Экономика в сфере торговли

    Кәсіпорын мемлекеттік, жергілікті, жеке меншіктік, сондай-ақ ұйымның меншігіндегі және аралас нысандағы меншіктегі,  шетел меншігін және жеке, заңды тұлғаларды қосқандағы мүліктің біріктірілуіне негізделген әр түрлі ұйымдық-құқықтық нысанда құрылып, әрекет етуі мүмкін.

    Кәсіпорын өз қызметін халық шаруашылығының барлық сфералары мен салаларында жүзеге асырады, онда кәіспорын жарғысымен қаралған  қызметтің бір немесе бірнеше түрі болуы мүмкін. Егер кәсіпорында өндірістің бір түрі болса онда  ол жай, ал егер де бірнеше өндірістен тұрса күрделі комбинат болады.

     Кәсіпорын өз қызметін жеке түрде жоспарлайды,яғни, өндірілген өнім түрлеріне, жұмыстарға, қызметтерге және кәсіпорынның әлеуметтік және өндірістік дамуын қамтамасыз етудегі қажетті жағдайларға, ондағы жұмысшыларыдың жеке табыстарын жоғарылатуға деген сұраныстардан бөлек, анықталған өнім ассортименттерін өндіру және дамудың перспективаларын анықтау тапсырмалары.

   Жоспар негізін өнім тұтынушыларымен жасалған келісімшарт құрайды. Кәсіпорын өз өнімін,жұмысын, қызметтерін, бекітілген баға және тариф бойынша өндіріс қалдықтарын жүзеге асырады:

1.    Жеке

2.     келісімшарт негізінде

3.     кәсіпорынның мемлекеттік бағалары бойынша

   Қаржылық ресурстарды қалыптастырудың қайнар көздері болып:

1.     табыс

2.     амортизациялық аударымдар

3.     бағалы қағаздарды сатудан түскен пайда

4.     жалға беру

5.      еңбек ұжымы мүшелерінің пайлық және басқа да үлестері

6.     инвестиция

7.     несиелер

8.     демеуші негізінде түскен және басқа да пайдалар

    Кәсіпорын жеке заңды тұлға ретінде ақша қаражаттарын сақтау және несиелік, кассалық, есептік операциялардың барлық түрлерін жүзеге асыру үшін кез-келген банкте есептік және басқа да шоттарды ашуы мүмкін.

    Кәсіпорын сыртқы экономикалық қызметтерді, өнімнің кез-келген түрін экспорттауды жеке дара жүзеге асыруы мүмкін.

    Кәсіпорын ұйымдық-құқықтық нысаннан тәуелсіз, бухгалтерлік және статистикалық есептілікті жүргізуі, салықтық түсімдерге және экономикалық ақпараттарды өңдеу мен жинақтау жүйесін жүргізуге қажетті ақпараттарды мемлекеттік органдарға табыстап отыруы міндетті.

3.  Кез-келген өнеркәсіптік кәсіпорын- бұл күрделі шаруашылықтық организм.Кәсіпорын цехтық құрылымдағы және цехтық емес құрылымдағы өндіріс болыпбөлінеді.Цехтық емес құрылымда өндірістік участкелер ажыратылады. Цехтық құрылымда кәсіпорын әр түрлі цехтар мен өндірістік участкелерден құралады.

    Цех- бұл цех жетекшісі, өзінің өнім шығару жөніндегі немесе өнеркәсіптік сипаттағы жұмыстар мен қызметтерді жүргізу бойынша жоспарлық тапсырмалары, есептеуіш аппараттардың аз көлемі және де  әр цех жұмыстарының нәтижелері бар кәсіпорынның негізгі элементі.

Цехтардың келесідей түрлері ажыратылады:

1. негізгі, мұнда өнімнің негізгі түрлері өндіріледі 

2. қоймашылық, мұнда ыдыс және ыдыстық материалдар түрлері өндіріледі

3. жағымсыз, мұнда өндіріс қалдықтарын өңдеумен айналысады

4.көмекші-жөндеу,су, энергия шаруашылығы, ішкі зауыттық транспорттар және т.б.

