Паразиттің аурулар

Мазмұны

1. Кіріспе.......................................................................................................2
2. Қазақстанда жиі кездесетін аурулар.......................................................3

2.1.фасциолез.  биологиясы.патогенезі.алдын алу  шаралары........................................................................................3

2.2.дикроцекриоз.биологиясы.патогенезі.алдын  алу.................................................................................................5

2.3. эхинококкоз (беріш, бершімек) морфологиясы. Потогенезі.алдын алу....................................................................7

3. ценуроз

             3.1. ТЕНУИКОЛДЫ ЦИСТИЦЕРКОЗ (ҚұРСАҚ ЖЫЛАУЫҒЫ.)

             3.2. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Кіріспе

Қазақстан республикасы өңірлерінде кең таралған паразиттік аурулар еліміздің мал шаруашылығына елеулі экономикалық зиян келтіреді. Қазіргі жағдайда шағын фермерлер мен жеке шаруашылықтар малдарын ауыл төңерегіндегі шектеулі жайылымдарға жаюға мәжбүр. Мұндай жағдайда ауыл маңындағы жайлымдар түрлі паразит элементтерімен залалданады, соның нәтижесінде паразитоздардың эпидемиологиялық шиеленісу көрсеткіштері жоғарлайды. Республикамыздың оңтүстігінде мал санын көбейтіп, олардан алынатын өнімдері арттыру үшін қолда бар мүмкіндіктерді толық пайдаланумен қатар, мал басын аман сақтаудың, оларды әсіресе аурулардан қорғаудың маңызы зор. ҚР Оңтүстігінде жиі кездесетін паразиттік (трематодоздар, цестодоздар, қанмен тері үсті паразитоздары) аурулар ауыл экономикасына едәуір шығын келтіреді. Инвазиялық аурулар мал өнімдерін төмендетіп, шығынға ұшыратады,сонымен қатар жануарлардың иммунитеті төмендеп, басқа жұқпалы аурулармен ауыруына бірден-бір себепкер болып табылады. Жануарлардың паразиттер қоздыратын ауруларына қарсы құралдар, әртүрлі емдік, алдын алу және ауруларды азайту мәселесімен көптеген ғалымдар айналысуда [Г.С.Шабдарбаева, А.М. Сазанов, В.Т.Рамазанов,Г.И.Диков, Н.Т.Қадыров және т.б.] Бұрын ҚР Оңтүстігінде мал шаруашылықтары жайылымдарында көшіп-қону әдісімен жыл мезгілдеріне сәйкес пайдаланумен ерекшеленетін,ал қазіргі нарықтық ұсақ тауарлы шаруашылықтар жағдайында, малда рбелгілі жайылым алқабында жыл бойы шамалы орын ауыстырумен шектеледі. Бұл дертке қарсы экономикалық тұрғыдан тиімді және ғылыми негізде жасалған шараларды ұйымдастыру кезінде, паразитоздардық биологиялық ерекшеліктерін, олардың аралық иелері (тасымалдаушылары) арқылы таралу механизімін, жергілікті табиғи ортадағы эпизоотиялық жағдайды және мал шаруашылығын жүргізу технологиясын ескерген жоқ. Сыртқы ортаның қолайсыз факторларын төмендету және жануарлардың паразитоздарының алдын алу және паразиттер қоздыратын ауруларды жою өзекті мәселе болып отыр.

2.Қазақстанда  кездесетін аурулар.

2.1. ФАСЦИОЛЕЗ

Фасциолез –  жануарларда жіті және созылмалы түрде өтетін бауырқұрт ауруы. Қоздырғышы екi түрлi қан сорғыштар: Fasciola hepatica және F.gigantica(Cobbold,1885). Бiрiншiсiн кәдiмгi, екiншiсiн алып фасциола деп атайды. Кәдiмгi фасциола жапырақ тәрiздi, ұзындығы 2-3 см, құрттың тұмсық жағы сәл шығыңқы келедi де көптеген тiкеншелерiмен жабдықталады. Алып фасциола сүлiк сияқты ұзынша келедi, тұрқы 3,5-7,5 см болды,iшкi мүшелерiнiң орналасуы кәдiмгi фасциоланыкiндей, айырмашылығы шамалы.

