Витамин тәріздес заттар

В12 витамині жарықта активтілігін жояды, ал қараңғыда өте ұзақ сақтауға болады. Цианкобаламинді микроорганизмдер ғана синтездейді, өсімдіктер мен жануарлар организмдері синтездей алмайды. Күйіс қайыратын малдың қарнында микроорганизмдер әрекетінің әсерімен түзіледі. В12 витамині оптикалық активті зат. Бұл витамин адам организміне ас арқылы түседі. В12 витамині бауырда, етте, сүтте, жұмыртқада, жануардан алынатын азықтарда болады.

Биомедициналық қызметі

В12 витамині жануарлардың өсіп өнуіне, орталық жүйке жүйесінің  қызметіне, қан түзілуіне қажет. Әсіресе, қанның қызыл түйіршіктерінің жетілуіне өте үлкен әсер етеді, гемоглобин құрамына кіретін порфириндер түзілуіне қажет. В12 витамині организмде липотроптық қызмет атқарып, бауырды майланудан сақтайды, ме­тионинмен қамтамасыз етеді. В12 витаминін байлап, ішек қабырғаларынан өткізетін белоктан тұратын ішкі фактор бар (Касл факторы). Егер бұл фактордың синтезі бұзылса, ас арқылы организмге витамин мол түссе де, авитаминоз ауруы пайда болады.

В15 витамині (пангам қышқылы, антианоксикалық)

В15 витамині алғаш рет 1950 жылы ірі қара малдың бауырынан, кейіннен көптеген өсімдіктердің тұқымдарынан бөлініп алынады, сондықтан бұл витаминді пангам (грек. пан – барлық жерде, gamі – тұқым) қышқылы деп атайды. Пангам қышқылы табиғатта өте кең таралған. Химиялық құрылымы, құрамы синтездік жолмен дәлелденген.

В15 витамині суда жақсы еритін, эфирде, хлороформда, бен–золда ерімейтін  кристалды ақ түсті борпылдақ  зат. Осы уақытқа дейін бұл  витамин адам организмінде синтезделетіндігі, немесе ас арқылы түсетіндігі белгісіз.

В15 витаминінің тағам  көздері: бауыр, әр түрлі өсімдік  дәнде–рі, ашытқы т.б.

Биомедициналық қызметі

В15 витаминінің биомедициналық маңызы толық зерттелмеген. Пангам қышқылы организмді оттегінің жетіспеушілігінен (аноксия) сақтайды, ұлпалардағы тотығу процесінін энергетикалық мүмкіншілігін арттырады. Витамин құрамындағы глюконат қалдығы бұлшық ет пен бауырдағы гликоген синтезіне ықпал етеді, ал метил топтары оның метил топтарын тасымалдауға қатысатынын байқатады. Пангам қышқылы гуанидилсірке қышқылының метилденуіне, одан креатин мен холиннің пайда болуына әсер етеді. Бұл витаминді организмге енгізгенде креатин мен креатинфосфаттың мөлшері бұлшық етте көбейеді, бауырда холинфосфатидтердің синтезі жеделдейді. Пангам қышқылы майлардың алмасуына ықпал жасап, олардың бауырда жиналуына кедергі келтіреді (липотроптық қасиеті). Қазіргі кезде В15 витамині клиникалық, авиациялық, спорттық медицинада қолданылып жүр. Кальций пангаматы инфаркттың алдын алу және инфаркттан кейінгі емдеу кезінде қолданылады. Пангам қышқылы организмге шамадан тыс функциялық ауыртпалық түскен кезде, жүректің бұлшық еттерінде креатин мен креатинфосфаттың азаюына кедергі келтіреді.

Р витамині (рутин, биофлавоноидтар,

 капилляр қабырға нығайтушысы)

А. Сцент-Дьердьи тағы басқалар 1936 жылы лимон қабығынан капиллярдың  өткізгіштік қабілетін жақсартатын  бір зат бар екендігін анықтап, оны Р витамині (лат. permeo – өткізу) деп атайды.

Қазіргі кезде ортақ аты  биофлавоноидтар деп аталатын ондаған  заттар белгілі, олардың химиялық құрылымының  негізінде флавон деп аталатын дифенилпропаны бар көміртек тізбегі жатады.

Р витамині сары немесе қызғылт  түсті, суда нашар, ал сірке қышқылында, спиртте, сілтілік ерітінділерде жақсы еритін кристалды заттар.