Кез-келген өнеркәсіптік кәсіпорында қызметтің 2 түрі ажыратылады:

1.   негізгі өнеркәсіптік өндіріс

2.   өнеркәсіптік емес сфера

Өнеркәсіптік емес сфераға: қоймашылық шаруашылық, зауыттан тыс транспорттар, балаларға арналған мекемелер, демалыс үйлері, мәдени-тұрмыстық мекемелер, бағалы қағаздарды сату, жалға беру жатады. Өнеркәсіптік кәсіпорынның құрылымына байланысты әр түрлі цехтар мен шаруашылықтарда негізгі қорларды және кәсіпорын жұмысшыларын бөлу жүзеге асырылады.

Қорытынды

Сонымен Өнеркәсіп статистикасын оқытудың пәні болып қоғамдық сипаттағы процесстер мен құбылыстардың  тек сандық жағы емес, сондай-ақ  оның сапалық жағы, құбылыстар мен процесстер арасындағы байланыстар мен тәуелділіктер, кәсіпорынның шаруашылық қызметтерінің көрсеткіштері, олардың даму заңы мен заңдылықтары табылады.

   Статистика ғылым ретінде статистикалық көрсеткіштерді жүзеге асырады және нарықтық экономикаға өтумен байланысты туындайтын  жаңа құбылыстар мен процесстерді қайта жасайды.

Дәріске әдістемелік нұсқау:

Өнеркәсіп статистикасын білу үшін, оның теориясын терең меңгеру керек. Сондықтан дәріс тақырыбын зерделегенде оның негізгі түсініктерінің мәнін түсінуге ерекше көңіл бөліңіздер. Ол үшін берілген әдебиет бойынша оқу материалын зерттеп, өзін-өзі бақылау сұрақтарына, тестілік тапсырмаларға жауап беру арқылы теориялық біліміңіздің деңгейін тексеріңіз, СӨЖ тапсырмаларын орындаңыз.    

2- Тақырып: «Өнім статистикасы»

Сабақтың мақсаты: статистикалық өнім түсінігіне анықтама беру, оның негізгі мағынасын ашу

Дәріс сұрақтары:

1. Өнеркәсіптік өнімнің есебі

2. Өндіріс көлемін есептеуге арналған құндық көрсеткіштер жүйесі 

Негізгі түсініктер:  өнім статистикасының көрсеткіші, өнім статистикасының көрсеткіштері

1. Әр өнеркәсіптік кәсіпорын қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған өнеркәсіптік өнімді өндіру, қызмет көрсету үшін жұмыс істейді. Өнеркәсіптік өнім материалдық құндылық, қызмет формасындағы тікелей пайда нәтижесін әкелетін кәсіпорынның өнеркәсіптік өндірістік қызметі ретінде түсіндіріледі.

Олай болса өнімге мыналар жатқызылмайды:

1.  өндіріс ақауы

2. жоспарлы міндетке қосылмайтын, яғни шикізатты өңдеуде орташа қалдықтар нормасына кірмейтін қалдықтар. Егер өндіріс ақауы қайта өнделсе, онда ол қалыптағы өнімге айналып, өнеркәсіптік өнім көлеміне кіріп отырады.

     Өндірістегі дайындық деңгейі бойынша өнім түрлері:

1.     Дайын өнім – кәсіпорын цехтарының біреуінде толық өндірілген, стандарттар талаптарына сай, техникалық бақылау бөлімімен қабылданған, сапа жөніндегі сертификатқа ие, толық жабдықталудан өткен, дайын өнім қоймасына жеткізіліп, құжаттармен расталған өнім .

2.     Шала фабрикаттар – кәсіпорын цехтарының бірінде өндіріліп, кәсіпорынның басқа цехтарында қайта өнделуі тиіс дайын өнім түрлері . Шала фабрикаттар өздері өндірілген цехтан цехтық жүйенің негізгі өндірісіне жіберіледі.  Олардың бір бөлігі белгіленген бағамен дайын өнім ретінде басқа кәсіпорындарға сатылуы мүмкін. Шала фабрикаттардың бір бөлігі материалдық қоймаларда алдағы болашақ кезеңде кәсіпорында өңделуі тиіс  материалдық қор ретінде сақталынуы тиіс.  Бұл шала фабрикаттар бөлігі аяқталмаған өндіріс болып табылады және кезең басындағы мен соңындағы қалдықтар айырмасымен есептеледі.