Биологиясы. Сорғыштар қосжыныстылар. Жұмыртқалары денесiнен бөлiнiп, ақтық иесiнiң өтiмен бiрге iшегiне енiп, одан нәжiспен сыртқы ортаға шығады. Жұмыртқа iшiнде балаңқұрттың алғашқы сатысы-мирацидий7-15 күн аралығында қалыптасады. Мирацидилер бауыраяқтылардың денесiне тесiп кiрiп, көбейе бастайды. Фасциоланың екеуi де дамуы жағынан бiрдей деуге болады,айырмашылығы тек қана аралық иелерiнде: кәдiмгi фасциоланыкi-кiшi тоспаұлу (малый прудовик), алып фасциоланыкi-құлақша тоспа ұлу.  Ұлулардың денесiнде 2-3 айдың iшiнде мирацидиден, спороцист, реди және церкари депаталатын сатылары өрбидi. Құйрықты церкари ұлуларды тастап бiраз уақыт суда жүзiп жүредi, сонан кейiн шөптiң тамыр жағына немесе сабағына қонып, құйрығынан құтылып, қабықшамен қапталады, жұқпалы сатысы адолескариларға айналады. Жануарлар адолескарилермен залалданған шөп не су арқылы ауруды жұқтырады. Денеге енiсiмен адолескари iшеккке барып жетедi, сыртқықа быршағынан айырылады. Қабыршағынан босаған адолескари iшектi тесiп,құрсақ қуысына түсiп, онан әрi жылжып бауырдың сыртқы қабығын,қантамырларын жыртып iшкi ұлпасына ауысады, жыбырлап кезiп жүрiп өтжолдарына барып тұрақтайды. Ал жас құрттардың бауырға жететiн тағы бiржолы қан тамырлары. Малдың бауырына жеткен фасциолалар 2-5 айданкейiн өсiп-жетiлiп, ересек сорғышқа айналады да тағы да жұмыртқа сала бастайды. Жануар денесiнде бұл трематодалар 5-10 жылға дейiн тiршiлiк етеалады.   Эпизоотологиясы. Республиканың оңтүстігінде қой және ірі қараның фасциолезі көбінесе жиі тіркеледі. Фасциолез көлшiктi, сазды, ылғалды алқаптарда және жаңбырлы жылдары көп кездеседi. Әсiресе шалшық сулары мол, саз-батпақты өрiстерде мал көптеп зақымданады. Фасциолез үй тұяқтыларының барлығына жұғады, бiрақ бұл ауруға көбiне қой мен iрi қара шалдығады да өлiм-жiтiмге осы түлiктер ұшырайды.Бауырқұртпен барлық жастағы мал жайылымға шығысымен залалданады,әсiресе қозы, бұзау жиi шалдығады да,  көбiнесе өлiмге ұшырайды. ҚР Оңтҥстігінде бұл дерт жылдың барлық маусымында кездесе бередi.

Патогенезі. Денеге тҥскен адолескарилер бiртiндеп өсе бастайды,жынысы жетiлмеген жас трематодалар тұмсығымен, денесiнiң сыртындағы тiкеншелерiмен ащы iшектi тесiп жаралайды, қанын сорғалатады. Олар жылжып отырып бауырға жетiсiмен оның сыртқы қабығын (капсуласын), үлпершегiн (паренхимасын), көптеген қантамырларын жарақаттап, өздерiнiң тұрақты мекенiне - өт жолдарына өтедi. Ересек фасциола қанмен қоректенедi. Сонымен бiрге трематода өзiнiң уытын шығарып, дененi уландырады (интоксикация), бiртiндеп қант мөлшерiн азайтады (анемия), құрамын өзгертедi. Сорғыш құрттар бауырдың iшкi ұлпаларын зақымдап, өт жолдарын (холангит), өт қалтасын (холеоцистит) қабындырады.  өттiң iшекке қарай жүрмей, жетпей қалуы салдарынан асқорыту ағзаларының атқарар қызмет iтежеледi, кұрт бұзылады. Бауыр iсiнiп қабынады, өт жолдарының кiлегей қабығы қалыңдайды, зақымдалған ұлпалардың орнын дәнекер ұлпалар басып, ұлғайып (цирроз) , өзiнiң жұмысын нашар атқара бастайды.

