отырып  салынады.       

 Бірнеше әкімшілік  құқық бұзушылық жасалған кезде  әкімшілік жазалар қолдану (63 бап). Бір 2 немесе одан да көп  әкімшілік құқық бұзушылық жасаған кезде әрбір әкімшілік құқық бұзушылық үшін жеке -жеке  әкімшілік жаза қолданады. Егер адам бірнеше әкімшілік  әкімшілік құқық бұзушылық жасап, ол істерді бір судья, орган қараса, бұл адамға белгілі  бір жазалар қолданылған жағдайда , жазаның түпкілікті мөлшерін жазаның осы түрі үшін осы Кодексте белгіленген 3 еселенген ең жоғарғы шегінен асыруға болмайды. Әкімшілік қамауға лудың ең  ұзақ мерзімі мұндай жағдайларда - 30 тәуліктен, ал төтенше жағдайлар кезінде - 45 тәуліктен аспауға тиіс. Егер айыппұлдар актілерде белгіленген міндеттемелерінің  орындалмаған немесе тиісінше орындалмаған сомасының процентімен көрсетілген жағдайда, оларды бірнеше  әкімшілік құқық бұзушылық жасағаны үшін салған кезде, айыппұл  әрбір әкімшілік құқық бұзушылық үшін  бөлек өндіріліп алынады.        

 Әкімшілік құқық бұзушылықпен  келтірілген мүліктік залалды  өтеу. Егер әкімшілік құқық бұзушылық  жасау нәтижесінде азаматқа немесе  ұйымға мүліктік залал келтірілсе, судья  әкімшілік құқық бұзушылық туралы істі қарай келе, дау болмағанда жаза қолдану туралы мәселені шешу кезінде  бір мезгілде мүліктік залалды өтеу  туралы мәселені шешуге құқылы. Өзге уәкілетті  органдар қарайтын әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша мүліктік залалды  өтеу,  залалды өз еркімен өтеуден бас тартқан жағдайда , азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен шешіледі.       

 Әкімшілік құқық бұзушылық  үшін  әкімшілік жаза қолданылған адам  әкімшілік жаза қолдану туралы қаулының орындалуы аяқталған күннен бастап 1 жыл ішінде осы жазаға ұшырады деп есептеледі.         

 Ескіру мерзімінің  өтуіне байланысты әкімшілік  жауаптылықтан босату. Адам әкімшілік  құқық бұзушылық жасалған күннен  бастап 2 ай өткеннен кейін, ал  қоршаған ортаны қорғау саласында  әкімшілік құқық бұзушылық жасағаны  үшін - оны жасаған күннен бастап 6 ай өткеннен кейін, осы Кодексте  көзделген жағдйларды қоспағанда, әкімшілік жауаптылыққа тартылуға  тиіс емес. Жеке тұлға салық  салу саласында әкімшілік сыбайлас  жепқорлықпен  әкімшілік құқық бұзушылық, сондай-ақ   құқық бұзушылық жасағаны үшін  оны жасаған күннен бастап 1 жыл өткеннен кейін әкімшілік жауаптылыққа  тартылуға тиіс емес, ал заңды тұлға салық салу саласында  әкімшілік құқық бұзушылық жасағаны үшін  оны жасаған күннен бастап 3 жыл өткеннен кейін әкімшілік жауаптылыққа  тартылуға тиіс емес. Созылып кеткен әкімшілік құқық бұзушылық кезінде адам  әкімшілік құқық бұзушылық анықталған күннен бастап 2 ай өткеннен кейін әкімшілік жауаптылыққа тартылуға тиіс емес.

Әкімшілік құқық бұзушылық  жасаған тұлғалар жауапкершіліктен босатылуы мүмкін, осындай босатылудың  негіздерін қарастырайық.

Зиянның мардымсыз болуы. Егер жасалған әкімшілік құқық бұзушылықтың нәтижесінде аз зиян келтірілсе, онда әкімшілік құқық бұзушылық туралы істі қарауға уәкілді орган әкімшілік  жаза тағайындаудың орнына ауызша ескертумен шектелуі мүмкін.

Келтірілген залалды өз еркімен  өтеу. Әкімшілік құқық бұзушылықты  алғаш рет жасаған тұлға, сотпен, органмен (лауазымды тұлғамен) әкімшілік  жауапкершіліктен босатылуы мүмкін, егер өз еркімен келтірілген залалды  өтесе немесе өзге жолмен құқық бұзушылықтың нәтижесінде болған зиянды өтесе.

Өзге негіздер. Әкімшілік  құқық бұзушылық жасаған тұлға  әкімшілік жауапкершіліктен рақымшылық жасау актісінің шығуына, жағдайдың  өзгеруіне, науқастануға, ескіру мерзімінің өтуіне байланысты босатылады.

Әкімшілік жауапкершілікке, әкімшілік құқық бұзушылық жасау  мезетінде ақыл-есінің кемдігі жағдайында болған, яғни өзінің сырқаты жағдайына  байланысты іс-әрекеттеріне жауап бере алмаған және өз қимылдарын басқара  алмаған тұлға тартылмайды.

Сонымен, әкімшілік жауапкершілік  дегеніміз — құқық бұзушыға оның әкімшілік құқық, бұзушылық жасағаны үшін мемлекеттік органның және лауазымды  тұлғаның оған жазалау шараларын  қолдануы сипатына ие болған заңды  жауапкершіліктің бір түрі. Әкімшілік жауапкершілік 16 жастан басталады. Әкімшілік жауапкершіліктің негізі болып — әкімшілік құқық бұзушылықтың (әкімшілік терісқылықтық) жасалуы жатады. Құқық бұзушылық жасаған тұлғалар әкімшілік жауапкершіліктен босатылуы мүмкін. Бұл негіздер әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексте көрсетілген. Кәмелеттік жасқа толмау жеңілдететін жағдай болып ескеріледі

 

 

 

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1. Қазақстан Республикасының  Әкімшілік құқық бұзушылық туралы 2001 жылғы 30 қаңтардағы N 155 Кодексі

 

2. Баянов Е. Әкімшілік құқық Алматы, 2007 ж.

 

 

3. Таранов А.А. Административная ответственность в РК  А,1997 г.

 

4. Жатканбаева А.Е. Законодательство РК об административной ответственности А, 2002 г.

 

 

5. Жетписбаев Б.А.  Административная ответственность  А, 2000 г.