Р витаминінің тағам көздері: биофлавоноидтар аскорбин қышқылы  бар барлық тағамдарда кездеседі  және осы витаминмен қатар жүреді. Олар қара қарақатта, итмұрында, шай  жапырақтарында, барлық цитрустардың жемісінде, қарақұмықта, бауырда және т.б. тағамдарда көп болады.

Биомедициналық қызметі

Қазіргі кезде биофлавоноидтар  гиалуронидаза ферментінің активтілігін тежеп, дәнекер ұлпалардың негізгі  заттары қалыпты жағдайда болуына  әсер ететіндігі белгілі. Р витамині аскорбин қышқылы сияқты құрқұлақтың, буын ауруларының тағы басқа дерттердің алдын алуында және емдеуінде  қолданылады. Бұл екі витамин бір-бірімен функционалды байланыста. Организмдегі тотығу-тотықсыздану реакцияларына қатысып, биологиялық тотығу процесінің дұрыс жүруіне әсер етеді. Рутин қан тамырларының қабырға ұлпаларын нығайтып, серпімділігін арттырады.

Витамин тәріздес заттар

Бір топ органикалық қосылыстар витаминге ұқсас заттар қатарына жатады. Олардың әсер ету механизмі  витаминдердікі сияқты болмаса да, кейбір жағдайда бұл заттардың жетіспеушілігінен  организмдегі зат алмасу процесінде әр түрлі келеңсіз жағдайлар орын алады.

Инозит

Тышқандарға жасалған тәжірибе арқылы тағамда, суда еритін бір зат  болмағанда бойдың өспеуі, жүннің түсуі, бауырда холестерин жиналып, майланатындығы анықталды. Ал тағамға бауырдан бөлініп  алынған сөлді қосқанда жоғарыдағы келтірілген құбылыстар байқалмаған. Ол зат инозиттің фосфорлы эфирі  екендігі анықталды. Инозитфосфор қышқылының тұзы – фитинде де витаминдік қасиет бар.

Химиялық тұрғыдан инозит – циклогексанның алты атомдық спирті:

Инозит табиғатта кең  тараған, ол барлық өсімдіктер мен жануарлар  ұлпаларында кездеседі.

Биомедициналық қызметі

Инозиттің биологиялық ролін  фосфолипидтердің алмасуымен байланыстырады, себебі ол малдардың бауырын майланудан сақтап, липотроптық қызмет атқарады. Бұны белоксыз диетада болған малдардан  және бауырында ісігі бар ауру адамдардан байқауға болады. Инозитті мидың кефалиндерінен де тапқан, бірақ  оның физиологиялық маңызы әлі белгісіз.

 

 

 

Парааминобензой қышқылы

Парааминобензой қышқылы  фоль қышқылының құрамына енеді және витаминге ұқсас заттардың қатарына жатады:

Парааминбензой қышқылы (ПАБҚ) микроорганизмдердің өсіп-көбеюіне әсер ететін фактор екендігі белгілі. Қазіргі кезде оның көптеген организмдерге  жан-жақты әсер ететіндігі анықталды. Парааминобензой қышқылының коферменттік ролі белгісіз, сондықтан оның функциясы  тек фоль қышқылының синтезіне қатысуымен шектеледі деп есептеледі. Оның пурин  мен пиримидин негіздерінің, соған  байланысты нуклеин қышқылдарының  синтезіне ықпалын жоғарыда айтқандармен байланыстырады. Парааминобензой қышқылы  шаш пен жүннің пигментациясына  әсері, сондай-ақ, кейбір гормондардың функциясына (адреналиннің тотығу процесі, қалқанша бездің қызметі) ықпалы бар, екендігі организмнің оттегі жетіспеуіне  шыдамдылығын арттыратыны, тәжірибеде атеросклерозды тежейтіні белгілі  болды.

В4 витамині (холин)

Бұл затты1892 жылы Стрекер  өттен бөліп алып холин деп  атайды. Ол ерте кезден белгілі болса  да, витаминдерге ұқсас заттардың  қатарына кейін ғана енгізілді.

Химиялық құрылысы тұрғысынан холин – азотында үш метил тобы бар этиламин спирті. Ол суда, спиртте жақсы еритін, түссіз, жабысқақ сұйық зат. Адам организміне қажетті мөлшері әлі белгісіз. Холиннің тағам көздері: жұмыртқаның сарысы, бауыр, бүйрек, ет, балық, қырыққабат, қытай бұршақ, ас бұршақ, ашытқылар.