Клиникалық белгiлерi. Фасциолез жiтi және созылмалы түрде өтедi. Жiтi түрi жас құрттардың денеге енген сәтiнен ересек сатыға жетуiне дейін, 2-2,5 айға созылады, көбiнесе күзде тiркеледi. Дертке шалдыққан жануардың дене қызуы көтерiледi, жем- шөпке зауқы шаппайды, iшi кебедi,ауыз, танау, көз кiлегей қабықтары қансызданып бозарып кетедi, жүрек соғуы жиiлейдi, тынысы тарылып, демiгедi. Созылмалы түрi: Фасциолезге шалдыққан мал емделмесе ауру созылмалы түрге айналады. Ауру көбiнесе қыста, кейде жазғытұрым байқалады. Ауырған қойдың клиникалық белгiлерi көмескi бiлiнедi, азыққа тәбетi кемидi, ас қорытуы нашарланады, iшi бiресе өтiп, бiресе қатады. Ауыз, танау, көздiң кiлегей қабықтары бозарып, артынан сарғая бастайды. Мал жүдейдi, көбiнесе жатып алады, алқымы, кейде омырауы,  қарынның тұсы iседi. Патанатомиялық өзгерістер : фасциолездiң жiтi түрiнен өлген малға диагноз қою қиындау. Бауыр ұлғайған, паразит тескен ұлпасына қан құйылған. Ұлпаны саусақтармен мыжығанда қойыртпақ сықпаға iлесiп балаң құрттар шыға бастайды. Фасциолездiң созылмалы түрiнде бауыр қатайып, үлкейiп (цирроз), түсi өзгерiп бозарады, қабығының астынан өт жолдары бұлтиып, сұрғылт ақшыл жолақ болып көрiнедi.  өт жолдары қалыңдаған, кескенде шықырлайды, iшiнен сұйық заттармен бiрге көптеген сорғыштар табылады. өтi қою, қара қошқыл-жасыл, арасында гельминттер кездеседi.

 Диагноз қою  тәсілдері. Фасциолезге диагноз  қою үшiн эпизоотологиялық мәлiметтердi пайдаланып, клиникалық сыртқы белгiлерiн ескерiп және гельминтокопрологиялық зерттеулер жүргiзу керек. Өлекседен немесе лажсыз сойылған малдан ауруға тән бауырдағы патологоанатомиялық өзгерiстердi айқындап, өт жолдарынан құрттарды iздестiредi. Емдеу жолдары: Роленол (құрамы 5%-ды клозантел) 1мл 10кг тірі салмаққа бұлшық етке бір рет егіледі. Клозантекс - 1мл 10 кг тірі салмаққа бұлшық етке бір рет егіледі. Фаскоцид - (құрамы 10% оксиклозанид)- 1г.түйіршік препарат 10кг  немесе 1 таблетка 50кг тірі салмаққа бір рет беріледі. Рамектин – (құрамы 12,5% рафоксанид және 1% ивермектин) – 1мл 50кг тірі салмаққа тері астына бір рет егіледі. Фазинекс-триклабендазол. Қолданылатын түрлерi 2,5-5 %-тiк немесе 10 %-тiк суспензия таблетка немесе ұсақ түйiршiктер. Қойдың жынысы жетiлген сорғыштарына қарсы 1,5-2,5 г/кг мөлшерiнде, құрттың басқа сатысына 5-10-12,5 мг/кг; iрi қараға 6-12 мг/кг есебiнде қолданылады. Қойға 5%-дық, iрi қараға 10%-дық фазинекстiң шыламасын жұтқыздырады.