3.    Аяқталмаған өндіріс –бұл кәсіпорын шегінде өнделуі ай басында  басталған, бірақ ай соңына дейін аяқталмаған өнім түрлері. Мұндай өнім түрлері  тек қана өнім өндірісі 2 айдан асатын кәсіпорындарда болады. Аяқталмаған өндіріс ай басындағы мен соңындағы қалдықтар айырмасы арқылы есептеледі.

Өнеркәсіптік өнім көлемі келесідей есептеледі:

1.     заттай көрінісінде

2.     құндық

3.     еңбектің

Өнімді заттай көрінісінде есепке алу. Әр кәсіпорында әр өнім шығарылған өнім көлеміне қарамастан заттай көрінісінде есепке алынады.  Өнім өзінің физикалық сипатына тән өлшем бірлігімен есептеледі.  Себебі, әр өнеркәсіптік өндіріс дербес шаруашылық жүргізуші субъект болып табылады, ал кәсіпорын ұжымы белгілі уақыт мерзіміне  заттай көріністегі белгілі ассортиментке жоспарлы міндетті өздігінен құрастырып, оны қабылдайды. Өнімнің заттай көріністегі есебі келесі өлшем бірліктері арқылы жүргізіледі:

1.     Заттай – жай (литр, метр, тонна және т.б.) мен күрделі

– екі жай натураның немесе бірліктің көбейтіндісінен шығады (адам-сағат, адам-күн).

2.     Кейде өндірістің, өткізудің, тұтынудың түрлі жағдайларына байланысты өнімді әр жағдайда түрлі өлшем бірліктермен өлшеуге болад (электромоторлар – дана мен киловатта)

3.     Шартты-заттай өлшем бірліктер. Көптеген салаларда шартты өлшем бірлігі құрастырылып, қабылданады, бұл натуралды бірліктерді шарттылармен салыстыруға, аудармалық коэффициентті алуға, ал содан кейін  заттай көріністегі өнім көлемін аудармалық коэффициентке көбейтуге және өнімді шартты-заттай көрсеткіштермен (отындық, консервілі өнеркәсіп және т.б.) өлшеуге болады.

Өнімді заттай көріністе есепке алу қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін халық шаруашылығында өнімнің жеке түрлері қандай көлемде өндірілуі тиіс екенін білу, өнімнің жеке түрлерін жан басына шаққандағы тұтыну бойынша есепті жүргізу үшін қажет.

Өнімді құндық көрініс арқылы есепке алу . Өнімді құндық көрініс арқылы есепке алу үшін өнімнің түрлі құндық көрсеткіштері қолданылады, себебі  өнімнің әр түрінде  өнімнің жалпы көлемін есептеуде әр түрлі мақсаттары болады, сондықтан олар әр түрлі экономикалық мән мен мағынаға ие. Оларға мыналар жатқызылады:

     1.     жиынтық айналым – кәсіпорынның қорытынды нәтижелерін есепке алу үшін қолданылады . Кәсіпорынның барлық өндірістік бөлімшелері мен цехтарында өндірілген және жасалған барлық өнімдер мен қызметтер қосындысының жиынтығы арқылы құралады. Осының нәтижесінде жиынтық айналым кәсіпорынның жалпы қызмет нәтижелері туралы нақты емес ақпарат береді, себебі оның құрамында екі рет қатарынан ішкі зауыттық айналым құны (яғни, бірінші рет өндірілген кезде , екінші рет қайта өнделген немесе қолданылған кезде есепке алынады) есептеледі.  Сондықтан да, экономистердің көзқарасы бойынша, жиынтық айналымның экономикалық мағынасы болмайды. Жиынтық айналым құрамына барлық дайым өнім түрлері, қолдану-қолданбауына қарамастан шала фабрикаттар, аяқталмаған өндірістер және сонымен қатар барлық көрсетілген қызметтер, жасалған жұмыстар, өткізілген өндіріс қалдықтарының құндары кіреді. Егер кәсіпорын өнімді жартылай түрде «беретін шикізат» алу арқылы шығарса, онда оның құны жиынтық айналымдағы құнда өзіндік құнды және «беретін шикізатты», оны қайта өңдеу бойынша құнды толық есепке алу арқылы есептеледі. Қазіргі кезде кәсіпорынның өнім бойынша №1 статистикалық есептілік формасында бұл көрсеткіш өзгермейтін, белгіленген, салыстырмалы көтерме-босату бағаларында есепке алынбайды. Қазіргі уақытта жиынтық айналым №1 статистикалық есептілікте есептелмейді және көрсетілмейді, себебі ол кәсіпорын шегінде ішкі зауыттық айналымда бір өнімді екі рет есепке алады, бірақ, мысалы, тамақ өнеркәсібінде цехтары дербес бола отырып, жеке өндірістері бірігіп жұмыс істейтін кәсіпорындар жағдайында өнімді цехтан цехқа ауыстырған кезде өнімді ортақ бір есепке алу жүргізілуі мүмкін. Сондықтан да қант , ет, сүт, балық өндіру сияқты салаларда өнімді цехтан цехқа ауыстыру кезінде өнімді  цехтық құнмен емес, тек қана көтерме-босату бағалары бойынша есептейді