Биомедициналық қызметі

1867 ж. К. Дьяков жұмыртқа  сарысынан және ми ұлпаларынан  бөлінген күрделі органикалық  қосылыс фосфатидилхолиннің құрамына  енетіндігін анықтағаннан кейін  ғана оның биологиялық қызметі  белгілі болды.

Холин жүйке жүйесінде  жүйке қозуын одан әрі жалғастырушы медиатор ацетилхолиннің құрамына енеді, ол трансметилдену реакцияларына, метиониннің, пуриндік және мен пиримидиндік нуклеотидтердің, фосфолипидтердің биосинтезіне қатысады. Организмде холиннің синтезі этиламиннің  қатысуымен өтеді, ал этиламин болса, метиониннің  метил тобы, серин мен глицин және В12,Вс,С витаминдерінің қатысуымен түзіледі. Сондықтан холиннің жетіспеуі  рациондағы белоктың, В12 және Вс, С витаминдерінің мөлшеріне байланысты. Холин бауырды  майланудан сақтайды, ішектердің жиырылуына, майлардың ішекте сорылуына әсер етеді, ол, сондай-ақ, адреналин, креатин, метионин секілді биологиялық әрекетшіл  заттардың түзілуіндегі метил топтарының берушісі. Организмде холин тотығып бетаинге айналады.

Бетаин өсімдіктерде кездеседі, ол алғаш рет қызылша шырынынан  бөлініп алынды.

Холин авитаминозының белгілері

Организмде холин жетіспегенде бауыр майланып, бүйрекке қан кетеді, протромбиннің синтезі төмендейді, сезім түйсігі өзгереді, малдардың  өсіп- өнуі нашарлайды. Қалыпты жағдайда организмде холин керекті мөлшерде түзіледі. Құстар, әсіресе, тауықтар жұмыртқалайтын кезде холинді қажетсінеді.

 

 

 

 

 

 

Липой қышқылы

1950 жылдары бауыр ұлпалары  мен ашытқыда сүт бактерияларын  өсіретін фактордың бар екендігі  оның сол кездегі белгілі витаминдерге  ұқсамайтындығы және кейбір стрептококктардың  бұл затты өсу факторы ретінде  қажетсінетіндігі анықталады. Кристалды  түрде бұл фактор: L – липой  (1,2 – дитиолан – 3 – валериан) қышқылы:

Липой қышқылы тотыққан және тотықсызданған түрінде бола алады. Организмдегі негізгі атқаратын  қызметі – α – кетоқышқылдарының декарбоксилдену реакцияларына қатысуы (пирожүзім және α – кетоглутар қышқылдары). Липой қышқылы тиаминпирофосфат және КоА мен қатар пируват- және кетоглутаратдегидрогеназалық күрделі мультиферменттік жүйеге простетикалық топ ретінде енеді. Бұл қышқылдың жануарларда, өсімдіктер мен микроорганизмдерде синтезделу механизмі әлі белгісіз.

Орот қышқылы

Орот қышқылын микроорганизмдер мен малдардың тез өсуіне ықпалды  екендігі анықталғаннан кейін витамин  тәріздес заттардың қатарына жатқыза  бастады.Химиялық тұрғыдан орот қышқылы – урацил–4–карбон қышқылы:

Нуклеин қышқылдарының құрамына енетін пиримидин негіздері –  цитозин, урацил, тимин – орот қышқылының туындылары екендігі зертханалық тәжірибелерден белгілі болды, яғни, орот қышқылы  нуклеин қышқылдарының түзілуіне  қатысады. Сонымен қатар, ол белоктардың, көмірсулар мен майлардың алмасуына, кейбір ферменттердің (ксантиноксидаза  т.б.) активтілігіне әсер етеді. Тәжірибе жүзінде орот қышқылының қан түйіршіктерінің (эритропоэз және лейкопоэз) көбеюіне, бауыр мен жүректегі регенеративті  процестердің жылдамдауына қатысы барлығы  анықталды.

Әдебиеттер

 

1.      Анисимова  А.А. Основы биохимии. – М.: Высшая  школа, 

2.      Березов  Т.Т. Коровкин Б.Ф. Биологическая  химия. – М.: Медицина,

3.      Василенко  Ю.К. Биологическая химия. –  М.: Высшая школа, 

4.      Верболович  П.А. с соав. Практикум по огранической, физической, коллоидной и биологической  химии. 

5.      Воробьева  Л.И. Микробиологический синтез  витаминов.