 Алдын - алу  шаралары. Фасциолездан сақтандыру  шараларын жан-жақты жҥргiзген  жөн. Сақтық дауалардың ең негiзгiсi малды дегельминтизациядан өткiзу арқылы жер-суға, жайылымға құрттардың жұмыртқаларын таратпау. Аурудың алдын алу үшiн белгiлi жоспар бойынша,дәрiгерлiк нұсқауларға сәйкес дегельминтизацияны жылына екi рет жүргiзу қажет. Бiрiншi рет малды өрiске шығарардан 10-15 күн бұрын дәрiлейдi,екiншi рет-жайылым маусымы аяқталған кезде. Күйiс малына фасциолезды жұқтырмау үшiн оларды шалшықты, сазды, батпақты, ойпаң жерлерге, көл маңайына, ағыны баяу өзен жағаларына жаюға болмайды: қақ және шалшықты сулардан суармау керек.

ДИКРОЦЕЛИОЗ

 Дикроцелилозбен  үй және жабайы жануарлардың көптеген түрi, әсiресе күйiс малы және кемiргiштер ауырады. Қоздырғышы- Dicrococoelium lanceatum (Stiles et Hassal,1896) ұзынша келген (тұрқы 0,5-1,5 см) жiңiшке, өте ұсақ, қандауыр (ланцент) тәрiздi жалпақ құрттар. Биологиясы- Дикроцелиоз қоздырғышы аралық және қосымша иелерi көмегiмен дамиды. Олар жер бетiндегi аралық иелерi-құрлық ұлулары (Bradibenidae тұқымдастары) және қосымша иелерi құмырсқалар (Formicaтуысынан) болып табылады. Құрт жұмыртқалары iшiнде қалыптасқан ұрығы – мирациди бар. Олар мал нәжiсiмен бiрге сыртқа шығады. Одан кейiн олар жайылымдардағы ұлулар денесiне дариды. ұлу iшегiнде мирациди жұмыртқа қақпақшасынан шығып, бауырына өтедi. Мұнда ол өзiнiң сыртқы түгiнен айырылып, аналық  спороцистаға айналады. Ал аналық спороциста бойында кезектi ұрпағы жеткiн спороцистасы қалыптасады, ал одан келесi сатысы-церкари пайда болады. Церкарилермен құмырысқалар қоректенгенде, олардың құрсақ қуысында 1-2 ай аралығында ең қауiптi метацеркария сатысы пайда болады. Мал өрiсте зақымдалған құмырсқаларды шөппен бiрге жұтып, дикроцелиозауруын жұқтырады. Ақтық иесiнiң “асқазан-iшегiне” жетiсiмен

метацеркаридiң  сыртқы қабығы ерiп кетедi, сонан  соң олар iшектен өт арнасы арқылы бауырдағы өт жолдарына жетiп, 2,5-3 ай аралығында жынысы жетiлген ересек трематодаға айналады. Мал бауырында олар 6жылдан артық күнелтедi. Эпизоотологиясы- Оңтстік өңірінде кең тараған гельминтоз. Дикроцелиоз малға тек қана өрiсте жұғады. Тау бөктерiнде дикроцелидiң аралық иесi ұлулар, сондай-ақ трематодалардың қосымша иелерi-құмырысқалар жиi кездеседi. Дикроцели жұмыртқалары ыстық, суыққа өте төзiмдi келедi. ұлулар мен құмырысқада құрт ұрпақтары (церкари және метацеркари) 3 жылдай сақталады. Дикроцелиозбен төрт түлiкпен қатар шошқа және кемiргiштер ауырады.

Патогенезі. Бауырды  жайлаған сорғыштар жалжып орындарына уыстырып отырады, сөйтiп өт арнасын бiтеп тастайды. Созылмалы түрi мен ауырған малда паренхиматоздық және интерстициалды гепатиттiң белгiлерi айқын көрiнедi. Бұл уақытта бауыр бiртiндеп iсiне бастайды, өт жолдары қабынып, жараланады (цирроз). Мұның салдарынан ащы iшекке өт құйылмайды, асқорыту жүйесi қызметi бұзылады: малдың iшi өтедi, денесi уланады. Клиникалық белгілері. Мал бауырындағы гельминт саны аз болса ауру белгiлерi бiлiнбейдi. Егер бауырда жҥздеген, мыңдаған құрт болса, мал қатты ауырады және дерт белгiлерi айқындала түседi. Жануардың жем-шөпке зауқы нашарлайды, оның қоңы кеми бередi, тамағында, кеудесiнде жалқаяқ iсiк пайда болады, бауыр көлемi ұлғаяды, кейде iшi өтедi, көзге iлiнетiн мүшелердiң кiлегей қабықтары ақсарғыш тартады. Патанатомиялық өзгерiстер. Бауырдың көлемi үлкейедi, капсуласының кейбiр тұстары қалыңдап, сырттан қарағанда олар қаптаған ақдаққа ұқсайды. өт қалтасы бұлтиған, iшi қою қоңыр жасыл өтке толып,арасында құжынаған трематодалар жүредi. Диагноз қою тәсілдері. Дикроцелиозға диагноз қою үшiн эпизоотологиялық деректердi сараптайды. Аурудың сыртқы белгiлерi арқылы диагноз қою мүмкiн емес.Сондықтан тiрi малдың трематодозын дәлелдеу үшiн оның нәжiсi әртүрлi гельминтовоскопия тәсiлдерiмен зерттеледi. Дикроцелиоздан өлген не лажсыз сойылған малға диагноз қою қиын емес. Ол үшiн өт қалтасы тұсынан бауырдың iшкi бетiн тереңдетiп көлденең кеседi, кесiктiң ернеулерiн саусақпен сәл қысып сығады, осы сәттте өтжолдарынан бар болса, жай көзге көрiнетiн сорғыштар шыға бастайды. Емдеу жолдары. Күйiс малының дикроцелиозына қарсы белгiленген ұсыныстар бойынша бiрнеше антгельминттиктер қолданылады. Құрамы 5%-ды клозантелден тұратын препараттар (роленол,клозантекс т.б). 1мл 10кг тірі салмаққа бұлшық етке егіледі. Алдын – алу шаралары. Сақтық шаралардың ең негiзгiсi дикроцелиоз кездесетiн шаруашылықта малды мiндеттi түрде дегельминтизациялап отыру. ұсыныстар бойынша Жамбыл облысының аймақтарында күйiс қайыратындарға дегельминтизацияның бiрiншiсiн желтоқсанда, екiншiсiн наурызда, үшiншiсiн шiлдеде жүргізген жөн. Аурудың алдын алудың тағы бiр жолы сорғыштың аралық және қосымша иелерiнiң тұрақты мекен қоныстарын түбегейлi өзгерту. Бұл үшiн өткен жылғы ескi шөппен қоса тал-томар шоғырларын өртеп жiбередi, жердi жыртып, мәдени өсiмдiктердi егу шарт.

ЭХИНОКОККОЗ (БЕРIШ, БЕРШIМЕК) Эхинококкоз ауруы мал  шаруашылығына көп зиын келтiретiн адамзатқа қауiптi ауру. Эхинококктың таспасы ит, қасқыр, қарсақ, тҥлкi ащы iшегiн мекендейдi, ал көпiршiктерi (берiш-бершiмектерi) адам, үй және жабайы тұяқтылардың өкпесiнде, бауырында, кейде басқа да мүшелерiнде тiршiлiк етедi. Қоздырғышы. Ересек жетiлген түрi- Echinococcus granulosus өте уақ гельминт, ұзындығы 2-6 мм (0,5 см) сколекстен, 3-4 бунақтардан тұрады. Мойыннан кейiнгi буылтықтар қос жынысты, соңғы төртiншiсi пiсiп-жетiлгенi, ал оның қапшық секiлдi жатыры жүздеген жұмыртқаға толы. Биологиясы. Ит және т.б. ет қоректiлер нәжiсi арқылы эхинококктың  жұмыртқалары жайылымға, шалшық суларға тарайды. Мал олармен жем-шөп, су арқылы зақымданады. Эхинококкоз адамға иттен, құртжұмыртқалары жабысқан киiм-кешек, ыдыс-аяқ, жемiс-жидек, көкенiс және судан жұғады. Денеге түсiсiмен гельминт ұрығы жұмыртқаны жарып шығып, iшектiң iшкi қабатына енiп, одан әрi қан тамырлары арқылы денеге тарайды. Олар өкпе мен бауырға және басқа органдарға жетiп, онда бiрте-бiрте эхинококк көпiршiк-берiштер пайда болады. Берiштер өте баяу, айлап жылдап өсiп жетiледi. Кейбiр ларвоцисталардың есеюi көп жылдарға (адамда10-30 жыл) созылады. Ал, бұралқы иттер т.б. жыртқыштар эхинококкоздан өлген малдың iшкi мүшелерiн жеп ауруға шалдығады. Эхинококктың жыныстық жетiлуiне 1-3 айға жуық мерзiм керек. Ит iшегiнде бұл цестодалар5-6,5 айдай өмiр сүре алады. Эпизоотологиясы. Оңтүстік облыстарының аудандарында 4 жастан асқан қойдың 20-80% бершiмекпен ауыратыны белгiлi. Мал өлiмi қыста,ерте көктемде, яғни күтiмi нашарлаған жағдайда байқалады. Қой шаруашылығы өркендеген жерде адам мен мал эхинококкозының көбiрек тарайтыны кездейсоқ жай емес. өйткенi басқа түлiкке қарағанда қой мал дәрiгерлiк тексеруден өткiзiлмей-ақ сойыла бередi. Құрттың ақтық иелерiнен гельминтозды таратушылардың негiзгiсi ит. Бұлар сыртқы ортаға күн сайын таспа құрттың мыңдаған жұмыртқаларын шашады. Олар сыртқы орта жағдайына өте төзiмдi. Патогенезі. Бауыр мен өкпеде орналасқан эхинокок көпiршiктерi өсе келе ағзалардың бiр қалыпты қызметiн бұзады. Ларвоцисталар өте көп болған  жағдайда олардың толық iстен шығуына әкелiп соқтырады. өкпе мен бауырдағы берiштер органдарды қысып, оларды семуге (атрофияға) ұшыратады. Көпiршiк жатқан орын үңгiр қуысқа айналады, ұлпалар желiнiп кетедi. Денеге эхинокок сұйық затының уыты да ықпал етедi. Микробтар қосылып дерттi онан сайын ушықтырып жiбередi. Жануар әбден арықтап барып өледi. Клиникалық белгiлерi. Бершiмiктер өкпеде дамыса, оның ауа тамырларын қысуынан жануардың күйi төмендейдi, тынысы тарылып,жөтелi жиiлейдi. Мал бiрте-бiрте арықтап, әдетте қыс айларында шығынға ұшырайды. Эхинококктер бауырға орналасқанда малдың күйiс қайыруы нашарлайды, ас қорытуы бұзылады, кейде iшi кебедi. Ағза көлемi ұлғайғанда жануардың оң жақ қарыны шығыңқырап тұрады, бауыр тұсын қолмен басса ауырсынады. Кейде цисталар құрсақ қуысында, шажырқайда болса, буаз сиырлар iш тастауы ықтимал. Патанатомиялық өзгерiстер. өлген не амалсыз сойылған малдың өкпе-бауырын тексергенде олардың сырты көптеген эхинокок көпiршiктерiнiң орналасуынан кедiр-бұдыр болады, кейде ларвоцисталар органдардың сыртына шықпай iшiнде қалады. Ондай да мүшелердi кескенде iшiнен бершiмектер шығады. Олардың көлемi әрқилы, бұршақтың үлкендiгiндей, жұмыртқадай, тiптi нәресте басындай болады. Ал эхинококкпен бүлiнген өкпе-бауырдың түрi өзгерiп, ұлғайып, салмағы ауыркеледi. Диагноз қою тәсілдері. Малдың тiрiсiнде эхинококкозға клиникалықбелгiлерi арқылы диагноз қою қиын. Кейiнгi жылдары иммунобиологиялық,анықтап айтқанда, аллергиялық және серологиялық әдiстердi пайдаланады. Егер бiрiншi әдiс шаруашылықта қолдау тапса, ал екiншiсi ғылыми-зерттеу мекемелерiнде ғана жүргiзiледi. өлгеннен кейін балау мал өлекселерін қарау арқылы анықталады, бірақ көпіршіктердің бірен-сараны табылған жағдайда, оларды мал өлуінің себебі деп санауға болмайды. Малдың эхинококкоздан өлуі ларвоцисталарменқатты инвазияланғанда ғана болуы мүмкін.