2.    жиынтық өнім –бұл кәсіпорынның нақты қорытынды нәтижелерін есепке алу үшін қолданылатын негізгі көрсеткіш. Жиынтық айналым көрсеткішінде сияқты оның құрамына мыналар есепке алынады:

а)  толық құны бойынша өз шикізатынан және жабдықтаушының  шикізатынан негізгі, қоймалық және жағымсыз цехтарда жасалған дайын өнімдердің барлық құндары;

б)   өзі өндірген шала фабрикаттардың және келісім бойынша басқа тараптарға өткізілген көмекші цехтар бұйымдарының құндары ;

в)   өзі үшін шаруашылық әдіспен жасалған өнеркәсіптік сипаттағы қызметтер мен жұмыстар және басқа кәсіпорынға шаруашылық әдіспен жасалған өнеркәсіптік емес сипаттағы қызметтер мен жұмыстар құндары ;

г)   материалдық қоймаларда өзіндік өндіріс үшін алдағы кезеңде қолданылатын өндірістік қорлар ретінде сақталатын  құрал-жабдықтар, шала фабрикаттар қалдықтарының өзгеру құндары ;

д) аяқталмаған өндірістің ай басындағы мен соңындағы қалдықтардың айырмасы ретінде көрінетін қалдықтардың өзгеру құндары 

Жиынтық өнімді есептеудің 2 әдісі бар:

       Жиынтық айналым құны мен зауыттың ішкі айналымы құны арасындағы айырмашылық арқылы есептеледі:

Жиынтық өнім=жалпы айналым-кәсіпорынның ішкі айналымы

       Жиынтық өнімді құрамы бойынша есептеу.

Жиынтық өнім=дайын өнімнің барлық түрлері

Жиынтық өнім қазіргі таңда кәсіпорын қызметін бағалайтын көрсеткіш болып есептелмейді, №1-П статистикалық есептілік формасында көрсетілмейді, алайда ол кәсіпорынмен анықталады, өйткені өнім өндіру көлемін, таза және шартты таза өнімді, сонымен қатар өнім көлемі қорының динамикасын бағалауды   есептеуде қажетті негізгі көрсеткіш болып табылады. Жиынтық өнім кәсіпорынның өзгермейтін тұрақты сәйкестендірілген көтерме бағаларында есепке алынады.

3. тауарлық өнім – дайын өнім қоймасына жіберілген , құжат түрінде кірістелген және жүзеге асыруға дайын, халықтық-шараушылықтық айналымға енгізуге болатын дайын өнімнің барлық түрлерінің құны. Тауарлық өнім құрамына мыналар кіреді:

a)      Дайын өнімнің барлық түрлерінің қосындысы

b)      Жартылай фабрикаттар құны

c)      Өндірістік сипаттағы жұмыстар мен қызметтер құны

d)     Өндіріс қалдықтарын іске асыру құны

e)      Шикізатты қайта өңдеу құны

Қазіргі таңда №1-П формасында тауарлық өнім бағасы «Өнім көлемі» көрсеткіші түрінде көрінеді (ҚҚС-сыз және акцизсіз).

4. сатып өткізілген өнім - берілген уақыт мерзімінде тиелген және төленген тауарлық өнім. Берілген айдағы сатылған өнім көлеміне мыналар жатуы мүмкін: